Бешинчи сапар

Эртен болду. Танг къатды. Синдибад гьаммал алгъасап эртен намазын да къылып денгиз Синдибадлагъа барды. Синдибад да янгы туруп тура экен, хошгелди берип олтурду. Бираздан башгъа адамлар да гелип, аш-зат ашап битген сонг Синдибад айта:

– Дёртюнчю сапарымдан шо къыйынлыкъланы гёрюп къайтып, энди чи рагьат яшарман деп, бир хыйлы заман парахат яшап турдум. Бир гюн дагъы да сапаргъа чыкъмагъа, тюрлю адамланы гёрюп, тюрлю шагьарлагъа къыдырмагъа эсиме тюшюп, сапаргъа тарыкъ болагъан затланы да алып Басратгъа гелдим. Денгиз ягъагъа баргъанман, бир яхшы янгы уллу геме бар. Шону ушатып, сёйлеп сатып алдым. Гемечилер, къуллукъ этеген адамлар да тутуп, затларымны да гемеге салып, дагъы да кёп савдюгерчилер де гелип, оланы да миндирип, юклерин де салып юрюдюк. Ел де онг болуп тюрлю шагьарлагъа, тюрлю атавлагъа барып, сатыв-алыв этип, яхшы пайдалар да гёрюп юрюй эдик. Бир гюн бир атавгъа чыкъдыкъ. Бир жан да ёкъ, бош атав экен. Савдюгерчилер къыргъа чыгъып гетген эди. Бир акъ зат гёргенлер. Барып къараса, баягъы Рах деген къушну йымыртгъасы экен. Мен де, бир къуллукъгъа айланып, гемени ичинде эдим. Савдюгерчилер ташлар булан уруп йымыртгъаны сындыргъанлар. Ичинде баласы болгъан экен, чыгъарып союп кёп эт алгъанлар. Бирев магъа:

– О йымыртгъагъа къарамаймысан? – деди. Янына барып къарагъанман – гьар ким гесип-гесип этлер алып туралар.

– Этмегиз гьали! Ол къуш гелип, бизин гьалек этер! Гемебизни бузар! – дедим. Тынгламадылар. Шулай турагъанда гюнню гёзюн булут къаплагъан йимик болду. Гётерилип къарасакъ – баягъы Рах деген къуш экен. Гелип, йымыртгъасы бузулгъанын гёрюп, бизге багъып яман тавуш булан къычырып юрюдю. Мен халкъгъа:

– Гьаракат этип гемеге минигиз гьалек болгъунча! – деп къычырдым. Олар да етишип минип, гьаракат этип гемени де чечип юрюдюк. Къуш бизин гемеге мингенибизни гёрюп, гери къайтып, бираздан къарайбыз, эки къуш болуп, аякъларына кёп уллу ташлар да гётерип гелип, бизин туврабызгъа етгенде бириси ташны бизин уьстюбюзге салып йиберди. Гемечи гемени буруп, нечик де таш тиймей къалды. Ёлдашы тувра уьстюбюзге гелип, аягъындагъы ташын салып йиберген эди, гемени артына тийип, гемени бузуп пара-пара этип йиберди. Геме де батды, мен де юзюп-къалкъып юрюй эдим. Гемени тахталарындан бириси къаршы болуп, жан аявлу, шону уьстюне миндим. Янымда бир атав болгъан экен, нечик де ари-бери этип, оьлмеге аз къалып, шо атавгъа чыкъдым. Эсден тайып йыгъылып къалгъанман. Бираздан эсим жыйып, атавну ичин къыдырып къарадым, женнет йимик бир атав экен: тереклер, емишлер. Шолардан ашап тоюп, Аллагьгъа макътав этдим. Гече болду. Ятып ухладым. Эртен туруп къыдырып къарайман: кёп арив агъып барагъан суву булан бир татавул бар. Бою булан юрюп бараман. Бир гечив йимик ерде бир къарт гиши олтуруп тура. Бир бузулгъан гемеден чыгъып къалгъан адам буса ярай деп эсиме гелип, юрюп уьстюне барып салам бердим. Ишара булан саламымны алды, сёйлемеди. Оьзю ялангъач, авратына терекни япракъларын япгъан.

– Мунда не этесен? – деп сорадым. Башын чайкъап, бек пашман кюйде ишара булан мени шо татавулну ари ягъына гётерип чыгъар деп англатды. Мен де шогъар яхшылыкъ этермен, савап болур деп эсиме гелип, аркъама гётерип, сувну ариги ягъына чыгъарып: «Энди тюш», – дедим. Тек бу къарт елкеме минип, эки де аягъын бойнума чырмады. Къарадым, аякълары гамишни териси йимик, адам къоркъагъан тюсде. Бойнумдан тюшюрмеге къарадым. Аякълары булан бойнумну къысгъан эди – гёзлерим къарангы болуп, эсден тайып йыгъылдым. Аягъы булан аркъама, яврунума уруп – уруп йиберди. Атылып турдум. Къолу булан булай юрю деп ишара эте, юрюймен. Тереклерден арив гёрген емишлени ашай. Нагагь айтгъанын этмесем, аягъы булан ура. Къамычы булан ургъандан яман авурта. Шолай оьзю сюйген ерге элтип юрюй. Уьстюмде турагъан кюйде сие – чича, гече – гюн бойнумдан тюшмей. Ухлайгъанда аякъларын бойнума чырмап бираз ухлай, тез туруп аягъы булан аркъама ура. Амалым ёкъ, мен де туруп юрюймен. Оьз оьзюме: мен къутулмаймы эдим, муну аркъама миндирип, бугъар яхшылыкъ этмеген бусам – деп айып этемен, дагъы гишиге яхшылыкъ этмеге гьалым къалмады деп.

Шулайлыкъ булан бир хыйлы заман юрюдюм. Бир гюн къарайман, бир ерде кёп къабакълар бар. Шолардан бир уллу къуругъан къабакъны алып, ичин бошатып, ичине юзюмню сыгъып толтуруп, башын да бегитип, гюнге салып къойдум. Уьч – дёрт гюнден сонг барып, башын ачып, ичип къарайман – кёп яхшы чагъыр болгъан. Бираз къуват берир деп, яхшы гётерип ичдим. Эсирип гючюм де артыкъ болуп, йырлап, бийип, бираз юрегим шат болуп юрюймен. Къарт бу не затдыр деп ишара этди. Мен де: «Булай яхшы зат, адамны къуватлы эте, шат эте» – дедим. Магъа да бер деп ишара этди. Къоркъуп бергенмен, гётерип бир зат да къалдырмай ичип битдирди. Бираздан бек эсирди. Билдим: чархы бошап, ари – бери авма башлады. Тез аякъларын бойнумдан чечип, аста ерге салдым. Айыкъса бир балагь этер деп, тереклени арасындан бир уллу таш табып гелип, уруп башын уватдым. Бир де Аллагь языкъсынмасын огъар.

Сонг туруп эркин болуп, денгиз ягъагъа барып, геме гёрюнмесми экен деп къарап, ач бусам гелип емиш ашап, шулай юрюй эдим. Энди де агьлюмню, дос къардашымны, тувгъан еримни гёрюрмю экенмен деп эсиме гелип пашман бола эдим. Бир гюн, къарайман, бир геме гелип, мен тургъан атавгъа якъыр салып, гемени токътатып чыкъдылар. Мен буланы уьстюне бардым. Булар да мени гёрюп уьстюме жыйылып: «Сен не адамсан?» – деп сорадылар. Мен де оьзюм гёрген затланы айтдым. Кёп тамаша болуп айтдылар:

– Ол сени аркъанга минген зат – денгизни къарты деген затдыр. Сен ондан къутулгъанынг – уллу насип. Гьеч ону тюбюне тюшюп къутулгъан гиши ёкъдур, – деп магъа аш гелтирип бердилер. Ашадым, тойдум. Бир опуракъ бердилер, гийдим, мени гемеге де алып юрюдюлер. Бир нече гюн юрюп бир шагьаргъа етишдик. Гемени токътатып шагьаргъа чыкъдылар. Мен де шагьарны гёрме сююп чыгъып, ари – бери къыдырып кёп узакъ къалгъан болажакъман, къайтып гелсем, геме гетип къалгъан, шагьаргъа чыкъмагъыма да гьёкюнюп, пашман болуп олтуруп тура эдим. Бир адам гелип: «Ят гишиге ошайсан?» – деп сорады. Мен:

– Ят гишимен. Бир геме булан гелип, шагьарны гёрме деп чыгъып къыдырып гетгенмен, геме гетип къалгъан, – дедим. Бу гиши буса:

– Гел, къайыкъгъа мин, мунда турсанг, сени маймунлар гьалек этер деп къайыкъгъа миндирди. Бу шагьарны халкъы, гече буса къайыкълагъа минип, денгизни ичине барып ухлай экен. Негагь юртда гиши къалса, маймунлар гелип оьлтюре экен. Гюндюз маймунлар къыргъа, тереклени, бавланы арасына барып емиш – зат ашап, гече шо шагьаргъа гелип тура экен.

Эртен болду. Танг къатды. Халкъ да къайтып шагьаргъа гелдилер. Баягъы адам магъа:

– Сен этип бажарагъан касбунг бармы? – деп сорады. Мен:

– Башгъа касбум ёкъ. Мен бир савдюгерчи эдим. Геме толгъан малым бар эди. Денгизге батды, – деп оьзюмню башыма гелгенни айтдым. Бу гиши магъа бир земгил берип айтды:

– Сен шуну ичин ташгъа толтуруп, шо барагъан адамлагъа къошулуп бар, – деп олагъа да мени тапшуруп – аманат этип йиберди. Оланы да гьарисини къолунда бир земгил бар. Земгиллени ташгъа да толтуруп юрюдюк. Кёп тереклери булан бир къолгъа бардыкъ. Къарасакъ, шо къолну ичи толгъан маймунлар бар. Бизин къарап гёрюп, маймунлар тереклеге миндилер. Ёлдашларым булагъа ташлар ата башлады. Магъа да: ат, дедилер. Мен де къарап атдым. Маймунлар да шо тереклердеги емишлерден бизге къарап атдылар. Къарайман, атагъан емишлери гьинд къоз экен. Муну гёргенде мен уллу терекдеги маймунлагъа ата башладым. Маймунлар магъа, мен де маймунлагъа атып, ташым да битди. Земгилимни толтуруп гьинд къоз алып, ёлдашларыма къошулуп къайтдыкъ. Баягъы мени къонагъыма элтип гёрсетдим. Шонда салып бегит деп, бир ер гёрсетди.

– Алывчу буса сат. Гьар гюн ёлдашлар булан барып гелтирерсен. Шулайлыкъ булан еринге къайтма зат жыярсан, – деди.

Мен де гьар гюн баягъы адамлар булан барып, гьинд къоз гелтирип, сатгъаным сатып, къалгъанын уьйде къоюп бегитип, бир хыйлы акъчаны, кёп къозну еси де болдум.

Бир гюн денгиз ягъагъа баргъанман, бир геме гелип тура. Баягъы къонагъыма барып, геме гелгенин, ериме къайтма сюегенимни айтып:

– Сен кёп яхшылыкъ этдинг магъа, Аллагь зая этмесин, – дедим. Къонагъым да кёп яхшы гёрюп, баягъы гьинд къозну да къаплагъа толтуруп гелтирип, гемеге де салып юрюдюк. Тюрлю денгизлеге, тюрлю шагьарлагъа чыгъып сатыв этип, кёп зат къазандым, нече тюрлю тамашалар гёрюп, бир гюн бир ерге гелдик. Бир табун инжи чыгъарагъан адамлар къаршы болуп, олагъа бираз гьинд къоз берип: мени насибиме чомулугъуз дедим. Чомулуп кёп инжи чыгъардылар. Насипли экенсен деп, гелтирип бердилер. Шулайлыкъ булан аман-эсен Басратгъа, ондан да Багъдадгъа гелип, уьюме бардым. Агьлюм, къардаш-ювукъларым мени гёрюп сююндюлер. Олагъа да савгъатлар бердим. Кёп садагъалар этип пакъырланы, етимлени сююндюрдюм. Бу ёлумда да оьзюм алып гетген мал чакъы дёрт мал къазанып гелип, сандыкълагъа салып, ашап – ичип кёп рагьат яшап тура эдим, – деп Синдибад сёзюн токътатып: тангала да гелирсиз, алтынчы сапарымны айтарман, – деп аш – зат гелип, ашап – ичип битген сонг, гьаммалгъа юз мискъал алтын де берип, йиберди. Булар да тамаша болуп къайтып гетдилер.