Уьчюнчю сапар

Танг къатып, гюн чыгъып, къушлукъ вакъти болгъан эди. Синдибад гьаммал, Денгиз Синдибадлагъа барып, салам берип олтурду. Башгъа адамлар да гелмеген экен. Олар да гелип, ашап-ичип бираз йыбангъан сонг Синдибад сёз башлап айта:

– Экинчи сапарымдан да къайтып, гёрген къыйынлыкъларымны да унутуп, арив рагьат яшап тура эдим. Нечик де сапаргъа чыкъмагъа, тюрлю халкълар булан гёрюшмеге эсиме тюшюп, нафсымны токътатып болмай, сапаргъа тарыкъ болагъан, элтсе сатылажакъ матагьлар да алып, Басрагъа бардым. Денгиз ягъагъа баргъанман – гетме гьазир болуп турагъан бир геме, бир хыйлы савдюгерчилер бар. Мен де булагъа къошулуп гемеге миндим. Кёп арив ел де болуп, кёп парахат бир денгизден бир денгизге чыгъып, тюрлю шагьарлагъа барып, сатыв-алыв этип, этеген пайдабызгъа да сююню юрюй эдик.

Бир гюн гемечи оьрге минип, денгизге къарап тура эди. Бирден бетин-башын тёбелеп, къычырып йылап, тюшюп бизге гелди.

– Не болгъан? Не хабар? – деп сорадыкъ. Гемечи айтды:

– Ел гюч этип, гемени биз бармажакъ денгизге салды. Шо гёрюнеген маймунлар турагъан тав. Бу ерге гелип сав къутулгъан гиши ёкъ, биз де къутулурбуз деп эсиме гелмей, – деп айтып турагъанда, женгертги йимик болуп маймунлар гелип, гемени къуршап алдылар. Оланы кёплюгюнден урмагъа, къуваламагъа да къоркъуп, бир зат да этип бажармадыкъ. Маймунлар гемени байлагъан йиплерин къыркъып, гемени ягъагъа урдулар, биз де къоркъуп, атавгъа чыкъдыкъ. Бизге бир зат да этмеди. Гемени ичи толгъан малы булан сюйреп алып гетип ёкъ болдулар. Къайда гетгенин де билмедик. Биз де шо атавдагъы емишлерден ашап, арив сувлардан ичип, къыдырып юрюй эдик. Бир гюн, къарасакъ, бир уллу къалалар гёрюндю. Юрюп барсакъ, айланып этген бийик барусу, къапусу да ачылып тура. Къапудан гирдик – кёп уллу уьйлер. Бир уьйге гирдик: тёрде бир уллу карават, тёбен якъда бир уллу очакъ, отбаш, илинип турагъан узун шишлер, ерге ташланып турагъан сюеклер. Ари-бери къарадыкъ – гьеч жан ёкъ. Тамашалыкъ этип ятып ухладыкъ. Арыгъанлыкъдан ахшам болгъунча уянмай ухлагъанбыз. Бир заманда ер тербенген йимик тавуш болду. Биз де къоркъуп, не зат экен деп тура эдик – къалкъыдан бир зат тюшюп гелди. Оьзю адамгъа ошай, тюсю къара, хурма терек йимик узун, эки гёзю от йимик яна, донгузну тишлери йимик тишлери, къую йимик авзу, яврун къалакъларына тюшген къулакълары, бёрюню тырнакълары йимик тырнакълары, къарап муну гёрген эдик – къоркъуп эсден тайып, оьлген гишилер йимик болдукъ. Бу зат гелип, биз бар уьйге гирип, баягъы караватны уьстюнде бираз олтурду, сонг туруп бизин яныбызгъа гелип, къагъып мени къолумдан тутуп гётерип бир жымчыкъны къарайгъан йимик айландырып, аркъама-къабургъама къолун басып къарады. Мени арыкъ гёрдю деп эсиме геле. Арыкъ да арыкъ эдим, кёп къыйынлар гёрюп чархымда эт къалмагъан буса ярай эди. Мени ташлады. Ёлдашларымдан бирисин тутуп къарады, аны да ташлап, шолай барын да къарап, гемечини тутду. Ону къабул этген буса ярай – кёп семиз мазаллы гиши эди. Тутуп йыгъып, аягъы булан басып, гемечи пакъырны башын уьзюп ташлады. Бир узун шиш алып, тамагъындан сугъуп, артындан чыгъарып, янып турагъан от бар эди, гелтирип салды. Ари-бери айландырып, яхшы къызара биширип, алдына салып, адам тавукъну бузагъанда йимик бузуп ашады. Бир затын да къалдырмай битдирип, сюеклерин ташлады. Бираз олтуруп турду да баягъы караватда ятып ухлады. Союлгъан тувар йимик хоруллап, танг къатгъанча уянмай, тангда туруп чыгъып гетди. Бу гетген сонг, бизге гелген къыйынлыкъны бир-бирибизге айтып «не бола эди денгизге тюшюп яда маймунлар ашап оьлген болгъай эдик. Бу не балагьдыр, савлай адамны биширип ашап! Мундан яман оьлюм болурму», – деп йылап, этме амал тапмай, туруп уьйден чыгъып къачмагъа, яшынмагъа ер къарадыкъ. Гьеч бир зат бажарып болмай ахшам болду. Къоркъуп уьйге гелдик. Бираздан баягъы зат да гелип, дагъы да бизин гезик булан тутуп къарап, бирибизни ушатып, гемечиге этгенни бугъар да этип, ятып ухлады. Эртен танг къатгъанда чыгъып гетди. Биз де бир ерге жыйылып: «Не этейик? Бу балагьдан нечик къутулайыкъ?» – деп ойлашдыкъ. Бирев айтды:

– Мен бир зат ойлайман: муну не амал этип де оьлтюрейик, оьзюбюз де шу балагьдан къутулайыкъ, халкъны да къутгъарайыкъ, – деди. Мен айтдым:

– Олай буса бир геме йимик зат этейик: ким биле къачмагъа тарыкълы бусакъ – гьазир турсун, сонг оьлтюрейик, – дедим. Олар да арив гёрюп, шу уьйдеги тахталардан къыргъа чыгъарып, денгиз ягъагъа элтип, бир геме этип, тарыкъ болажакъ азыкъны-затны ичине салып, сувгъа тюшюрюп, байлап гьазир этип къойдукъ. Ахшам болду, уьйге къайтдыкъ. Баягъы къара гелип бизин тутуп-тутуп къарап, биревню къабул этип биширип ашап ятып ухлады. Биз де туруп эки тиш алып, отгъа къыздырып, жыжым йимик болгъанда, гелтирип баягъыны эки де гёзюне гюч этип басдыкъ. Гёзлер къазан йимик къайнап, чыгъып бир яман тавуш булан къычырып, бизге чапды. Биз де мундан къоркъуп яшынып, ари-бери этип тура эдик, къычырып къыргъа чыгъып гетди. Биз де, тез баягъы гемени ягъына барып къарадыкъ – оьзюне ошайгъан бирдагъыны да алып геле. Къатыны буса ярай деп эсибизге гелип, тез гемени йибин чечип, минип юрюдюк. Булар да етишип гелдилер. Къолларында уллу ташлары бар, бизге атып йибердилер. Атгъан-атгъаны бош гетмей бизге тийип, кёбюбюзню оьлтюрдю, тек уьч гиши къалдыкъ: мен де, дагъы эки гиши де. Бизин де гемебиз элтип бир атавгъа урду. Къыргъа чыгъып юрюдюк ахшам болгъунча. Геч болду. Бир ерде ятып ухладыкъ. Бираздан уянып къарадыкъ, бир уллу йылан гелип бизин къуршап тура. Биз де къоркъуп, бузулуп тура эдик, йылан къагъып бир ёлдашымны тутуп ютду. Ёлдашымны къабургъалары сынагъанын да эшитдим. Йылан да гетди, биз де, ёлдашыбызгъа къайгъырып танг къатгъынча ухламадыкъ. Гьейлер, булай балагь болурму? Биринден къутулдукъ десек, ондан уллусуна къаршы болабыз деп бир-бирибизге кант этип, нечик де танг къатды. Туруп тереклердеги емишлерден ашап тоюп, ари-бери юрюп ахшам болду. Энди чи ерде ятмасбыз деп, бир бийик терекни башына минип, ухладыкъ. Мен уьстдеги бутакълагъа минген эдим, бир замандан къарасам, баягъы йылан гелип, ёлдашымны тутуп акъыртып тура. Оьзюм гёре туруп, ону да ютуп йиберди. Танг къатгъынча терекни башында туруп, ярыкъ болгъанда тюшдюм. Оьзюм янгыз, ёлдашларыма болгъан ишлени де ойлап, сувгъа сама тюшюп оьлейим деп денгиз ягъагъа бардым. Буса да жан аявлу – оьлюп болмадым. Этмеге дагъы амал тапмай, шонда агъачлар бар эди, шоланы алып, бирлерин тюбюме, бирлерин уьстюме салып, бек бегитип бир-бирине байладым. Шоланы арасында ухлап тураман, баягъы йылан гелди. Ари этди, бери этди, магъа етишип болмай танг къатгъынча айланды. Оьзюм де къарап тураман. Таза ачуву чыгъып, гюн чыкъгъан сонг йылан гетди. Бираздан сонг уьстюмден агъачланы тайдырып, гьайда, юрюдюм, атавну битген башына бардым. Къарасам, денгизни ичинде бир геме гёрюне. Тез терекден бир бутакъ да алып, ишара этип къычырдым. Олар да мени гёрюп, магъа багъып юрюдю. Гелип мени де гемеге алып, уьстюмде опурагъым ёкъ эди, бир гийме опуракъ да берип, мени гьалымны сорадылар. Мен де оьзюм гёрген къыйынлыкъланы айтдым. Аш гелтирдилер, ашадым, тойдум. Умутсуз ерден къутулгъаныма Аллагьгъа шюкюрлер этип, шулай юрюп бир шагьаргъа гелдик, якъыр салып, гемени токътатдылар. Савдюгерчилер сатыв-алыв этмеге шагьаргъа тюшдюлер. Гемени еси магъа айтды:

– Сен пакъыр адамсан, кёп къыйынлыкъ да гёргенсен, сагъа бир пайдалы къуллукъ табушдурайым, бир аз зат къазанып уьюнге етишерсен, – деди. Мен де:

– Кёп яхшы болур. Сагъа Аллагь рази болсун, – дедим. Гемени еси айтды:

– Бизин гемеде бир адам бар эди, кёп заман бола бизден айрылып ёкъ болгъан эди. Савмы, оьлгенми, билмейбиз. Шону малы бар. Шо шагьаргъа чыгъарып сат, пайдасы сагъа болур, малыны башын къардаш-агьлюсю буса, табышдырарбыз, – деди. Мен де кёп яхшы болур деп, затланы тюшюрдюлер. Гемени язывчусу: «Бу затланы кимники деп язайым?» – деп гемечиден сорады. Гемечи: «Багъдадлы Синдибад деп яз. Кёп заман бола, бизин гемеден ёкъ болгъан эди. Биз де шондан берли къайтмагъанбыз. Затланы бу пакъыр сатар, хайыры бугъар болур», – деди.

Мени атымны эсгерген заманда эсиме тюшдю: мени экинчи сапарымда бир атавгъа чыгъып, мен ухлап, геме гетип къалгъан эди. Шо затлар мени затларым буса ярай деп эсиме гелип гемечиге:

– О затланы есин таныймысан? – дедим. Гемечи:

– Башгъа танышлыгъым ёкъ, буса да багъдадлы Синдибад деген гиши эди. Бир атавгъа чыкъгъанда бизден айрылып ёкъ болгъан эди, – деди. Сонг мен айтдым:

– Воллагь, Синдибад деген менмен. Шо атавгъа чыкъгъанда мен ухлап къалгъанман, сиз гетгенсиз. Уянып къарап, гемени гёрмей, артда бир къушну аягъына байланып, алмас тавгъа тюшдюм, – деп экинчи сапарымда гёрген затланы айтып, мал меники, – дедим. Мен алмас тав деп эсгергенде, бир савдюгерчи чыгъып гелип айтды:

– Мен бир къой союп, чархын ташлагъанда бир адам чарх булан чыгъып гелди деген сёзюме инанмай эдигиз. Муна шу адам эди, – деп шагьатлыкъ этди. Гемечи де:

– Сени малынг не зат эди? – деп сорады. Мен де бар затымны атлы аты булан айтып, гемечи булан мени арамда болгъан лакъырланы да эсгерип, булар да мени таза танып, малымны бердилер. Шагьаргъа чыгъарып сатып, яхшы пайдалар этдим. Шулай нече атавгъа, шагьарлагъа барып, сатыв-алыв этип, денгиздеги тамашаланы гёрюп, юрюй эдик. Денгизде сыйыргъа, эшекге ошайгъан балыкълар гёрдюк. Дагъы да бир къуш гёрдюк – денгизни ичинде йымырткъалап бала чыгъара, оьзю бир де къуругъа чыкъмай. Шолай нече тамашаланы гёрюп, кёп рагьатлыкъ булан Басратгъа гелдик. Ондан да Багъдадгъа, уьюме гелип, агьлюм, къардашларым да гёрюп сююндюлер. Кёп садагъалар этип, етим-пакъырланы тойдуруп, арив ашап-ичип парахат яшап тура эдим, малым да кёп болгъан эди, – деп Синдибад сёзюн тамам этип, тангала да гелирсиз, дёртюнчю сапарымны айтарман деп, гьаммалгъа юз мисгъал алтын да берип, ашатып-ичирип йиберди.