Жаншагь

таржума 1911

Мени атам Кабил вилаятда Бани Шагьлан деген халкъны пачасы эди, аты да Тайгьамус эди. Кёп ерге пачалыкъ этип, Машрыкъдан^✻ Магърибге^✻ етишгенче гьукмусу юрюй эди. Оьзю кёп адилли адам эди. Буса да бир де авлети ёкъ эди. Оьзюм оьлген сонг пачалыгъымны, тажым-тахымны бийлемеге бир авлетим болгъай эди, деп ону кёп къайгъысы бар эди. Бир гюн алимлени, юлдузчуланы жыйып: «Мени юлдузума къарагъыз, мени дюньяда авлетим болажакъмы?» – деп сорады. Алар да китапларын ачып къарап: «Сени бир эркек авлетинг болажакъ Хорасанны пачасыны къызындан», – деп жавап бердилер. Пача сююнюп, аланы кёп зат да берип йиберди. Пачаны Айнузар деген бир вазири бар эди. Чакъырып агъар юлдузчулар айтагъан сёзню айтып:

– Сен Хорасанны пачасы Багьраван пачагъа барып, шу юлдузчулар айтгъанны да айтып, къызын оьзюнг булан гебин де къыйып алып гел. Мен сени вакил этдим, – деди. Багьраван пачагъа 1500 юк ялан сыйлы жавгьар, алтын, гюмюш, тюрлю савгъатлар гьазир этип, кагъыз да язып, вазирни ёлгъа чыгъарып йиберди. Вазир де юрюп бир хыйлы гюнден Хорасанны ювугъуна етишип, Вагьраван пачагъа оьзюню гелгенин белгили этип, адам йиберди. Багьраван пача да эшитип, оьзюню вазир-вакиллерин, кёп къонакъларын йиберип, Айнузар вазирни алдына чыгъарды. Булар да вазирге ёлугъуп, кёп уллу сый-гьюрмет булан, вазирни къонакъ этип, бир-нече гюнден шагьаргъа алып гелдилер. Вазир пачаны янына барып, сорашып битген сонг, оьзюню пачасы язгъан кагъызны берди. Багьраван пача кагъызны охуп, ичинден мурадын билип, кёп сююнюп, вазирге айтды:

– Сагъа сююнч, сени мурадынг битди. Тайгьамус пача жанымны тилесе де къызгъанмас эдим, – деди.

Тез туруп барып къызгъа да, анасына да ойлашды. Олар да:

– Оьзюнг сюйгенни эт, – деп жавап бердилер. Пача гелип Айнузар вазирге аланы разилигин англатды. Шулайлыкъ булан вазир мунда эки ай туруп, бир гюн вазир пачагъа айтды:

– Энди сен бизге гетмеге изну берсенг, яхшы болур эди. Тайгъамус пачаны да гёзю ёлдадыр, – деди. Пача:

– Кёп яхшы болур, – деп тойгъа тарыкъ болагьан затланы да гьазир этип, уллу той этип, кешишлер гебин де къыйып, къызын кёп сеп де берип гьазир этип, Айнузар вазирни къолуна тапшуруп, кёп къул-къараваш да берип, ёлгъа салдылар.

Вазир де бир нече гюн юрюп, оьзюню шагьарына ювукъ болгъанда, Тайгъамус пачагъа оьзюню гелегенин белгили этип бир адам йиберди. Пача сююнюп, халкъын жыйып, алдына адамлар чыгъарып, шагьаргъа уллу той булан гелдилер. Шулай кёп заман той этип, пача къызны янына барып, мурадына етишди. Кёп заман да гетмеди, Аллагьны къудраты булан пачаны къатыны яшгъа токътады. Айлар-гюнлер гетип, яш тувмагъа заманы етип, бир гюн пачаны къатыны айны 14-нчю гечесинде йимик сыпаты булан улан яш тапды. Пачагъа хабар этдилер. Сююнюп уллу алимлени, юлдузчуланы чакъырып, шу яшны юлдузуна къарагъыз, оьмюрюнде не гёрежек экен, деди. Алар да къарап:

– Кёп насипли болажакъ. Буса да 15-не чыкъгъанда, бир аз къыйынлыкълар гёрежек. Шо заманда оьлмей къалса, атасындан да уллу пача болажакъ, – дедилер. Пача да сююнюп яшгъа Жаншагь деп ат къоюп, дигизалагъа берип:

– Яхшы сакълагъыз, – деп буюрду. Яш да гюнден-гюн кёп оьсюп, беш яшына чыкъгъанда атасы охумагъа салды. Охуп Инжилни де яхшы билип, андан сонг атгъа минмек, окъ атмакъ, къылыч ойнамакъ йимик пачаланы уланларына тарыкъ болагъан затланы уьйренип, халкъны арасында кёп гьюнерли, батыр юрекли болуп чыкъды. Пача муну гьюнерлерин эшитип, сююнеди. Бир гюн пача аскерине:

– Гьав къыдырма чыкъма герек, – деп оьзю де уланы Жаншагь булан, аскерлери булан къыдырып, эки гюнню узагъында тюрлю жанлар оьлтюрюп, юрюй эди. Уьчюнчю гюн экинни вакъти болгъан эди. Жаншагьны алдына бир къубагийик къаршы болуп къачды. Жаншагь къувалап гетди. Муну артындан атасыны къулларындан етти къул да аскерден айрылып Жаншагьны артындан гетдилер. Къачып барагъан къубагийик бир денгизге урунду. Булар етишип тутайыкъ деп турагъанда, къубагийик денгизге тюшюп юзюп, денгизни ичинде бир къайыкъ бар эди, шогъар барып токътады. Булар да къыйыкъгъа барып, ичине гирип къубагийикни тутуп, къайтма турагъанда, Жаншагь денгизни ичинде бир атав гёрюп, янындагъылагъа:

– Шо атавну гёрюп гелейик, – деди. Аланы да бу айтгьанны этмесе амалы ёкъ, къайыкъ булан шо атавгъа барып, ари-бери айланып, геч болгъанны да билмей къалгъанлар. Геч болду, энди къайтайыкъ деп къайыкъгъа минип юрюдюлер. Къарангы болуп, адашып, къайсылай барагъанны да билмей, къатты ел де чыгъып, буланы денгизни ортасына алып гетди. Булар да этме амал да тапмай, къайыкъны ичинде ятып, танг къатгъынча ухлап къалдылар. Буланы гетгенин атасы билмеген болгъан. Аскерге: «Жаншагь къайда?» – деп сорады. Алар да:

– Бир къубагийикни гьайдап гетген эдилер, къайтып гелмей тура, – дедилер. Пача:

– Тез якъ-якъдан излегиз, – деп буюрду. Булар да алгъасап якъ-якъгъа чапдылар. Бирлери Жаншагьны атларын сакълап турагъан адамны гёрюп, янына барып, Жаншагьны сорадылар. Ол:

– Къубагийикни тутуп, шо атавгъа чыгъып гелейик деп гетген эди, дагъы не болгъанын билмеймен, – деди. Булар да гелип пачагъа айтдылар. Пача эшитип, йылап пашманлыкъ этип, тез гемелер де гьазир этип: «Денгиздеги атавлардан излеп табыгъыз!» – деп йиберди. Оьзю де, аскерин де алып, къайтып гетди. Анасы да эшитип, йылап, бетин-башын тёбелеп, кёп пашман болду. Излеп чыкъгъан адамлар да он гюн къыдырып, бир шегин де билмей, къайтып гелдилер. Булар булай турсун, биз гелейик Жаншагьгъа.

Жаншагь янындагъы алты да къулу да булан денгизни ичинде къайсылай барагъанын да билмей юрюй эди. Бир къатты ел чыгъып, буланы элтип, бир атавгъа урду. Булар да шо атавгъа чыгъып, бир татавулну ягъасына гелдилер. Къараса, олтуруп бир адам бар. Булар огъар салам бердилер. Баягъы адам къушну тавушу йимик тавуш булан булагъа сёйледи. Булар тамаша болуп къарап тура эди. Баягъы гиши бирден эки ярылып гетип, бир гесеги бир якъгъа, бирдагъы гесеги бир якъгъа тюшдю. Бир заманда къараса, булай адамлар кёп табун болуп буланы уьстюне багъып чабып гелдилер. Булар да тез къайыкъгъа багъып къачдылар. Баягъылар етишип, буланы уьчевюн тутуп шоссагьат ашадылар. Жаншагь къалгъан уьч ёлдашы булан денгизни ичине багъып эшип юрюдюлер. Кёп ач да болгъан эдилер. Баягъы гийикни союп, шону да аз-маз биширип, гече-гюн юрюп, ахыры бир атавгъа етишдилер. Къараса, атавну ичинде тереклер, агъып барагъан сувлар, бир женнет йимик атав экен. Жаншагь ёлдашларына:

– Сиз шу атавгъа чыгъып, не бар экенни гёрюп гелигиз, – деди. Булар да чыгъып къыдырып юрюй эдилер, арекден бир юрт гёрюне, барып къараса, мармардан ишленген бек уллу къалалар. Шишадан этилген уьйлер, женнет йимик тюрлю емишлери булан бир бав, тюрлю тавушлар булан чарнап турагъан къушлар, бавну ичинде денгиз йимик уллу сув, сувну ягъасында кёкге етеген бир къала, къаланы ичине гирип къараса, айланып салынгъан шанжаллар, орталыкъда алтындан этилип, жавгьарлар булан ярашынгъан бир тах бар. Булар бу затланы аривлюгюн гёрюп, ичинде адам ёкъ болмакълыкъгъа тамашалыкъ этип, къайтып Жаншагьны янына гелип, оьзлер гёрген затланы айтдылар. Жаншагь мен де барып гёрейим деп, булар булан барып, къаланы ичине гирип, емишлерин ашап, ари-бери къыдырып, геч болгъанда уьйге гирип, Жаншагь тахгъа минип, ёлдашлары да шанжалларда олтурдулар. Оьзюню атасы-анасы, аланы арасындагъы аявлулугъу эсине гелип, пашман болуп, йылап, ёлдашлары да бугъар къарап йылап турагъанда, денгиз якъдан бир улл у тавуш чыгъып гетди. Булар не тавуш экен деп къараса, женгертки йимик болуп атавну бийлеп, маймунлар гелгенин гёрюп, бек къоркъдулар. Маймунлар буланы янына гелип, кёп уллу гьюрмет булан буланы алдында ер оьбюп, токътадылар. Бир табуну чыгъып гетип, алып гелген къубагийиклери болгъан экен, тез гьаракат этип союп, сыдырып, отлар ягъып биширип, алтын бошгъаплагъа салып, буланы алдына гелтирип, булагъа ашагъыз деп ишара этдилер. Жаншагь тахда ёлдашлары булан ашамагъа олтурду. Булар булан маймунлар да олтуруп, ашап битген сонг, тепсини тайдырып, сонг тюрлю емишлер гелтирип, андан гьар ким тарыгъын ашап тоюп, Аллагьгъа макътав этдилер. Жаншагь маймунлагъа ишара булан: «Бу не ердир? Мунда не этесиз?» – деп сорады. Маймунлар ишара булан:

– Бу ер Сулейман пайхаммар ярашдыргъан ер. Йылда бир керен ол мунда гелип, ялкъгъанын язып гете, – деп англатдылар. Дагъы да маймунлар Жаншагьгъа:

– Сен бизин пачабызсан, сен не буюрсанг, биз этежекбиз, ашагъыз, ичигиз, сюйген кюйде туругъуз, – деп англатып чыгъып гетдилер. Булар да парахат ятып танг болгъунча ухладылар. Танг да къатды. Маймунланы уллулары дёрт маймун бар эди. Алар вазирлери буса ярай эди. Башлап алар Жаншагьгъа гирип, ер оьбюп, къол къавушдуруп турдулар. Алардан сонг аскерлер гелип, алар да пачалагъа этмеге тарыкълы болагъан сыйлы икрамын этдилер. Сонг о маймунлардан бирлери кёп уллу атлар йимик итлер алып гелдилер. Итлени башында шынжырлары бар, маймунлар Жаншагьгъа да, ёлдашларына да:

– Бу итлеге минигиз, – деп ишара этди. Жаншагь да, ёлдашлары да баягъы итлеге минип, маймунлар да бирлери итлеге минип, бирлери яяв юрюп, денгиз ягъагъа гелдилер. Жаншагь къараса, оьзлер гелген къайыкъны сувгъа батдырып къойгъанлар. Муну гёрюп Жаншагь:

– Булай неге этдигиз? – деп сорады. Маймунлар:

– Сиз къачып гетмесин деп этгенбиз, – деген ишараны этдилер. Жаншагь ёлдашларына айтды:

– Энди бизге булардан къутулмагъа амал ёкъ. Аллагь язгъанны гёрюрбюз, – деп, маймунлар булан денгиз ягъалап юрюдюлер. Бир татавулгъа етишдилер. Татавулну алдында бир бийик тав бар, тавну къуршап алгъан «гъул» деген жинлерден бир тайпасын гёрюп, Жаншагь:

– Булар не затлар? – деп сорады. Маймунлар айтдылар:

– Бизин душманларыбыз, биз гьали алар булан дав этежекбиз, – деп англатдылар. Жаншагь ол гъулланы уллулугъун, эршилигин гёрюп, тамашалыкъ этди. Бирлерини башы оьгюзню башына, бирлерини башы тюени башына ошай. Оьзлер атлагъа мингенлер, къарап гъуллар маймунланы гёргенде уьстюне чабып, татавул ягъагъа гелип, уллу ташлар алып, маймунлар да алагъа, алар маймунлагъа, ташлар атып дав этип йибердилер. Ахыры гъуллар маймунлагъа гюч этмеге башлады. Сонг Жаншагь ёлдашларына:

– Тез гьаракат этип, жаяларыгъызны онгарып, гъуллагъа атыгъыз – деди. Алар да къарап уруп, ургъан-ургъанын оьлтюрюп йиберген эди, гъуллар чыдап болмай бузулуп къачдылар. Маймунлар да къувалап хыйлы ари чыгъардылар. Гъуллардан кёбюсю гьалек болгъан эдилер. Маймунлар сююнюп Жаншагьны аягъына йыгъылдылар. Сонг Жаншагь маймунлар булан бир тавгъа гетди. Жаншагь къараса, мармар ташдан этилген бир сын бар, уьстюне язылгъан:

«Ай, шу ерге гелген адам, сен бил, сен шунда тургъан чакъы маймунланы пачасысан. Сен мундан гетме сюйсенг де кёп уллу къыйынлыкъ гёрмей гетип болмажакъсан. Гюн тувар багъып гетсенг, уьч айны узагъына гъулланы, арсланкъапланланы арасында юрюп, артда Багьрулмагьитге урунажакъсан. Гюн батар багъып юрюсенг, дёрт ай ёл юрюп, хомурсгъа къолгъа етишежексен. Вёре, алардан сакъ болма герек. Андан сонг от йимик янагъан бир тавгъа етишежексен. Дагъы да он гюн юрюп, окъ йимик къатты агъагъан бир татавулгъа етишежексен. Ол татавулну суву гьар сонгугюн акъмай токътай. Шо токътагъанда тюгюл эсе ондан гиши оьтюп болмай. Ол татавулну ари ягъында бир жувут шагьар бар. Шо шагьарда болмаса о якъда дагъы адам ёкъдур. Бу сёзлени де Сулейман пайхаммар язгъан», – деп сынгъа язылгъан. Жаншагь бу язывланы гёрюп, ёлдашларына айтып, бек пашман болуп, Аллагьны гьукмусуна рази болуп, маймунланы да алып, къалагъа къайтдылар. Жаншагь йыл ярым маймунлагъа пачалыкъ этип турду. Заман-заманда чыгъып, къыдырып юрюй эдилер. Къайда барса да маймунлар да юрюй эди. Бир гюн Жаншагь маймунланы да алып гьав къыдыра чыкъдылар. Кёп заман юрюп, баягъы сынгъа язылгъан хомурсгъа къолну янына етишип, он гюн шо ерде ашап-ичип турдулар. Бир гече Жаншагь ёлдашларына айтды: «Биз къачан болгъунча булай турайыкъ. Мени эсиме бир зат геле: биз мундан къачып хомурсгъа къолдан оьтюп, шо жувут шагьаргъа барайыкъ. Ондан оьзюбюзню ерибизге чыгъарбыз», – деди. Олар да: «Кёп яхшы болур», – деп гечени хыйлысы гетгенче туруп, маймунланы да ухлатып, савутларын да байлап, итлеге де минип юрюдюлер. Танг къатгъанда маймунлар уянып, буланы къачгъанын билип, якъ-якъгъа чабып буланы изледилер. Бир табуну буланы артындан тюзленип хомурсгъа къолгъа багъып чапдылар. Гюн де гётерилди. Жаншагьлар хомурсгъа къолну ичинден чыгъып битмеген эди. Маймунлар эшитип буланы къуршап турагъанда, итлер йимик уллу хомурсгъалар чыгъып женгертги йимик яйылып, маймунлар булан дав этип йибердилер. Хомурсгъаланы бири бир маймунну оьлтюрюп болады. Маймунлар беш-алтысы жыйылып бир хомурсгъаны оьлтюре эди. Шолай дав этип ахшам болгъунча турдулар. Ахшам да болду, Жаншагь ёлдашлары булан танг къатгъынча къачдылар. Танг да къатды, къараса маймунлар етишип геле. Жаншагь ёлдашларына:

– Энди къоркъмагъыз, маймунлагъа къылыч уруп йиберигиз, – деди. Олар да къаршы болгъанына уруп, оьлтюрюп, оьзлер къачып юрюй эди. Бир уллу маймун буланы бирисин уруп шо ерде оьлтюрдю. Булар да шонда бир сув гёрюп, шогъар багъып къачдылар. Бир уллу хомурсгъа булагъа багъып чапды. Жаншагьны бир ёлдашы уруп хомурсгъаны оьлтюрдю. Башгъа хомурсгъалар етишип, Жаншагьны шо ёлдашын оьлтюрдюлер. Бир якъдан хомурсгъалар, бир якъдан маймунлар, буланы къуршап алма турагъанда, Жаншагь да къалгъан бир ёлдашы да чечинип татавулгъа тюшдюлер. Жаншагь, бир терекни тамуру къаршы болуп, тутуп, ари ягъына чыкъды, ёлдашы ари-бери этип чыгъып болмай сув алып гетди. Маймунлар да, хомурсгъалар да бир-бири булан дав эте къалдылар. Жаншагь ёлдашларындан айырылып, янгыз къалып, бек пашман да болуп, ахшам болгъунча шонда туруп, ахшам болгъанда бир анакъгъа гирип яшынып ухлады. Танг болгъанда чыгъып юрюп, янагъан тавгъа етишди. Ач болгъанда ердеги отлардан ашап, къурсагъын тойдурады. Шолай юрюп, сонгугюн токътайгъан татавулгъа гелди. Сонгугюн болгъунча татавулну ягъасында юрюп турду. Сув да токътады, Жаншагь чыгъып, жувут шагьаргъа барып, орамда биревню де гёрмей, барып бир уьйге гирди. Къараса, адамлары сёйлемей, алдына къарап туралар. Жаншагь булагъа:

– Мен бир ёлавчудум, бек ач да болгъанман, ашама зат ёкъму? – деди. Булар ишара булан аш бар ерни гёрсетди:

– Аша, ич, вёре сёйлеме, – дедилер. Жаншагь ашап, тоюп, гече болду. Ятмагъа ер гёрсетдилер. Парахат ятып ухлады. Эртен тургъанда уьйню есилери бугъар хошгелди берип:

– Къайдан гелгенсен? Не адамсан? – деп сорады. Жаншагь:

– Кабил деген шагьарданман, шулай ишлер гёрдюм, – деп, оьзю гёрген къыйынлыкъланы айтды. Уьйню есси жувут тамашалыкъ этип:

– Оьмюрюбюзде сен айтагъан шагьарны атын эшитмегенбиз – деди. Тек узакъ ерден гелгенсен. Савдюгерчилерден, Арабистандан, Емен деген ерден гелебиз деп айтып чы эшитгенбиз, – деди. Жаншагь:

– О ерлер мундан узакъдамыкен, – деп сорады. Жувут айтды:

– Ол савдюгерчилер эки йыл уьч айдан етишебиз деп айталар, – деди.

Жаншагь:

– Алар не заман гелир экен? – деп сорады. Жувут айтды:

– Гелеген йыл гелир, – деди. Жаншагь эшитип, атасын-анасын, оьзюню эркекликлерин, аланы гёрмей узакъ туражагъын ойлап, йылады. Жувут айтды:

– Йылама, бизин булан оьз ерингде, уьюнгде йимик парахат турарсан. Ол керван гелгенде сени алагъа тапшуруп йиберирбиз, – деди. Жаншагь да нетсин, амалы ёкъ, булар булан яшап турады. Заман-заманда чыгъып къыдырады. Бир гюн оьзюню адатында базаргъа чыгъып къыдыра юрюй эди. Къараса, бирев къычырып:

– Эртенден тюш болгъунча къуллукъ этген гишиге 1000 алтын да, бир къараваш къыз да беремен, – деп айланып юрюй. Гьеч бир гиши жавап бермей. Жаншагьны эсине гелип:

– Бир балагь болмаса тюш болгъунча этген къуллукъгьа 1000 алтын да, бир къараваш да бермес. Мен гёрген къыйынлыкълардан артыкъ тюгюлдюр, мен этейим шу ишни – деп ойлап, баягъы къычырагъан гишиге барып:

– Мен этемен шо къуллукъну, – деди. Бу гиши Жаншагьны алып гетди. Бир уллу уьйлеге гирди. Къараса, бир жувут савдюгерчи тахны уьстюнде олтуруп тура. Жаншагьны алып баргъан гиши ол савдюгерчиге айтды:

– Мен уьч айдан берли къычыраман, гьеч жавап береген гиши болмагъан, бу яш бажаражакъман дей. Шуну алып гелдим, – дей. Савдюгерчи жувут кёп сююнюп, Жаншагьны алдына арив ашлар гелтирип салды, дагъы да 1000 алтын да, бир арив къыз да гелтирип, Жаншагьны янында къоюп:

– Бизин къуллугъубуз тангаладан сонг болур, сен аша, ич, – деп чыгъып гетдилер. Жаншагь гече къыз булан да туруп, танг къатгъанда гьамамгъа барып, гьамамдан чыкъгъанда, жувут арив опуракълар да гелтирип, Жаншагьгъа гийдирди. Аш гелтирди, ашадылар. Сонг ичги гелтирип, жувут да Жаншагь булан олтурул ичдилер. Ахшам болгъанда жувут ариги уьйге чыгъып гетди. Жаншагь баягъы къыз булан къалды. Танг къатгъанда дагъы да гьамамгъа барып чыгъып, ашап-ичип битген сонг, жувут Жаншагьгъа:

– Бизин къуллукъгъа къарама герек – деди. Жувут къуллукъчуларына буюруп, эки къачыр гелтирди. Бирине жувут, бирине Жаншагь минип юрюдюлер. Тюш болду, бир уллу тавгъа етишдилер. Жувут къачырдан тюшюп, Жаншагьгъа да тюш деди. Жаншагь тюшдю. Жувут бир аркъан да, бир бичакъ да чыгъарып, Жаншагьгъа:

– Сен минген къачырны сой, – деди. Жаншагь да этегин белине де къыстырып, аркъан булан къачырны йыгъып, союп, дёрт аягъын да, башын да гесип ташлады. Жувут айтды:

– Сен шуну къурсагъын да ярып, ичин де тазалап, ичине гирип ят, мен тигип бегетейим, – деди. – Бир сагьат турарсан, сонг гёрген затынгны магъа айтарсан, – деди.

Жаншагь бу айтгъан кюйде къачырны къурсагъын ярып, тазалап, ичине гирип ятды. Жувут да ярылгъан ерин тигип, оьзю арек чыгъып, яшынып турады. Бир уллу къуш гелип, баягъы къачырны этин гётерип тавну башына чыгъарып, чокъуп турагъанда, Жаншагь билип, тез къолундагъы бичагъы булан ярып къыргъа чыкъды. Жаншагьны гёрюп, къуш учуп гетди. Жаншагь ари-бери къараса, кёкге етеген бир бийик тавну башында тура, дёгерегинде – къуруп къалгъан адам сюеклер. Жаншагь бек бузулуп: «Ла гьавла ва ла къувата» – деп ерге багъып къараса, жувут тавну тюбюнде жымчыкъ йимик гёрюне. Жувут Жаншагьгъа:

– Шондагъы ташлардан магъа бир таш ташла, тюшеген ерин гёрсетирмен, – деп къычырды. Жаншагь да бир хыйлыны ташлап:

– Къайда, тюшеген ерин гёрсет, дагъы да ташларман, – деди. Жувут бу ташлагьан ташланы хуржунгъа толтуруп, къачыргъа юклеп Жаншагьгъа бурлугъуп да къарамай, гелген ёлу булан къайтып гетди. О ташлар да якъут, зубаржат, ялан багьалы жавгьарлар болгъан экен. Жаншагь тавну уьстюнде яп-янгыз къалып, этген ишине гьёкюнюп, йылап, шо ерде уьч гюн турду. Дёртюнчю гюн туруп, тавну узунуна багъып юрюдю. Ач болгъанда ердеги отлардан ашап, шолайлыкъ булан эки ай юрюп, тавну этегине етишди. Бир сув ашагъан ер табып, шондан сыргъалап, кёп къыйынлы кюйде тавдан тюшюп, бир аз юрюген сонг, женнет йимик тереклери, емишлери булан бир къолгъа къаршы болуп, бек сююндю.

Емишлерден ашап тоюп, бираз юрюп бир уллу къалагъа етишди. Къаланы къапусуна барды, бир арив сыпатлы къарт гиши къапуну алдында олтуруп тура. Жаншагь барып салам берди. Къарт да саламын алып:

– Балам, олтур, – деп ер гёрсетди. Жаншагь да олтурду. Къарт:

– Балам, къайдан гелесен? Не адамсан? Гьали болгъунча гьеч адам баласы бу ерге аякъ басмагъан, – деди. Жаншагь къартны бу сёзюн эшитгенде, оьзю гёрген къыйынлыкълар эсине гелип йылады. Къарт да:

– Балам, йылама, мени юрегимни авуртдунг, – деп, тез туруп Жаншагьгъа аш гелтирди. Жаншагь да ашап тоюп, Аллагьгъа макътав этип битген сонг, оьзюню ишин башдан аякъ къартгъа айтды. Къарт да пашманлыкъ этди. Сонг Жаншагь къартгъа:

– Сен не адамсан? Бу ер не ердир? – деп сорады. Къарт:

– Бу ер, бу къалалар Сулейман пайхаммарныки эди. Мени атым Шайхнасир. Мен къушланы пачасыман, Сулейман магъа къушланы тилин уьйретип, мени дюньядагъы къушлагъа гьаким эттен. Йылда бир керен шунда къушлар жыйыла. Мен де барына да тегиш къарап, гьукму этип, йиберемен, – деди. Жаншагь:

– Энди мен нечик гетермен? Магъа не яхшы? – деп йылады. Къарт:

– Балам, сен гьали къап тавну ягъындасан, сагъа гетмеге къыйын, къушлар гелсе, мен сени бирисине миндирип йиберирмен. Олар гелгенче мени янымда тур. Аша, ич. Оьзюнг сюйген кюйде тур, – деди. Жаншагь бир аз парахат болуп, къартны янында ашап-ичип, тереклени арасында къыдырып, ялкъгъанын язып, бир хыйлы заман турду. Къушланы гелеген заманы болуп, бир гюн къарт айтды:

– Энди къушланы гелеген заманы болду. Мен алагъа ёлукъма барайым. Сен ялкъмай тур. Шу ачгъычланы сагъа берейим, уьйлени ачып, ичиндеги затланы гёрюп, йыбанып турарсан. Вёре-вёре, шу эшикни ачмассан, – деп бир эшикни гёрсетип, мени буйругъумдан чыкъма, пайда тапмассан, – деп къатты буюруп гетди. Шайхнасир гетген сонг, Жаншагь эшиклени ачып, ондагъы затланы гёрюп юрюй эди. Баягъы Шайхнасир ачма деген эшикге гелди. Къараса, башгъача арив этилинген эшик, уьстюнде алтын кирити бар. Жаншагь:

– Шуну ичинде кёп тамаша затлар болмаса, къарт магъа ачмассан деп айтмас эди, Аллагь язгъанны гёрюрмен, – деп эсине гелип, эшикни ачып, ичине гирди. Къараса, бир гиччи кёл, ягъасында алтын-гюмюшден этилинген бир гиччи къала. Терезеси якъутдан, чабарына таш орнунда ялан жавгьар тутулгъан. Къаланы ичинде, алтындан бир гьавуз, ягъасында этилген тюрлю жанлар, авузларындан гьавузгъа сув тёгюлюп тура. Дагъы да алтын-гюмюшден тюрлю къушлар, авузларындан ел гирип, тюрлю тавушлар булан чарнап туралар. Гьавузну ягъасында якъутдан этилген, къурулуп турагъан бир тах. Уьстюнде яшыл дарайдан этилип, инжи-якъут булан торлангъан бир чатыр, ичинде Сулейман пайхаммарны ябуву бар. Дагъы да къаланы айланасы бав, тереклер, гьар тюрлю емишлер, агъагъан сувлар, гюл, райгьан, тюрлю арив ийисли чечеклер бар. Жаншагь гёрюп тамаша болуп, къыдырып къайтып, баягъы къаланы ичиндеги тахгъа минип ухлады. Бир аздан уянып туруп, къыргъа чыгъып тереклени тюбюнде, бир шанжал бар эди, шогъар барып олтуруп турады. Къараса, гьавадан учуп, арив тюслери булангъы уьч къуш гелип, кёлню ягъасындагъы терекге къонуп, ондан да ерге тюшюп, уьстюндеги къуш кеплерин чыгъарып, суратлар йимик къызлар болуп, чечинип кёлге тюшюп, киринип, бир-бири булан талашып, юзюп ойнадылар. Жаншагь буланы гёре. Булар Жаншагьны гёрмейлер. Бир хыйлы замай киринип, ойнап, сонг къыргъа чыгъып гийинип, бавгъа гирип къыдырып юрюй эдилер. Жаншагь буланы янына барып, хошгелди берип:

– Сиз не жанларсыз? Мунда къайдан гелгенсиз? – деп сорады. Къызланы гиччиси:

– Биз Аллагьны авлагъындан гелгенбиз. Шу бавгъа заман-заманда гелип, ялкъгъаныбызны язып гетебиз, – деди. Жаншагь, юреги шу гиччи къызгъа тюшюп, бек гьашыкъ болуп айтды:

– Мен сени гёргенде жаныма от тюшюп, юрегим янып гетди. Сен мени шу яшлыгъыма, мен гёрген къыйынлыкълагъа языгъынг чыгъып, магъа бир къарасанг ярамаймы? – деди. Къыз:

– Тарыкъсыз сёзню къоюп, ёлунга тюшсенг яхшы. Мен сени тенгинг тюгюлмен, – деди. Жаншагь къыздан бу сёзню эшитгенде юреги гююп, йылап булай йырлады:

– Къайдан гелип гёрюндюнг? Баврумну якъдынг мени. Гьашыкъгъа языкъ сынмай Юрегинг ташмы сени?

Таш да чартлама герек, Мени гьалымны билсе, Жанымны берир эдим, Сагъа къолумдан гелсе.

Къызлар Жаншагьдан бу сёзлени эшитгенде кюлеп, ойнап, бек шат болдулар. Жаншагь, булагъа ашлар, емишлер гелтирип, алдына салды. Булар да ашап-ичип, геч болду. Шу уьйде, Жаншагьны янында къалдылар. Жаншагь, гьашыкълыгъы артып, буланы янындан айрылып болмай гёзюне уху гирмей танггъа чыкъды. Танг болгъанда, къызлар къуш кеплерин гийип, гёгюрчюнлер болуп учуп гетдилер. Жаншагь, буланы гетгенин гёрюп йылап, буланы артындан шулай деп сёйледи:

– Узакъ ёлгъа барасыз, Гёрюнмей азыгъыгъыз. Мен языкъ амалсызгъа Чыкъмаймы языгъыгъыз?

Ашап, ичип, йыбанып, Учдугъуз къанат къагъып, Гьашыкълыкъны отуна Мен талайсызны ягъып. Энди къачан гёрюрмен Сени айдай юзюнгню, Жанымны тартып алгъан Мукънатисли гёзюнгню.

Гюлле йимик гёзлеринг, Талдай исбайы боюнг, Соявдай бармакъларынг, Язгъан суратдай союнг.

Дагъы гьёкюнчюм ёкъ эди, Айдай юзюнгню гёрсем, Дуа сама этерсен, Гёрюшмей шулай оьлсем,

– деп йырлап, гьашыкълыгъы оьтюп, этме амал тапмай, эсден тайып йыгъылды. Шолай йыгъылып ташланып турагьанда, Шайхнасир къушланы гёрюп, къайтып гелип къараса, Жаншагь гёрюнмей. Бу къайда экен деп, ари-бери къарады. Табуп болмай. Баягъы эшикни ачып гирген буса ярай», – деп барып къарады. Эшик ачылгъан. Гирип излеп къараса, Жаншагь бир терекни тюбюнде эсден тайып йыгъылып турагъанын гёрюп, ийисли сувлар гелтирип, бетине себип, Жаншагьны айыкъдырды. Жаншагь гёзюн ачып, ари-бери къарап, янында Шайхнасирни гёрюп, гьасиретлиги артып, йылап шулай деп йырлады:

– Бавгъа чыгъып турадым, Янгызлыгъымдан ялкъып. Къарасам уьч къуш геле Гьавадан учуп саркъып. Тувра гелип къондулар Шонда алма терекге. Гёрюп уьркмесинлер деп, Мен де чыкъдым арекге.

Тамаша тюрлю къушлар, Табып болмайман эбин. Ерге тюшюп чечдилер Уьстюндеги къуш кебин.

Нюр йимик къызлар болуп, Сююнюп яйнадылар. Чечинип сувгъа тюшюп, Талашып ойнадылар.

Айрокъда бир гиччиси Якъды юрегим майын. От тюше юрегиме, Эсиме гелген сайын.

Къарагъай йимик бою, Алмадай къызыл энги. Дюньяны къыдырса да Гьеч къаршы болмас тенги.

Тартылгъан къара къашы, Толгъан ай йимик юзю. Оьлюню тиргизирдей Шекерден татли сёзю.

Окъ йимик кирпиклери, Капурдан акъ сыпаты. Таза он дёрт яшында, Сорадым, Шамса аты.

Энди шо къызны сююп, Янаман да гюемен. Мени шулай оьлтюрмей, Бир эп этсенг сюемен.

Дагъы гёрюрменмикен, Эки гёзюм ёл къарай. Сен бир кёмек этмесенг, Янып оьлсем де ярай.

Шайхнасир бу сёзлени эшитгенде:

– Балам, мен чи сагъа шу эшикни ачма деп онча айтгъан эдим. Сёзюмню неге тутмадынг? Бу не хабардыр? Ачып айт, – деди. Жаншагь къызлар гелип сувда киринип ойнагъанын, аланы бирисине гьашыкъ болгъанын айтды. Шайхнасир:

– Алар жин къызлар, йылда бир гелип шунда ойнап, ялкъгъанын язып гетелер, – деди. Жаншагь:

– Аланы ери, турагъан шагьары къайдадыр? – деп сорады. Шайхнасир:

– Воллагь, балам, билмеймен, шолай гелип гетелер, сен аны къой, къушлагьа айтгъанман, сени уьюнге элтежек, – деди. Жаншагь:

– Мен мундан гетсем, оьлсем де ярай. Гетип болмажакъман. Йылда бир керен буса да шо къызны сыпатын гёрюп турсам да къолай, – деп йылап, Шайхнасирни аягъын оьбюп, – Сен магъа бир кёмек эт, – деди. Шайхнасир:

– Воллагь, балам, мен алар къайдан геле, къайда турагъанны чы билмеймен, буса сен гелеген йыл болгъунча ашап-ичип тур. Алар гележек заман болгъанда, бавгъа чыгъып, бир терекни тюбюнде яшынып турарсан. Алар чечинип, сувгъа тюшгенде, оьзюнг сюеген къызны къуш опрагъын алып сакъларсан. Алар сени гёргенде, къыргъа чыгъып, сен опрагъын алгъан къыз сагъа ялынар ва мени опрагъымны бер, деп тилер. Сонг юрегинг бошап нагагь опрагъын берсенг, ол къыздан пайда ёкъ. Оьмюрюнгде гёрюп болмассан. Сен опрагъын алгъанда, мен гелгенче сакълап турарсан, мен сизин ярашдырарман. Мени къолумдан гележек шу.

Жаншагь Шайхнасирден бу сёзню эшитгенде, бираз юреги парахат болуп, экинчи йыл болгъунча шонда къалды. Айлар, гюнлер гетип, къушлар гелеген заман болуп, Шайхнасир Жаншагьгъа:

– Мен къушлагъа ёлукъма бараман, вёре, мен сагъа айтгъан затны унутма, – деп, бек къатты насигьат этип гетди. Бу гетген сонг, Жаншагь баягъы бавгъа гирип, бир терекни тюбюнде яшынып, бир гюн, экинчи гюн, уьчюнчю гюн къарады. Къызлар гелмейгенни гёрюп, бек пашман болуп, таза умут уьзюп турады. Экинни вакъти болгъан эди. Къараса, баягъы къушлар гелегени гёрюндю, сююнюп, нечик де тавуш чыгъармай яшынып къарап турады. Жаншагь буланы гёре, булар Жаншагьны гёрмей эди. Чечинип, баягъы кёлге тюшюп, бири-бири булан ойнап юрюй эди. Уллусу айтды:

– Бизге яшынып къарайгъан гиши болмагъай эди. Биз чи эркин ойнайбыз, – деди. Ортанчысы айтды:

– Мунда ким болсун, бу ерге гьеч адам, я жин гелмеген, – деди. Гиччи къыз:

– Яшынып турагъан гиши болса да мени къоюп сизин биригизни де алмажакъ. Неге къоркъасыз, – деп кюледи. Шолай ойнай, кюлей туруп, сувну ортасына баргъан эдилер, бир онглу тюшмесмикен деп турагъан Жаншагь тез туруп, чабып гелип, Шамсаны къуш опрагъын алды. Къызлар муну гёрюп, сувгъа яшынып, ягъагъа ювукъ гелип къараса, он дёрт гечесиндеги ай йимик арив сыпаты булан бир яш Шамсаны опрагъын алгъанын гёрюп:

– Сен не адамсан? Бизин опракъланы неге аласан? – деп сорадылар. Жаншагь айтды:

– Сиз къыргъа чыгъыгъыз, мени хабарымны айтарман, – деди. Шамса айтды:

– Ай гёзюмню нюрю, юрегимни емиши, сен мени опракъларымны бер, гийинип къыргъа чыгъайым, ялангъач чыкъмакъ арив тюгюл, – деди. Жаншагь айтды:

– Мен сени опракъларынгны Шайхнасир гелмей туруп берип болмажакъман, мени шулай языкъ этип оьлтюрме, магъа бир языкъсын, тилеймен, – деди. Шамса айтды:

– Буса сен бир аз ари тайып тур, бу къыз къардашларым чыгъып гийинсинлер, мени уьстюмню япмагъа бир опракъ берсинлер, – деди. Жаншагь ари тайып турду. Къызлар чыгъып гийинип, Шамсагъа да бир опракъ берип, Шамса да гийинип, Жаншагьны янына гелди. Къараса, Жаншагь тахны уьстюнде олтургъан. Ай йимик ону сыпаты балкъып турагъанны гёрюп, Шамса Жаншагьны янына барып:

– Сен мени опракъларымны неге алдынг? Сен не адамсан? – деп сорады. Жаншагь Шамсаны оьзюню янына гелип гёргенде, гьашыкълыгъы артып, бир жавап да айтып болмай йылады. Шамса Жаншагь оьзюне гьашыкъ экенин билип, туруп Жаншагьны янында олтуруп, енги булан гёзьяшын сибирип:

– Ай гёзюмню нюрю, йылавунгну къой, хабарынгны айт, – деди. Жаншагь оьзюню Шамсагъа гьашыкъ болгъанын, бир йылдан берли оьзю учун уьюне де къайтмай шонда турагъанын айтды. Шамса бу сёзлени эшитгенде бираз кюстюнюп айтды:

– Сен магъа алай гьашыкъ болсанг, мени опрагъымны бер, гийип бу къызардашларым булан уьюме барып, сени гьалынгны атам-анама да белгили этип, къайтып гелейим, сонг сени де алып, сени еринге барырбыз, – деди. Жаншагь бу сёзлени эшитгенде бек къатты йылап:

– Мени шулай зулму этип оьлтюрмеге сагъа ярармы? – деди. Шамса:

– Мен сени неге оьлтюремен? – деп сорады. Жаншагь:

– Сен шу опракъларынгны гийип, мени янымдан айрылсанг, мен шо сагьат оьлежекмен, – деди. Шамса бу сёзлени эшитгенде кюлеп Жаншагьны къучакълап, эки гёзюню арасындан оьбюп айтды:

– Сен пашман болма, мен сен айтгъанны этермен, – деди. Къызланы уллусу туруп бавдан тюрлю емишлер гелтирип, ашап-ичип, ойнап кюлеп турады. Жаншагь бек арив сыпатлы, исбайы бойлу яш эди. Шамса:

– Воллагь, гьали мен де сени кёп сююп тураман, оьлгюнче сенден айрылма болмажакъман, – деди. Жаншагь бу сёзлени эшитгенде, бираз юреги парахат болуп, тиши иржайды. Шулай ашап-ичип турагъанда, Шайхнасир къушланы гёрюп, къайтып буланы уьстюне гелди. Булар да туруп Шайхнасирге гьюрмет этдилер. Шайхнасир булар булан сорашып, оьзю де олтуруп, булагъа:

– Олтуругъуз, – деди. Шайхнасир Шамсагъа:

– Бу яш сени кёп сюйген, оьзю де уллу адамлардан. Атасы Кабил вилгятны пачасы. Мен сагъа бек тилеймен: шуну языкъ этме, – деди. Шамса:

– Баш уьсте, сен айтгъанны этермен, – деди. Шайхнасир:

– Буса сен бугъар хыянат болмажакъгъа ант эт, – деди. Шамса да оьлгюнче Жаншагьгъа хыянат болмажакъгъа ант этди. Булар да сююнюп къалдылар. Биревю эки де къыз уьюне къайтып гетдилер. Жаншагь да, Шамса да Шайхнасирни янында уьч ай турдулар. Бир гюн Шамса:

– Энди сени еринге барма сюе эдим. Анда ата-анангны янында той да этип, гебин де къыяр эдик, – деди. Жаншагь:

– Кёп яхшы болур – деп, барып Шайхнасирге:

– Энди ерибизге гетме сюе эдик, – деп Шамса айтгъан сёзлени де айтып ойлашды. Шайхнасир:

– Яхшы болур, – деп, Шамсаны янына гелдилер. Шайхнасир Шамсаны янына гелип:

– Жаншагь булан гетме сюемисен? – деди. Шамса:

– Энди барып, Жаншагьны атасын гёрсек яхшы болур эди, – деди. Шайхнасир Жаншагьгъа:

– Муну къуш опрагъын бер, – деди. Жаншагь опрагъын гелтирип берди. Шамса къуш опрагъын гийип, къуш суратгъа гирип, Жаншагьгъа:

– Аркъама минип, гёзлерингни юмуп, къулакъларынгны бегетип, мени бек тутуп тур, – деди. Шайхнасир булагъа ёл гёрсетип, булар да Шайхнасирге савбол этип, Жаншагь Шамсаны аркъасына да минип, къушлукъ заманда учуп, ел болуп гетди.

Экинни вакъти болгъан эди, бир арив тереклери булангъы ер гёрюп, Шамса:

– Шонда тюшейик, арив ерге ошай, – деди. Жаншагь:

– Сен сюйгенни эт, – деди. Булар шо ерге тюшдюлер. Женнет йимик арив ер экен, ари-бери къыдырып, ахшам болду. Бир терекни тюбюнде ятып ухладылар. Эртен туруп Жаншагь Шамсаны аркъасына минип, учуп гетди. Тюш вакъти Шайхнасир айтгъан шагьарлар гёрюне башлады. Шамса буланы гёргенде бир арив авлакълагъа гелип тюшдю. Жаншагь да аркъасындан тюшюп, оьзюню шагьары ювукъ болгъанны билип, сююндю. Шамса:

– Бу эки гюнден нечакъы ёл юрюгенибизни билемисен? Тюз отуз йыллыкъ ёл юрюдюк, – деди. Жаншагь тамаша болуп:

– Аллагьгъа шюкюр, эсен-аман гелдик, – деп, бир терекни тюбюнде олтуруп турадылар. Къараса, эки адам булагъа багъып геле. Жаншагь гёрюп таныды: бириси баягъы гийикни артындан Жаншагь гетгенде, атланы тутуп къалгъан къулу. Бириси ав къыдырып юрюйгенде оьзю булан болгъан гишиди. Булар да гелип, Жаншагьны гёрюп, таныдылар. Сююнюп:

– Сен изну берсенг, барып ата-ананга сююнчю айтар эдик, – дедилер. Жаншагь да:

– Барыгъыз, биз шу ерде турабыз, аскери-заты булан бизин алдыбызгъа чыкъсын, – деди.

Булар да бек сююнюп, алгъасап барып пачагъа:

– Сююнчю, – дедилер. Пача да:

– Айтыгъыз, не сююнчюдюр? Жаншагь сама гелмейми? – деди. Олар:

– Жаншагь геле, фулан авлакъда тура, биз гелип гёрдюк, – дедилер. Пача сююнюп, эсден тайып йыгъылды. Бираздан эсин жыйып вазирине:

– Булагъа сен яхшы халатлар гийдир. Булагъа дагъы дюньягъа гёзю къарамайгъан кюйде мал да бер. Айтгъан сёзю герти болсун-ялгъан болсун, адам эшитмеге кёп сюеген зат, – деди. Булар:

– Биз ялгъан айтмайбыз, гёзюбюз булан гёрюп, янында олтуруп лакъыр да этип гелдик, янында бир къыз да бар, гьюрю къыз болмаса, дюньяда дагъы алай арив зат болмас. Сагъа: «Аскерин, вазир-вакилин алып гелсин, алар гелгенче биз шунда турабыз», – дедилер. Баягъы адамлар сёзюн тамам этди. Пача булагъа оьзю айтгъан сююнчюлерин де берип, накъыра-зурнайларын да сокъдуруп, шагьарда сююнчюлер де къычыртып, аскерине, вазир-вакилине:

– Гьазир болугъуз. Жаншагьны алдына барма герек – деп буйрукъ этди. Жаншагьны анасына да сююнчю барып, о да сююнюп, вазирлени къатынлары да гелип, Жаншагьны анасы булан булар да Жаншагьгъа барабыз деп гьазир болдулар. Тайгьамус пача атгъа минип, онгунда, солунда вазирлери, артында аскери, арбалар булан къатынлар юрюдюлер. Баягъы Жаншагь турагъан ерге етишгенде Жаншагь да буланы гелегенин гёрюп, туруп булагъа багъып юрюдю. Алдагъы аскер Жаншагьны гёрюп, атларындан тюшюп бугъар этмеге тарыкъ болагъан сый-икрамны этдилер. Тайгъамус пача етишип, Жаншагьны гёрюп, атдан тюшюп, къучакълашып йыладылар. Жаншагьны атгъа миндирип, татавулну ягъасына барып, бир арив ерге тюшдюлер. Накъыра-зурнайлар согъулуп, биревлер бийип, биревлер йырлап уллу шатлыкъ этдилер. Шамсагъа да бир къызыл дарайдан чатыр къуруп, ичине хали-халчалар яйып ярашдырдылар. Шамса къуш опрагъын чечген эди. Гелип чатырда олтуруп турады. Тайгъамус пача янында Жаншагь да булан гелегенин гёрюп алдына чыгъып, пачаны алдында ер оьбюп, эдеп булан токътады. Пача Шамсагъа хошгелди берип, чатыргъа гирип, онг янына Жаншагьны, сол янына Шамсаны алып олтуруп, Жаншагьгъа оьзюнден айрылгъандан сонг гёрген къыйынлыкъларын сорады. Жаншагь да оьзю гёрген ишлени айтды. Пача эшитип пашман болуп, Шамсагъа:

– Сен этген къуллугъунг аз иш тюгюл, сен себепли биз бир-бирибизни гёрдюк. Дюньяда тургъан чакъы сен этген яхшылыкъны унутмасман. Мен сагъа тилеймен: сагъа не яхшылыкъ этейим? Оьзюнг сюйген затны айт, яшырма, – деди. Шамса:

– Сен магъа бир бавну ичинде бир къала этдиргей эдинг, тюбюнде татавуллар юрюйген. Ялкъгъан заманда барып олтуруп ялкъгъанымны язмагъа, яхшы болажакъ эди, – деп турагъанда, Жаншагьгъа: «Ананг чакъыра», – деп айтдылар. Жаншагь анасыны алдына чыгъып, барып анасын къучакълап, анасы да сююнгенликден йылавун токътатып болмай шулай деп йырлады:

– Бар къайгъыларым тайып, Шатлыкъ тюшдю башыма, Эсде ёкъдан къошулуп, Умут уьзген яшыма.

Сени къарап гёргенде, Сююнюп гёзъяш агъа. Шюкюр болсун Аллагьгъа, Сени гёрсетген магъа.

Сонг анасы да, уланы да бир-биринден айрылгъанда гёрген къыйынлыкъларын айтып, кант этдилер. Пача да Жаншагьны чатырындан чыгъып гетген эди. Шамса да Жаншагьны анасын гёрмеге сююп юрюдю. Жаншагьны анасы Шамсаны гелегенин гёрюп, алдына чыгъып, гёрюшюп, къучакълашып, вазирлени, бийлени къатынлары да Шамса булан гёрюшюп, чатыргъа гирип олтурдулар. Пача халкъгьа кёп зат оьлешип, уллу тойлар этип, ашап-ичип шу ерде он гюн турдулар. Сонг пача:

– Энди шагьаргъа къайтмагъа герек, – деп буюрду. Гьазир болуп юрюдюлер. Шагьарны орамларын тазалап, орамлагъа дарайлар яйдырып, накъыра-зурнайлар сокъдуруп, шагьаргъа гирдилер. Шамсаны Жаншагьны анасы оьзю турагъан уьйге алып гетди. Шо ашав-ичив, той булан дагъы да он гюн турдулар. Пакъыр-мисгинлени, ачланы тойдуруп, пакъыр да, бай да бир йимик сююндюлер. Той йыбав битген сонг, инжинерлени, усталаны гелтирип, оьзюню бавунда бек арив къалалар этигиз деп буюрду. Алар да этме гьазир болдулар. Жаншагь буланы ишлеме гьазир болгъанын гёрюп, усталагъа:

– Мармар ташдан бир багъана этип, ичин оюп, сандыкъ йимик этигиз, – деп буюрду. Усталар Жаншагь айтгъан кюйде багъана этип, гьазир этдилер. Жаншагь Шамсаны къуш опурагъын шо багъананы ичине салып, авзуна таш да салып, къоргъашын къуюп бегетип, багъананы ерге гёмюп, уьстюнден чыр ишлетип йиберди.

Кёп заман гетмеди, къалалар ишленип битип, язывларын, гьар бир тизивлерин этип битген сонг, пача кёп уллу той да этип, Шамсаны янгы къалалагъа элтдилер. Шамса барып уьйге гиргенде, оьзюню къуш опурагъыны ийисин билип, яшыргъан ерин англап, гече орта болгъунча сабурлукъ этип, Жаншагьны ухлагъан еринде къоюп, туруп баягъы опрагъы бар ерин къазып, багъананы авзун ачып, опрагъын алып гийип, учуп къаланы къалкъысына къонду. Къырдагъы адамлагъа:

– Жаншагьгъа гел деп айтыгъыз, гёрме сюемен, – деди. Алар да барып Жаншагьны уятдылар. Жаншагь туруп къыргъа чыкъды. Къараса, Шамса къуш опрагъын гийип, гетме гьазир болуп турагъанын гёрюп:

– Сен шу ишни нечик этип болдунг? Магъа языгъынг чыкъмадымы? Сен мени къоюп гетсенг, мен оьлсем де ярай, – деди.

Шамса айды:

– Ай гёзюмню нюрю, юрегимни емиши, воллагъ мен сени сюемен. Сени атанг-ананга етишдирмеклигиме бек шатман. Мен сени сюеген йимик сен де мени сюе бусанг, Жавгьар къалалагъа гелирсен, – деп учуп гетди. Жаншагь муну гетгенин гёрюп, йылап, ари-бери чабып шулай деп йырлады:

Яраларым янгыртдынг, Бозартып къоюп гетип. Магъа языгъынг чыкъмай, Нечик болдунг шуну этип.

Энди нечик яшарман, Сени юзюнгню гёрмей. Дагъы рагьатлыкъ гёрмен Ажжал етишип оьлмей,

– деп эсден тайып йыгъылды.

Барып атасына хабар этдилер. Атасы алгъасап гелип къараса, Жаншагьны эсден тайып йыгъылып турагъанын гёрюп, йылап пашманлыкъ этип, Жаншагьны бетине гюл сувлар себип, айыкъдырды. Жаншагь эсин жыйып, башлыгъында атасын гёрюп, туруп йылады. Атасы:

– Сагъа не болгъан? Неге йылайсан? – деп сорады. Жаншагь:

– Мен йыламай, ким йыласын? Кёп замандан берли гьашыкъ болуп, тюрлю къыйынлыкълагъа тюшмеге себеп болгъан Шамса гетип къалды, – деди. Атасы:

– Ол нечик гетген? – деп сорады. Жаншагь:

– Ол, Шамса, жин пачаны къызыды, аны гиеген къуш опрагъы бар эди. Мен о опрагъын гьали этген уьйде яшырып къойгъан эдим. Уьйге гиргенде опрагъыны ийисин билип, мен ухлагьандан сонг яшыргъан ерден алып гийип, учуп гетди. Гетеген заманда магъа:

– Сен мени сюе бусанг жавгьар къалагъа гелирсен деди, – деп, Жаншагь сёзюн тамам этди. Атасы:

– Сен пашман болма, савдюгерчилени, дюньяны къыдырагъан адамланы сорав этермен. Бар ерин билсек, гелечилер йиберип, тилетирбиз, иншаЛлагь, бизге атасы да къабул этип берме ярай, – деди. Жаншагьны янындан чыгъып, чакъырып вазирлерин гелтирип, шо сагьат буйрукъ этип, якъ-якъгъа адамлар йиберип къычыртды. Жаншагь ялкъмасын деп, арив къызланы Жаншагьны янына гелтирип, хомузлар согъуп, йырлатып гёнгюн алып турады. Баягьы къыдырып гетген адамлар эки ай юрюп, къайтып гелип:

«Гьеч Жавгьар къаланы эшитген гиши табулмады. Биз бармагъан ер де къалмады», – деп айтдылар. Жаншагь эшитип бек пашман болду. Гече-гюн йылавда, бурлугъуп дюньягъа къарамай азып-ирип турады.

Жаншагь булай турсун. Жаншагьны атасы Тайгъамус пача булан, Гьиндистанны пачасы Кафит пачаны арасында кёп уллу душманлыкъ бар эди. Тайгъамус Кафит пачаны кёп аскерин къырып, кёп малларын талап, гюч этген эди. Кафитни халкъы, аскери кёп эди. Кёп ерге гьукмусу юрюй эди. Кёп гьакъыллы вазирлери бар эди. Бир гюн вазир-вакиллерин, бар халкъны жыйып, пача халкъгъа:

– Ай халкъ, сиз билесиз. Тайгъамус пача гелип дав этип, мени атамны, къардашларымны оьлтюрюп, бар малымны талап гетди. Сизин арагьызда бир гиши ёкъдур ол атасын я къардашын оьлтюрмеген. Мен шу ишни унутмагъанман. Сизин эсигизден тайма ярай. Гьали мен эшитгенмен ол, Тайгъамус пача, уланы Жаншагьны аварасында, къайгъысында болуп, башгъа затгъа къарамай деп. Бизин оьчюбюзню алмагъа шундан багъыйлы заман ёкъ. Гьар не гьаракат этип, давгъа бармагъа гьазир болугъуз. Шулай хапарсыз турагъан заманда барып халкъын къырып, оьзюн де, уланын да оьлтюрюп, пачалыгъын елербиз. Сиз осал болмай гьаракат этип гьазир болугъуз, – деди. Халкъ да эшитип:

– Баш уьсте, – деп уьйлерине къайтып, савутларын ярашдырып, гьазирлик гёрме къарадылар. Уьч айдан аскерлер де жыйылып битип, накъыра-зурнайлар да согъулуп, чыгъып юрюдюлер. Бир нече гюн юрюген сонг Тайгъамус пачаны вилаятына етишип, шагьарларын бузуп, адамларын оьлтюрюп, къатын-къызларын тутуп, есир этип уллу пасатлыкълар этдилер. Бу хабар Тайгъамус пачагъа эшитилип, бек ачуву чыгъып, тез аскерин, вазирин-вакилин жыйып айтды:

– Гёресиз, Кафит пача кёп аскерлер де жыйып гелип, бизин булан дав этме сююп, бизин шагьарларыбызны бузуп, халкъыбызны къырып юрюй деп эшитемен. Не ой бересиз? – деди. Халкъ:

– Биз де чыгъып къаршы ябушуп, дав этип йиберирбиз, – деди. Пача буса гьаракат этип гьазирлик гёрюп, хазналарын ачып, халкъгъа давгъа тарыкъ болагъан савутланы оьлешип, ер-ерге хабар этип, аскерлер жыйып, гьазир болгъан сонг, накъыра-зурнайлар согъуп, чыгъып юрюдюлер. Бир нече гюн юрюп, Кафит пачаны аскерине ювукъ етишип, Вардизагьран деген бир къолгъа барып къондулар. Сонг Тайгъамус пача Кафит пачагъа язып элчи йиберди. Кагъызгъа шулай деп язгъан эди:

– Биз Кафит деп оьзюн билеген адамгъа, андан сонг не затдыр сени этген ишинг? Гьакъыллы адамлар, пачалар этеген ишни этмегенсен. Сен гьакъыллы, билимли адам болгъан бусанг, мени ериме гелип, халкъны малын талап, юртларын бузуп юрюмежек эдинг. Шу ишлер зулмукенни билмеймисен? Эгер сен бу ишни этежекни билген бусам, мен сенден алдын барып, сени шу якъгъа аякъ басмайгъан этежек эдим. Гьали де сен къайтып, арадагъы татывсузлукъну тайдырсанг, кёп яхшы. Эгер къайтмасанг, давгъа гьазир бол! Сен мени булан дав этип боларман деп эсинге гелеми? – деп язып, кагъызны мюгьюрлеп, элчиге берип йиберди. Элчи кагъызны алып, Кафит пачаны аскерине етишди. Аскер элчини билип алып юрюдюлер. Къараса, ялан къызыл атласдан этилген чатырлар къурулгъан. Байракълар къагъылгъан. Чатырланы арасында къызыл дарайдан бир чатыр. Айланасын къуршап алгъан кёп аскер бар эди. Бу да Кафат пачаны чатыры экен. Элчини чатыргъа алып гирдилер. Къараса, Кафит пача алтын тахны уьстюнде олтургъан. Вазир-вакиллери гьар ким оьзюню даражасына гёре олтургъанлар. Элчи гирип, пачагъа этеген сый-гьюрметин этип, алып гелген кагъызын гёрсетди. Кагъызны алып пача охуп мурадын англагъан сонг, кагъызгъа жавап язып, элчини къолуна бердилер. Кагъызгъа шулай язгъан эди:

– Биз оьзюн Тайгъамус деп билеген гишиге, ондан сонг сен унутгъанмусан бир заман гелип, халкъыбызны къырып, есир этип, уллу гьалекликлер салып гетген заманынгны? Энни биз шону оьчюн алма гелгенбиз. Озокъда, халкъны да къырарбыз, есир де этербиз, къыйынлыкъ буса да гёрсетирбиз. Тангала майданда гёрерсен бизин, вассалам, – деп язгъан эди. Элчи кагъызны алып къайтып, пачаны янына гелип, ер оьбюп кагъызны берди. Пача кагъызны охуп къарап, бек ачуву чыгъып, Айнузар деген вазирине айтды:

– Сен гече минг атлы да алып, Кафитни аскерин ухлагъан заманда чапгъын эт, – деп буюрду. Вазири де:

– Баш уьсте, – деп, минг атлыны да алып, Кафитни аскерине багъып юрюдю. Кафит пача да шо ойда болуп, булар гелегенин билмей, Къатрафан деген вазирине айтды:

– Сен беш минг аскер де алып, Тайгъамусну аскерине гече хапарсыздан барып чапгъынлыкъ эт, – деп йиберди. Эки де вазир бири гелегенни бири билмей, бир-бирине къарап юрюдюлер. Гечеорта заманда бири-бирине къаршы болуп, уруп дав этип йибердилер. Танг къатгъынча кёп уллу дав этдилер. Танг къатгъанда Кафитни аскери бузулуп къачып, пачасыны янына бардылар. Пача буланы къайтып гелгенин гёрюп:

– Сизге не къыйын гелген? – деп сорады. Булар:

– Биз сени янынгдан чыгъып юрюдюк. Гечеорта заман болма ярай эди. Айнузар деген вазир минг атлысы булан бизге ёлугъуп уруп дав этип йибердик. Кёп халкъ къырылды. Олар бизин пиллербизни бурнуна къылыч уруп, уьркютюп, пиллер бузулуп къайтма къарагъанда, бизден кёп халкъны пасат этди. Биз де амалсыз болуп къачдыкъ. Къачмагъан эдик бусакъ, барыбызны да къыражакъ эди, – дедилер. Кафит пача эшитип бек ачувланып айтды:

– Ай, сизге гюн берекет бермесин, сизин гюн къаргъасын! Беш минг гиши бир минг гишиден къоркъуп къачаму? – деп ачувланды.

Айнузар вазир де оьзю этген ишни Тайгъамус пачагъа гелип айтды. Кафит пачаны аскери бузулуп къачгъанны да айтды. Тайгъамус бек сююнюп накъыра-зурнай къакъдырып, уллу шатлыкъ этди.

Сонг Кафит пача буюруп, аскерин ярашдырып, гьазир этип накъыра зурнайлар сокъдуруп Тайгъамусну аскерине багъып юрюдю. Олар да булагъа багъып юрюп, эки де аскер бир-бирине гирип, дав этип йибердилер. Атланы кишнейгени, адамланы тавушлары къулакъ тындырады. Ахшам болгъунча бек гючлю дав этип, ахшам эки де аскер айырылып ерли-ерине къайтдылар. Кафит пача, аскерин ёкълап къарады, беш минг гиши оьлгенин билип, бек ачувланды. Тайгъамус аскерин ёкълап къарап уьч минг гиши оьлгенин билип, бу да бек ачувланып, экинчи гюн де дав этме гьазирленип чыкъдылар. О гюн де, экинчи, уьчюнчю гюн де кёп уллу дав этип, эки де якъдан кёп адам къырылды. Шолай гьар гюн дав этип турадылар.

Гелейик Жаншагьгъа.

Жаншагь, Шамса гетген сонг, эки айны узагъына атасын гёрмей турагъанына ичи бушуп, янындагъы адамлардан:

– Атам къайда, мени яныма неге гелмей? – деп сорады. Олар айтды:

– Атанг Кафит пача булан дав этип тура, – деп ишни ёругъун англатды. Жаншагь:

– Тез магъа ат гелтиригиз, мен атамны янына бараман, – деп буюрду. Бугъар бир яхшы ат гелтирдилер. Жаншагь атгъа минип, янына минг атлы да алып юрюдю. Гече бир ерде токътап ятдылар. Жаншагь ойлашды:

– Магъа дав да, зат да негер тарыкъдыр, мени чи башымда уллу къайгъы бар. Мен гече, атгъа да минип, Багъдатгъа багъып гетейим. Багъдатдан Ямангъа барырман, ондан гьар йыл жувут шагьаргъа керван бара деп айта эдилер, ондан шо керван булан жувут шагьаргъа барып, ондан Шайхнасирге етишермен, – деп эсине гелип, аскери ухлагьанны билип, тез туруп, атына да минип: «Къайдасан Багъдат» – деп ел йимик болуп гетди. Эртен аскерлери туруп къарап, Жаншагьны ёгъун билип, ари-бери изледилер. Гьеч бир хабарын билмей, гелип атасына айтдылар. Атасы эшитип, бузулуп, тажын ерге уруп, бек пашман болду. Бир янындан уланындан айрылып, бир янында алдында душман. Нетежегин билмей, амалсыз болуп, гери, шагьарына къайтып, къапуларын бек этип, барулагьа аскерин жыйып, алар къырдан, булар шагьарны ичинден дав этип етти-сегиз гюн шолай туруп, сонг Кафит пачаны аскери чатырларына къайтып, яраларын байлап, гьар айда гелип, етти-сегиз гюн дав этип, шолайлыкъ булан етти йыл дав этип турдулар. Булар булай турсун, биз гелейик Жаншагьгъа.

Жаншагь гече, аскерлеринден айрылып, окъ йимик болуп гетди. Нече шагьарлагъа барып, нече тюрлю адамланы гёрюп юрюй эди. Гьар баргъан еринде Жавгьар къаланы сорай эди. Бир де атын эшитген гиши къаршы болмады. Бир гюн бир савдюгерчилер къаршы болуп, баягьы жувут шагьарны сорады. Бир савдюгер айтды:

– Мен билемен, ол жувут шагьар гюнтувар якъда, сен бизин булан Гьиндустангъа гелирсен, ондан Хорасангъа, ондан Хаварзимге барырсан. Хаварзимден ол жувут шагьар ювукъ, бир йыл уьч айдан бара. Барагъан кервангъа къошулуп гетерсен, – деди. Жаншагь булар булан Гьиндустангъа барды. Ондан чыгъып юрюдю, ёлда кёп къыйынлыкълар гёрюп, Хорасангъа, Шамун деген шагьаргъа етишди. Онда жувут шагьарны сорады. Олар яхшы тюшюндюрюп ёл гёрсетдилер. Жаншагь чыгъып гече-гюн-ай юрюдю. Алдынгъы ёл оьзю маймунлардан къачгъан ерге гелип, ондан да оьтюп, сонгугюн токътайгъан жувут шагьарны янындагъы татавулгьа гелип, сонгугюн болгъунча шонда туруп, сув токътагъанда татавулдан чыгъып, жувут шагьаргъа, алдын тюшген къонагъына барды. Булар да Жаншагьны гёрюп, танып, бек сююндюлер. Аш гелтирди. Ашап-ичип, Аллагьгъа макътав этип, гече болду. Ятып парахат ухладылар. Эртен туруп шагьаргъа чыгъып къыдырып юрюй эди. Къараса бирев къычыра:

– Тюш болгъунча къуллукъ этгенге минг алтын да, бир къараваш къыз да беремен, – деп. Бирев де тынгламай. Жаншагь:

– Мен этермен сени къуллугъунгну, – деп барды.

– Буса мени булан гел, – деп Жаншагьны алда элтген жувутуна алып барды.

– Муна бу уланны тапдым, – деди. Жувут да сююнюп, хошгелди берип, Жаншагьны олтуртуп, алдына аш гелтирди. Жаншагь ашап-ичип битгенде, жувут минг алтын да, бир къараваш да гелтирип, Жаншагьгъа берди. Жаншагь гече къараваш булан да туруп, эртен алтынны да, къаравашны да къонагъына берип, жувутну янына къайтып гелди. Жувут да, Жаншагь да атлагъа минип, баягъы тавну тюбюне гелдилер. Жувут Жаншагьгъа бир йип де, бир бичакъ да берип:

– Шу сен минип гелген атны сой, – деди. Жаншагь йыгъып союп, сыдырып, къурсагъын ярды. Жувут айтды:

– Сен шуну ичине гир, мен къурсагъын тигермен, бир аздан чыгъарырман, сонг сен гёрген затынгны магъа айтарсан, – деди. Жаншагь гирди. Жувут тигип бек этип, оьзю арек чыгъып къарап турду. Бир аздан сонг бир уллу къуш гелип, этни гётерип, тавну башына чыгъарды. Жаншагь тавгъа чыкъгъанын билип, атны къурсагъын ярып, къыргъа чыкъды. Къуш Жаншагьны гёрюп къачды. Жаншагь ерге къарады. Жувут жымчыкъ йимик болуп гёрюне. Жаншагьгъа:

– Шондагъы ташлардан ташла, сагъа тюшеген ерни гёрсетермен, – деп къычырды. Жаншагь айтды:

– Сени эсингдеми, гьалиден беш йыл алда бу ишни магъа этдиргенинг? Мен о йыл сен себепли болуп нечакъы къыйынлыкъ гёрдюм. Энни чи сагъа къайдан ташлар эдим бир зат да, – деп, баягъы Шайхнасир турагъан къалагъа багъып юрюдю. Гече-гюн юрюп, ач буса ерден от ашап, ахыр бир гюн къалагъа етишди. Шайхнасир къапу алдында олтуруп тура эди. Уьстюне барып салам берди. Шайхнасир Жаншагьны танып сорашып:

– Сен нечик гелдинг? – деди . Жаншагь оьзюню башына гелген затны, Шамсаны учуп гетгенин, гетегенде:

– Сен мени сюйсенг, Жавгьар къалагъа гелерсен, – дегенин айтды. Мен дагъы этмеге амал тапмай са гъа гелдим, – деди. Шайхнасир айтды:

– Воллагь, балам, мен оьмюрюмде Жавгьар къала деген затны эшитмегенмен. Сен мени янымда тур, къушлар геле, сорап къарарбыз, – деди. Жаншагь да бираз парахат болуп, ашап-ичип турду. Шайхнасир айтды:

– Энди къушлар гелеген заман болду. Сен шу дуаланы уьйрен, – деп, Жаншагьгъа бир дуалар уьйретди. Къушлар да гелди. Шайхнасир, Жаншагьны алып, къушлар булан ёлукъмагъа башлады. Къушлагъа тегиш барына да сорады. Гьеч Жавгьар къаланы билегени болмады. Жаншагь бек пашман болуп йылады. Шайхнасир айтды:

– Энди этмеге амал ёкъ, еринге къайт, – деп, бир уллу къушгъа Жаншагьны Кабил вилаятгъа етишдир деп, ёлун да уьйретип, Жаншагьны къушну аркъасына миндирип айтды:

– Вёре, сен ари-бери лавлама, къулакъларынгны да бегет, ел зиян этмесин, – деп йиберди. Къуш Жаншагьны гётерип, бир гюн-бир гече юрюп, къыр жанланы Шагьбадри деген пачасыны янына барып тюшдю. Къуш айтды:

– Биз ёлдан адашгъанбыз, мин аркъама гетейик, – деди. Жаншагь айтды:

– Сен гет, мен гетмеймен, не бусам да болурман, – деди. Къуш да Жаншагьны шо еринде къоюп гетди. Жаншагь Шагьбадрини янына барып, салам берди. Шагьбадри саламын алып:

– Сен не адамсан? – деп сорады. Жаншагь да оьзюню ишин айтды. Шагьбадри эшитип тамаша болуп:

– Сулейман пайхаммар гъакъы учун, гьали болмаса Жавгьар къала деген ерни эшитмегенмен, – деди. Жаншагь пашман болуп йылады. Шагьбадри Жаншагьгъа бир дуалар берип:

– Шуланы уьйрен, къушлар гелгенде сорап къарарбыз, – деди. Бираздан жанлар табун-табун болуп гелдилер. Шагьбадри гелген-гелгенине Жавгьар къаланы сорай эди. Гьеч гёрдюк деген жан болмады. Жаншагь эшитип йылап, баягъы къуш булан сама да ерине гетмегенине пашман болду. Шагьбадри айтды:

– Сен пашман болма, мени бир агъам бар, Шамах пача деген. Бу арада ондан гючлю гиши ёкъ. Шу якъдагъы жинлер ону гьукмусунда. Мен сени огъар йиберейим, – деп, бир жанны аркъасына миндирип, агъасына кагъыз да язып йиберди. Жаншагь шо жанны аркъасына да минип, гече-гюн юрюп, бир гюн Шамах пачаны ерине етишди. Жаншагь тюшюп, Шамахны янына барып, салам берип, къолун оьбюп, кагъызны берди. Шамах кагъызны охуп:

– Воллагь, балам, мен оьмюрюмде Жавгьар къала деген затны эшитмегенмен. Мен тюгюл, Сулейман пайхаммар да эшитмеген буса ярай. Тек бир тавда бир кешиш бар, къушлар, жанлар, жинлер де оьзюню гьукмусунда. Оьзю илмуланы биле, оьзю гёзбавчу. Бары жинлени пачаларын оьзюне мутиъ этген. Шолай гючлю гиши, мен сени огъар йиберейим. Ол билсе тюгюл, дюньяда ону билеген гиши болмас. Аты да Ягьмус. Кёп ерни къыдыргъан гиши, – деп, чакъырып бир къушну гелтирди. Жаншагь къарады, бир уллу къуш, дёрт къанаты бар. Аякълары пилни аякълары йимик. Жаншагьгъа:

– Шо къушгъа мин, ол сени мен айтгъан кешишге элтер, – деди, Жаншагь да минип, бугъар савбол этип юрюдю. Шамах пача айтгъан тавгъа етишди. Къараса, бир алмас килиса бар. Кешиш шо килисада тура экен. Жаншагь къушну аркъасындан тюшюп, килисагъа гирип, кешишни янына барды. Ер оьбюп, кешишге салам берди. Кешиш де бугъар хошгелди берди:

– Балам, не юрюйсен? Бу ер адам юрюйген ер тюгюл, – деди. Жаншагь да оьзю нечик чыкъгъанын, не гёргенин айтды. Кешиш тамаша болуп:

– Воллагь, балам, мен Нугь пайхамарны заманындан берли яшагъанман, гьеч Жавгьар къала деген затны эшитмегенмен. Алгъасама, къушлар, жанлар гелсин, ким биле, билегени бар буса, – деди. Жаншагьгъа аш гелтирди. Ашап тоюп, Аллагьгъа макътав этди. Бир нече гюн кешишни янында турду. Къушлар, жанлар гелди. Гелген-гелгенине сорай эди. Гьеч билеген жан ёкъ эди. Артда бир уллу къаракъуш гелип, кешишни къолун оьбюп токътады. Кешиш огъар Жавгьар къаланы сорады. Къаракъуш айтды:

– Биз Къап тавну артында, Шиша тавну янында яшай эдик. Мен де, мени къардашларым да яшлар эдик. Атабыз-анабыз къыдырып бизге гьар гюн ашама затлар гелтире эдилер. Бир гюн гетип гелмей, етти гюн къалдылар. Биз де бек ач болуп турадыкъ. Сегизинчи гюн йылап гелдилер. Биз:

– Сиз къайда эдигиз! – деп сорагъанда, олар айтдылар:

– Биз къыдырып юрюй эдик, бир къуш бизин тутуп, Жавгьар къалагъа, Шахлан пачаны алдына барды. Пача бизин гёргенде:

– Буланы оьлтюрюгюз, – деп буюрду. Биз де:

– Яш балаларыбыз бар, шолагъа сама языкъсыныгъыз, – деп тиледик. Пача языгъы чыгъып бизин йиберди, – деп айтдылар. Олар сав болса чы билме ярай эдилер, – деди. Жаншагь кешишге тиледи:

– Сен шу къушгъа айтгъай эдинг, шо уясы болгьан ерге элтсе, оьзюм излеп шо Жавгьар къаланы табар эдим. Яда оьлюп шу балагьдан къутулур эдим, – деп йылады. Кешиш баягъы къушгъа:

– Сен Жаншагьны шо ерге элт, шо не буюрса да этип, шону мурадына етишдирме къара, – деп буюрду. Ол:

– Кёп яхшы, – деп Жаншагьны аркъасына миндирип, учуп гетди. Гече-гюн учуп, Къап тавдан оьтюп, Шиша тавгъа да барып, оьзлени уясы болгъан ерге етип тюшдю. Жаншагь пашман болуп, къайсылай баражагъын билмей къушгъа:

– Сени атанг-ананг къайсы якъгъа бара эди, шо якъгъа мени элтсенг бир белги болмасмудукен, – деп тиледи. Къуш да:

– Баш уьсте, – деп, Жаншагьны гётерип, етти гече, сегиз гюн учуп, бир тавну башына къонуп, Жаншагьгъа айтды:

– Энни мен билеген ёкъ, оьзюнг сюйгенни этерсен, – деп, Жаншагьны шо ерде къоюп учуп гетди. Жаншагь кёп арыгъан эди, ухусу гелип, тавну башында ухлады. Бир замандан уянып туруп, якъ-якъгьа къарады. Бир якъдан йыртыллап бир зат гёрюне.

– Я рабби, бу не зат болур экен, – деп тамаша болуп тура эди. О гёрюнеген Жавгьар къала болгъан экен. Тюрлю жавгьарлардан, алтын-гюмюшлерден этилген болгъан. Ону учун йыртыллап гёрюнген болгъан. Жаншагь бу ерде турсун, гелейик Шамсагъа.

Шамса Жаншагьны янындан учуп гетген сонг, тувра шо Жавгьар къалагъа, атасыны-анасыны янына гелген эди. Оьзю къыдырып, дюньядагъы аламатланы гёрюп, Жаншагь булангъы ишин, Жаншагь оьзюн кёп сюегенни айтып, ол «мунда гелмей къалмаса ярай», – деген эди. Атасы да:

– Кёп терс этгенсен, айып тюгюлмю. Онча кёп сюеген болгъан сонг, ону языкъ этип, ташлап гелмеге, – деп айып этип, оьзюню янындагъы жинлеге буйрукъ этген эди: