Авузгъа бош акъ бабиш
Анвар Ажи
1.
Бир болгъан, бир болмагъан. Бир заман бир къарт болгъан. Къарт десе де, нарт болгъан, Къартны неси де болгъан, Къызыл песи де болгъан.
Семиз сегиз малы да, Солакъ-солакъ балы да, Бавда иши де болгъан, Абзар толуп уьй жаны,
Бир бабиши де болгъан. Бабиши бакъ-бакъ болгъан, Къуйругъу къат-къат болгъан, Авузгъа бош зат болгъан.
Эртен гетсе сувлагъа, Ахшам да къайтмай болгъан. Эшитгенни, гёргенни Айтмаса, ятмай болгъан.
2.
Гюнлени бир гюнюнде, Язны ярыкъ гюнюнде, Жанлагъа уя этме Агъач тарыкъ гюнюнде, Ормангъа барма сююп, Къызыл песин де гийип, Ай балтасын да алып Артгъа итин де салып, Онгарылгъан сонг Атай, Абзардан бир айланып, Къапу авузда токътай.
Чокъмардай юллесине Аслам тамакю къуюп, Чакъырып абзардагъы Бары жанларын жыйып:
— Вёрегиз, сакъ болугъуз, Мунда гьеч ким гелмесин. Абзарда мен ёкълукъну Иннал-инсан билмесин, — Дей де, абзардан чыгъа. «Билсе не бола экен?!» — деп, Акъ бабиш бек талчыгъа.
3.
Сав гюн гете, къарт гелмей. Ит де къалмагъан уьйде. Тавукъ, хораз, бабиш, къаз Туралар ессиз кюйде.
Къоркъа десе къоркъамы, Эпсиз къоркъалар жанлар: «Булай къалсакъ, — дей, — бизин Пасат этер душманлар…»
Жыйылышып бары да, Ойлашалар — не этейик? — Гелигиз, къарт Атайны Артындан йиберейик.
— Гелигиз, йиберийик, Амма гечикдирмейик. — Гьы, сайлайыкъ, ким барсын? — Ким онгайлы бу ишге? Бираз ойлашгъандан сонг, Бакъгъанлар акъ бабишге.
— Юрюме де, учма да, Юзме де бар гьюнери. Тийишли буса, сёзню Тизме де бар гьюнери —
Бабиш барсын, — деп, ишни Бабишге буваргъанлар. «Ёлукъгъангъа тюз жавап Берме», — деп буваргъанлар.
— Яманокъ тынч чы тюгюл Бу сиз тапшурагъан иш. Буса да, тапшургъан сонг, Барырман, — дей акъ бабиш.
Жанлар бары харс ура, Огъар алгъыш этелер. Сонг жыйынны да тозуп, Къонушуна гетелер.
4.
Танг янгы шек бергендокъ, Къычыра къызыл хораз. — Ёлгъа тюшме ярай, — деп, Акъ бабишге тюрте къаз.
Бабиш алгъасап тура, Силкине, тюгюн чача, «Къайдасан, агъачлыкъ», — деп, Ёл бойлап къанат ача.
Лавлай-лавлай гете о, Бир оьзенге ете о. Чомула, юзе туруп, Оьзенден де оьте о.
Юрюй туруп бек тала, Учувун хотгъа сала. Уча, ёргъалай туруп, Ормангъа гирип къала.
Яп-яшыл, яшыл отну Арасы ала чечек, Къушлары къувнакъ йырлай, Орман гёзел ва гёкчек.
Ач болгъан акъ бабишге Гьар не де бар орманда: Къып-къызыл жиелек де, Гюмелек де бар онда.
Бабиш гёк гюмелекни Гёрюп ютма иеле. Бу вакътиде, алгъасап, Чыгъып бир кирпи геле.
— Биш, бабиш, дай-дай бабиш, Эти семиз май бабиш, Булай нечик чыкъгъансан, Ёлунг къайсылай, бабиш?
Ёлдашларыны сёзюн Бабиш таптай да, янча. Къыр орманда къыр жангъа Бары сырларын ача:
— Башгъа зат да этмеймен, Оьзюм шулай гезеймен. Агъач алмагъа гетген Есибизни излеймен.
Къошулуп ит де гетген, О сама къайтып гелмей. Абзар толгъан уьй жанлар Къоркъуп не этерин билмей…
Гёбюп кирпи базалай, Тар тамагъын тазалай, — Уьюгюз йыракъдамы, Ёлу къайда? — деп сорай.
— Ёкъ, къайдан бола йыракъ, — Деп башлай бабиш агьмакъ, — Туп-тувра бизин уьйге Алып бара шу сокъмакъ…
Кирпини гёнгю кюлей, О бабишге булай дей: — Тегенек тон гийсем де, Ёлунг гесип гелсем де, Сырларынгны билсем де, Намарт болма сюймеймен Ва насигьат сёйлеймен:
Сен барагъан бу тар ёл, Ачгёз жанлар кёп бар ёл, Сакъ бол, сабур юрек бол, Вёре, авузгъа бек бол.
Сырынг ичингде турса — Рагьат болур кююгюз. Сырынгны душман билсе — Пасат болур уьюгюз,
Деп, кирпи ёл гёрсете, Бабишге савбол эте. Тек бу сёзлер бабишни, Бир къулагъындан гирип, Биринден чыгъып гете.
5.
Чайкъала, лавлай туруп, Акъ бабиш тюше ёлгъа. Бара-бара бабишге Бир гёк къоян ёлугъа.
— Гьей, бабиш, бакъ-бакъ бабиш, Сюйкюмлю сют акъ бабиш, Булай къайда барасан? Токъта, бери бакъ, бабиш! — Деп сорагъандокъ, къоян, Бабиш бары да ишни Бугъар да эте аян:
— Барагъан ерим де ёкъ, Оьзюм шулай гезеймен. Агъач алмагъа гетген Есибизни излеймен.
Къошулуп ит де гетген, Ол сама къайтып гелмей. Абзар толгъан уьй жанлар Къоркъуп не этерин билмей…
Тынглап муну сёзюне, Гёк къоян оьз-оьзюне: «Олай буса, бизин иш Болмагъан экен яман, Пастанланы гемирме Дюр экен арив заман», — Деп, дагъы да бабишге: — Уьюнг къайдадыр? — деген. Авузгъа бош акъ бабиш Ону да айтып берген.
— Есингни гёрмедим, — деп, Къоян отлагъа бата. Акъ бабиш де оьзюню Ёлун алгъа узата.
6.
Юрюй-юрюй, акъ бабиш Бир къалынгъа етише. Пар урагъан «пустренги» Авазланы эшите.
— Агъачлыкъда пустренги! Бу не бек ажайып иш? Гермей къойман шону, — деп Излеме башлай бабиш.
Ари къарай — табулмай, Бери къарай — табулмай, Артда да, бабиш тюпден Уьстге чыкъмаса болмай.
О тёбе башгъа мине, Сонг къалынлыкъгъа къарай. Къараса, о да болгъан Юхлайгъан Аювакъай.
— Гёзел агъачлыкъланы Гёрмекли уллу нарты, Аювакъай, болмаймы Юхунгну алды-арты. —
Дей де, ону уята. Болгъан ишни бугъар да Тёкмей-чачмайлы айта. Аюв тынглап сёзюне, Астаракъ оьз-оьзюне: «Бек арив таныш этдинг Уьюгюзню гьалына, Барып чомма яражакъ Есигизни балына», — Дей де, «юхлама» ята. — Мундан да пайда ёкъ, — деп, Бабиш ёлун узата.
7.
Юрюй де юрюй, языкъ, Ёкъ бугъар сув, я азыкъ. Эбинден гелмес йимик Бойнундагъы «борч» базыкъ.
«Вай адаршай магъа»,- деп, Башын бабиш де чайкъай, — Алгъасагъан онгмас, — деп, Чыгъып геле Бёрюакъай.
— Бабиш, авурунг алайым, Сенден къурбан болайым. Юрегинг чеч, дертинг айт, Тюз ёллагъа салайым!
Бабиш бёрюге багъа, Гёзюнден гёзьяш агъа. Есисини гьакъындан Башлай о сорамагъа:
— Къып-къызыл песи булан, Чокъмар юллеси булан, Артында талгъыр ити, Балтасы неси булан Бир къартны излей эдим. Бёрюакъай, гёрген бусанг, Айтмагъынг гёзлей эдим?!
— Дёрт къойгъа дёртню къошса, Билесен, сегиз бола. Сизин якъда шо къойлар Айрокъда семиз бола.
Айтсана, арив бабиш, Къарт сизин негиз бола? — Вагь, бёрю, билмей эдим, Сенде шулай ой барны. Нечик билдинг хари сен Бизде сегиз къой барны?..
Бёрю пыса иннемей, Бабишге гёнгю кюлей. Ичинден оьз-оьзюне: «Ялгъангъа герти алдым», - дей.
Сонг о бабишге багъа, — Тюзюн айтсам, — дей, — сагъа Сизин къойлар тюшюмде Гёрюнген эди магъа.
Бабиш айта: «Къарт-бизин Есибиз, уллу бавчу. Абзарны, уьй жанланы Душманлардан сакълавчу.
Гёресен, ол тас болгъан, Излесем де табулмай. Сен гёргенге ошайсан, Айтмасанг бир де болмай!»
« Бабиш, менден пайда ёкъ, Сен аста гетсенг къолай. Кантынгны Бёрюакъайдан Ариде этсенг къолай.
Есигизни тюсюн де Гёрмегенмен, песин де, Эшитмегенмен, гьатта Бу орманда сесин де.
Бар дейсен талгъыр ити, Тогъуз тувралгъыр эти. Нагагь гелсе бутарлар. Тез бол, бабиш, гет, бабиш, Олар мени тутарлар!
Бабиш бата ойлагъа, Бёрю гете къойлагъа…
8.
Чаба, чайкъала бабиш, Арый ва тала бабиш. Къалынлыкълагъа гирип, Адашып къала бабиш.
«Къарт Атай да табулмай, Башым да болду кюлкю», — Деп токътагъандокъ бабиш, Чыгъып геле бир тюлкю.
— Гьей, бабиш, ойлу бабиш, Акъ къувдай бойлу бабиш. Къайдан-къайда барасан, Бу не къайгъы, бу не иш?!
— Барагъан ерим де ёкъ, Оьзюм шулай гезеймен. Агъач алмагъа гетген Есибизни излеймен.
Къошулуп ит де гетген, Ол сама къайтып гелмей. Абзар толгъан уьй жанлар Къоркъуп не этерин билмей.
Эпсиз бузукъ болажакъ Булай буса артыбыз. Сен сама гёрмедингми Къызыл песли къартыбыз?
— Гёрдюм, гьона! — дей Тюлкю, — Къайда? — деп, бабиш къарай. — Муна, — деп къагъып тутуп, Алып гете Тюлкюакъай.
Элте де акъ бабишни, Балаларына пайлай. «Кёп ерин билгенмен», — деп, Ёлгъа тюше Тюлкюакъай.
9.
Биргине-бир акъ бабиш Авзун кёп ачгъанлыкъдан, Ичиндеги сырларын Якъ-якъгъа чачгъанлыкъдан, Уьй жанланы къанлары Чубуруп агъар эди, Есини абзар-уью Бёттёбен багъар эди.
Тек къарт, хантавлугъу ёкъ, Эпсиз сакъ гиши болгъан. Душмангъа тузакъ къурмакъ Гьар гюнлюк иши болгъан.
Ормангъа да шо ишни Этип битген сонг гетген. Муна, ол уьйде ёкъда Гелген «къонакълар» не этген:
Къоянны ёлдокъ гёрюп, Талгъыр ит къаршылагъан… Бёрюакъайны да къолун Темир къапгъынлар алгъан.
Аювакъай, бал излеп, Къарай туруп якъ-якъгъа, Башдантик тюшюп гетген Бир уллу сув чапчакъгъа.
Къуйругъун, чалып-чалып, Увакъдан абат алып, Гелеген Тюлкюакъайны Тузакъ къысгъан ва йыкъгъан. Ашагъан акъ бабиши Танавларындан чыкъгъан.
Ажжалгъа йимик, Къарт да гелген етишип. Уьй жанлар да жыйылгъан Бу къувунну эшитип.
— Гьей, Тюлкюакъай, Тюлкюакъай, — Дей тюлкюге къарт Атай, — Бизге гелмейген эдинг, Нечик чыкъдынг сен булай?
Тюлкю, послу къуйругъун Бут арасына сугъуп, Йибиген тавукъ йимик Сувукъ алып, буюгъуп,
Айта: — Гьей къарт, гьей жанлар, Тюлкюакъай гьеч алдатмас, Дуллу-дюнья айтса да, Бир де ялгъан да айтмас.
Бармагъа чыкъгъан эдим Оьзен артдагъы къолгъа. Билмей тюшюп къалгъанман Сизге элтеген ёлгъа.
Билесиз мени сизге Заралым тиймейгенни. Тюлкюакъай уьй жанланы Ашама сюймейгенни, — Деп, ол кюстюне бираз. — Бас кёрюкню, — деп, къазгъа Гёз къыса къызыл хораз.
— Тюлкю айтагъан тюз буса, Биз ону йиберейик. Тюгюл буса, айтыгъыз, Нечик жаза берейик? Деп, къарт тюлкюню ишин Уьй жанларына сала. Талпынып алгъа чыгъып, Къызыл хораз сёз ала:
— Тюлкю, бёрю, чагъанлар Жан алып къачагъанлар. Бабиш, къаз сиривлени Якъ-якъгъа чачагъанлар.
Уьйде Атай барда да Къапуланы тюелер. Эп буса, уябызны Сувутмагъа сюелер.
Тюлкюню гьар-бир сёзю Гьиллачыны сёзю эди. Къышда гюргюрню элтген Шу тюлкю тап оьзю эди.
Бизин къыр душманланы Къастын сындырма герек. Буссагьат шу тюлкюню Савлай сыдырма герек.
Тутма герек буланы, Болгъан чакъы кёп этип, Къакъма герек тойларда Терилерин, теп этип.
Алгъышламагъа герек, Атай йимик сакъланы, Къапасламагъа герек Бабишдей сарсакъланы…
Хоразны бу сёзлери Жанларда якълав таба. Къызыл песли, юллели Атайны макътав яба.