Кёп асил зат экен бу орус папах!
Бу сёзню эшитген гишини юрегинде орусланы сююп айтгъан сёз деген зат гелер. Амма иш олай тюгюл. Оруслар чакъы минглей бусурманланы сюебиз. Бизин Дагъыстан халкъны ичинде, оьзге халкъда йимик адиллиликни де, низамны да, англавну да, тынглавну да, инсанлыкъны да, илму-маъриaфатны да, арив къылыкъны да, гёрмеге жаныбыз нечакъы гьасирет буса да, гёрюп болмагъаныбызгъа юрегибиз янып айтылагъан сёз.
Гьуррият яхшы зат, амма сакълап болагъанлагъа. Ихтияр арив зат, амма оьзлени ичинде низам бар гишилеге. Гьурриятны сакъламагъа болмайгъанлагъа, гьурриятдан эсе, таякъ яхшы! Оьзлени ичинде адил, низам ёкъ гишилеге, ихтиярдан эсе къамучу къолай.
Хыйлы заман болду, орус вилаятда сосьялистлер халкъгъа гьуррият алабыз деп айланагъанлы. Шол заманны ичинде, Николай бир гече оьз къолу булан кагъыз язып, бир орамдагъы чыргъа ябушдуруп къойгъан деп де эшитилди. Кагъызны ичинде болгъан экен: «Орус пачалыкъдагъы халкъ оьзлеге гьурриятда ихтияр берилмеге ярайгъан даражагъа чыкъмагъан деп хыял этемен. Сиз халкъны илму-маърифат ягъындан шол даражагъа чыгъармагъа далап этигиз! Шол заман мен олагъа гьуррият бермеге гьазирмен», — деген сёз.
Николайны бир сёзю болгъан буса ярай, болса да маънасыз сёз тюгюл! Николайны шол сёзю орус вилаятлагъа къаршы тургъанда къыйывсуз сёз буса да, бизин Дагъыстанны халкъына тутгъанда, тюз геле.
Токъсан йыл ондан алдын бизин уьстюбюзге оруслар гелгинче, бизин Дагъыстандагъы адамлар кёп яман гьалда яшавлукъ эте болгъанлар. Адам оьлтюрмакъ де, талавур этмакъ да, урламакъ да, къалмагъалны да гьисабы (гьаты-дазуву) болмагъан. Уьстюбюзге оруслар гелгенде, шол затлар бир аз сел болуп, халкъгъа парахатлыкъ гелди. Оруслар бизин динибизни, шариъатыбызны артдырмаса да, бизин арабызда адлу-низамны юрютдю. Оруслар гелмеген эди буса, Дагъыстанны алдынгъы яман гьалы гьали де болур эди.
Герти затны яшырмагъа яхшы тюгюл. Адлусу-низамы яхшы эди буса да, дини башгъа болмакъ саялы, биз барыбыз да орусланы сюймей эдик. Сонг олар бизин динибизге къайгъырмаслыкъ этип, аста-аста динибизге тиймеге де башлагъан эдилер. Шол саялы бизин халкъ оруслардан ялкъып, «гьали булар бизин башыбыздан тайса, биз шариъатыбызны да юрютюп, рагьат кюйде яшажакъ эдик» деп эсибизге гелди. Оруслар гетген сагьатда, Дагъыстанны халкъы токъсан йыл алъякъда тутгъан къыр гьайванланы табиатына къайтып къалыр деп ким хыял эте эди! Амма бизин юрегибиздеги ой тюз болмагъан экен. Гьуррият гелип, оруслар да башыбыздан гетгенде, шол адам оьлтюрмакъ да, уру да, талавур да, къалмагъал да, ярашгъан кюйде рагьат яшавлукъ этмеге билмедик! Башгъа бир пачалыкъны къолунда болса тюгюл эсе, оьзюбюз оьзюбюзню юрютмеге болмайгъаныбыз гюн йимик аян болду. Бизге гьуррият да, ихтияр да тарыкъ тюгюл экен. Таякъ да, къамучу да тарыкъ экен.
Гёрген затны авзубуз булан айтмасакъ да, гьалыбыз булан айтайыкъ. Болшевиклер гелгинче, Шурада эки гюнню ичинде бир гиши оьлтюрюле эди. «Жамъият исламия» адамлагъа: «Базарда тюбекни сатыв-алывун къоюгъуз» деп юз керен айтды, буса да токътатмагъа болмады. Болшевиклер гелгенден сонг, адам оьлтюрмакъ да битди, базарда буса тюбек сатагъан яда алагъан гиши де гёрюнмей.
Болшевиклер туснакъгъа салгъанланы гёрмеге деп бир керен баргъан эдим. Туснакъда къазанышлы Агъарагьим-къади де болуп, аны булан сёйлей турагъан заманда, къырда бир-эки матюшкелер геле гёрюндю. Олар гёрюнгенде туснакъдагъылар: «Муна бизин къурдашлар геле тура» — дедилер. «Бу къатынлар не затлар?» деп сорагъанда, «Шурада орус къатынланы бир мажлиси бар. Арадан акъча жыйып, туснакъгъа тюшгенлеге аш онгаралар. Гьар гюн дёрт тюмен акъча харж этелер. Гьали бизин пайыбызны алып гелеген заманы», — деп айтдылар. Не яхшы иш этегенлер деп мен де тамаша болдум. Адил де, низам да, инсанлагъа ярашагъан дагъы да кёп табиатланы да орусларда гёрюп, бизин халкъыбызда авлакъ жанланы табиатларын тюгюл эсе гёрмеген заманда, юрегибиз янмай нетсин?
Оруслар уьстюбюзден гетген сагьатда адилликни де, низамны да бузулуп гёргенде, «Кёп асил зат экен бу орус папах» деп айтмайлы нетейик? Бизин бу сёзню эрши гёрмеге ярамас! Гечип къоймагъа герек!
(«Ишчи халкъ». №8. 1918 йыл, 25 июн)