НАЗМУ

Алгьамдулиллагь, Аллагь, Сен тюз этдинг имангъа! Рагьматынг эркин сени Яхшы булан ямангъа.

Имандан сонг илмудур Бар яхшылыкъны башы, Аллагь сюйген адамны Илму болур ёлдашы.

Охумакъ-язмакъдандыр Илмугъа етишеген. Талайлы яшдыр, шексиз, Охумагъа тюшеген.

Мадраса-мактап гёрюп Эдепленмеген яшда Не билим табулажакъ, Тюзелмеген сонг башда?

Охумагъан гишини Гьайвандан айырагъан Сураты болур, амм Билими болмас, аян.

Билим болур гишини Адамлыкъ деген заты. Адамлыкъ болмас аны Гёзю, къашы, сураты.

Адамлыкъ гьисап этсенг Тартылгъан къашын-гёзюн, Балчыкъдан этер эдик Гьар гече, гьар гюн юзюн.

Илму — бир малдыр, амма Битмей даим къалагъан, Не ерде болсанг оьзюнг, Шол ерде табулагъан.

Артар ол берген сайын, Урланмакъ ёкъдур анда, Гётерме авур болмас Ёл юрюген заманда.

Яхшы зат кёпдюр, амма Охугъан авлет йимик Яхшы зат ёкъдур, амма Билмеге адам герек.

Охугъан авлет къалыр Насиплини сонгунда, Айырмас охумагъан Затны терсин-онгун да.

Мадраса тамам этип Яшы къайтагъан заман — Гьакъылы бар гишиге Гьам байрамдыр, гьам къурман.

Охугъан авлет къалып, Дюньядан гетсе гиши, Оьлген деп айтмас огъар — Савлар йимикдир иши.

Аллагьгъа аввал юз-минг Макътав этебиз бютюн — Жагьил къалдырмай бизин Охуйгъан этмакъ учун!

Сонг ата-анабызгъа Аллагьымны рагьматын Тилейбиз, пайгъамбар да Этсин деп шапаатын.

Бек кёпдюр бойнубузда Ата-ананы гьакъы — Олагъа гьюрмет герек Дюньяда тургьан чакъы.

Сонг бизин охутагъан Муаллимге де гьаман Аллагьны разилигин Далап этебиз аян.

Ол бизге берген билим, Англатып гьар бир ерин, Тенг болмас гьеч зат огъар, Билме герек хадирин.

Охумакъны тынч кююн Дагъыстангъа чыгьаргъан Абусупьянгъа да биз Дуачыбыз гьар заман.

Гьар тарыкъны тынч этип Ёл ачгъан аввал бизге — Сав-саламатлыкъ булан Оьмюрю етсин юзге!

(«Иршаду-с-сибъян». Темирханшура, 1909 й., 18 б.)

^✻: Оьз къолу булан язгъан автобиографиясында Абусупьян гьижратны 1289 йылында тувгъанлыгъы эсгериле.

^✻: Тадбир — чара.

^✻: Хилаф — къаршы, рази тюгюл, хилап.

^✻: Ингилтерреден, Франсадан.

^✻: Халеп — Шамдагъы бырынгъы бир шагьар.

^✻: Игьтимал — имканлыкъ

^✻: Истанбул пачалыкъ — Тюркия.

^✻: Гьужжа — далил, исбат.

^✻: Имтигьан — сынап къарав, экзамен.

^✻: Магьмул — тергевсюз, агьамият бермейли.

^✻: Абусупьянны бу гиччирек макъаласы 4 байтлы тюркче бир шиъру булан тамамлана. О шиъруну аслу маънасы — чалышывчулукъгъа, жанлы-жагьлы гьаракатчылыкъгъа чакъырыв.

^✻: «Сафинату-н-нажат» — Абусупьян язгъан китапны аты. Бу китап шариъатгъа, бусурман динни аслу затларын англатывгъа багъышлангъан, ва шо мавзуда къумукъ тилде басмадан чыгъарылгъан китапланы инг авалгъынчысы деп айтма ярай. Уьч керен басмалангъан: 1903 йылда Бахчасарайда ва Акъмасжитде), 1908 йылда Темирханшура да.

^✻: Илласы — авруву, себеби.

^✻: 20 кепек.

^✻: Алиф, вав, йа — арап алфавитдеги гьарплар.

^✻: Жагьил — мунда: билимсиз, авам, маърифатсыз деген маънада.

^✻: Бу сёзлеге Абусупьян оьзю китабыны бетине эсгерив этген: Ай дин къардашым жагьил! Яхшы инамлы китапларда язылгъангъа гёре, къыямат гюн Аллагьу таъла бир жагьил гишини чакъырып гьисап-суал этер. Сонг ол гишини гюнагьлары савабындан авур гелер. Сонг аны малаиклер жагьаннемге элтип бара турагъанда, Аллагьу таъла Жабраилге: «Шол гиши дюньяда алимлер булан бирге олтурамедикен, барып сора!» —деп айтар. Сонг ол гиши: «Олтурмай эдим», — деп айтар. Сонг Аллагьу таъла дагъы да Жабраилге: «Бир алим гишини сама къурдаш тутмагъанмедикен?» — деп айтар. Сонг ол гиши: «Тутмагъан эдим», — деп айтар. Сонг бирдагъы керен Аллагьу таъла Жабраилге: «Шол гиши дюньяда бир алим гишини къурдаш тутгъан гишини сама къурдаш тутмагъанмедикен, барып сора!» — деп буюрур. Сонг ол гиши: «Шолай чы болгъан эдим», — деп айтар. Сонг Аллагьу таъла Жабраилге: «Олай буса, бар, шол гишини къолундан тутуп, женнетге элт!» — деп буйрукъ этер. Ай дин къардашым жагьил! Шу хабарны инсап булан яхшы кюйде бир керен ойлашып къарасанг, алимлер не маъналы гишилер экенин танырсан. Шол заман, ин шаъ Ллагьу таала, «жагьиллер алимлени аягъын оьпсе де кёп тюгюл» деген сёзюбюзге тамашалыкъ да этмессен бугъай деп умут этемен. Аллагьу таъла бизге яхшы адамланы гьюрметин сакъламагъа тавфикъ берсин, амин!

^✻: Ишкал — четимлик, къыйынлыкъ, пуршавлукъ.

^✻: Къаршылыкъ — мунда: жавап деген маънада.

^✻: Илла — аврув, сыркъав, себеп.

^✻: Гьакъкъын — гьагъын.

^✻: Тартип — ёрукъ, низам.

^✻: Макъсут — къаст, мурат.

^✻: Нагьву — синтаксис.

^✻: Сарф — грамматик, морфология.

^✻: Фикъгьи — пикъгьу, бусурманланы шариъатыны къанунлары.

^✻: Бу ерде, китапны бетинде Абусупьян арапча язгъан эсгеривлер бар.

^✻: Танбигь — эсгерив, эсге салыв.

^✻: Тазйил — къошум, уьстевюне къошумлукъ.

^✻: Вакъфу — пайдалы ишлер учун адамлар береген акъча яда мал.

^✻: Саваб — зувап.

^✻: Къаъида — кюй, къайда.

^✻: Айыбы, гюнагьы.

^✻: Батыл — ялгъан, къалп; натижасыз, пайдасыз, бош.

^✻: Демек, 1917-нчи йылны феврал айында Арасейде болгъан инкъылапгъа мунда арив багьа бериле.

^✻: Туркия, Мисри.

^✻: Газетдеги метинни мунда алышдырмайлы бергенбиз. Къарагъанда, газетде хата къоюлуп язылгъан. Биз ёрайгъан кюйде, бу ерде булай сёзлер болмагъа герек: Бирлери — «Къойсана, алдынгъы алимлерибиз мактап- мадрасада охуп алим болмагъанлар» — деп айталар.

^✻: Жамъиятун хайрия — (арапча) халкъны хайыры-пайдасы учун чалышагъан жамият, яхшылыкъ учун къурум.

^✻: Охувчу, муталим.

^✻: Тавфикъ — (арап сёз) кёмек, болушлукъ; иши юрюв, онглу болмакълыкъ, тюзелмеклик; уьстюнлюк.

^✻: Фиренклер — франслылар.

^✻: Фырансызлар — франслылар.

^✻: Тюрк — (мунда): бусурман динге багъышлангъан, ваъзалы йыр.

^✻: Тархлар мунда гьижрат булан гёрсетилген.

^✻: Къызылбаш — Иран.

^✻: Гъафил — къапул.

^✻: Сябит этмек — токъташдырмакъ, далиллемек.

^✻: Ният — негет, мурат, къаст.

^✻: Масаллар — мунда: айтывлар, аталар сёзлери. Йырлар — мунда демек шиърулар.

^✻: Мунда 1903-нчю йылда Акъмесджитде къумукъ тилде чыгъарылгъан «Мажмуъ ул-ашъар ал-ажамият» деген китапны гьакъында айтыла.

^✻: Тюгюл буса.

^✻: Маънасы: «Оьзюню аты Физули деп белгили болгъан багъдатлы тюрк шаири айтгъан». Мунда Абусупьян белгили тюрк-азербайжан шаири Мугьаммад Физулиден (1494—1556 й.) алып, ону асарыны бир гесегин гелтире.

^✻: Абусупьян оьзюню китабында дагъы да арапча текст берген, шайр Физулиден алып бир нече шиърулар да гелтирген. (Оланы мунда язмадыкъ)

^✻: Сагьабасы — асгьабы, маслакдашы.

^✻: Арапча жумланы англаву: «Огь, не ажайып ва къыйналма тюшеген затдыр бу!»

^✻: Абусупьянны китабында метин арап тилде ва ону къумукъча маънасы язылгъан. Мунда къумукъчасын беребиз.

^✻: Мусанниф — язывчу, чебер асарланы яратагъан адам.

^✻: Эте буса.

^✻: Китапдагъы тюркче шиъруну мунда бермедик.

^✻: Абусупьянны китабында арап ва фарс тиллерде язылгъан текстлер бар. Олар мунда берилмей.

^✻: Абусупьян Къуръан китапны толу кюйде къумукъчагъа гёчюрген болгъан деп халкъ арада айтылып юрюле. Тек ол китап къолъязмада къалып, гьалиге табулмагъан, тас болгъан буса ярай, басмадан чы чыгъып яйылмагъан.

^✻: 1923-нчю йылда, партияны Дагъыстан обкомуну къарары булан, къумукъ тюрк тил Дагъыстанны пачалыкъ тили деп билдирилген. (Бир нече йылдан сонг буса, обкомну бу къарары гючден тайдырылгъан).

^✻: Аджнаби — тыш пачалыкъланы, ят уьлкелени.

^✻: Надир — сийрек, аз ёлугъагъан.

^✻: Демек, Къазан татарча.

^✻: Ерге — жерге, гезик.

^✻: Език — гезик.

^✻: Къуръанны 12-нчи сурасыны («Юсуф» деген бёлюгюню) ахырынчы аятына къара.

^✻: Усули жадид — «янгы къайда» деген зат. Мунда: охувну-охутувну янгы кюю деген маънада.

^✻: Таджвид — Къуръанны тюз кюйде охувну къайдалары.

^✻: Имтигьан — сынав, экзамен.

^✻: Тилек, арз.

^✻: Вакъты — вакътиси, заманы.

^✻: Тарх, тарых — санавлар.

^✻: Танбигь — дамигь, такъсыр, жаза, айып этив.

^✻: Такъсыргъа, такъсырлавгъа.

^✻: Минут — мулт.

^✻: Тадбир — чара, иш гёрюв, амал.

^✻: Таза жагьил — гьеч билими ёкъ, англавсуз.

^✻: Мунда: буварыв сёз, эсгерив, гёрсетив.

^✻: Илму гьисаб — риязият, математик, арифметик, санав билими.

^✻: Варисликге къалгъан мал-матагьны тюз кюйде пайлавда.

^✻: Папагъан — Попугай.

^✻: Оьзюгер — оьзюне.

^✻: Тавфикъ — кёмек, болушлукъ; уъстюнлюк, насип.

^✻: Рибаъ — асламчылыкъ.

^✻: Тешеккюр — (Туркия тюркче сёз) баракалла, разилик билдирив, шюкюрлюк этив.

^✻: «Мусават» деген биринчи къумукъ газети, 1917 йылны 15 апрелинден тутуп, Темирханшурада чыгъарылма башлагъан. Редактору М.-М. Мавраев. (Къара: «Ёлдаш» газет, 18 апрель 1992 й.)

^✻: Абусупьян мунда 1917 йылны февраль айында Русияда болгъан инкъылапгъа, ону натижасында халкълагъа берилген эркинликлеге, ихтияр- лагъа уллу багьа бере.

^✻: Гъайры — (арапча сёз) башгъа, оьзге, къайры.

^✻: Русия пачалыкъны о девюрдеги тахшагьары Петроград (Санкт-Петербург шагьар) эсгерилген.

^✻: Белгили инженер Адилгерей Дайитбеков язгъан зат «Мусават» деген къумукъ газетни 26-нчы номеринде 1917 й. басмадан чыгъарылгъан (1-нчи бетде). Адилгерей — Ж. Къоркъмасовну зукъари къардашы болгъан.

^✻: Къаида — (арапча сёз) кюй, къайда.

^✻: Тартиб — (арапча сёз) низам, ёрукъ, тартип.

^✻: Мугьаммат-мырза, Мавраев (1878—1964 й.) — чохлу, ол Дагъыстанда биринчилей ачылгъан милли басмахананы есси гьисапда белгили; Абусупьянны ювукъ къурдашы.

^✻: Бу ердеги бир сёз бир зат булан бузулгъан болма ярай.

^✻: Цудахар деген дарги юрт.

^✻: Архангелск областдагьы Котлас деген шагьар.

^✻: Демек, февралда болгъан инкъылапгьа ерли алъякъдагъы девюрде.

^✻: Багьс этмек — сёйлемек, арагъа салып ойлашмакъ; эсгермек.

^✻: Туркияда яшайгъан халкъ, тюрклер.

^✻: Къазан татарлар.

^✻: Къавум, халкъ.

^✻: Языв ишни юрютеген адамлар.

^✻: Вольский — Дагъыстан областны алдынгъы губернатору, пача салгъан гьакими.

^✻: Къырымтатар тилге.

^✻: Иран, парслы.

^✻: Фанну тадрис — дарс беривню къайдаларын уьйретеген илму, методика.

^✻: Осман тюрк тил.

^✻: Округда. (Дагъыстан област алъякъда 9 округгъа бёлюне болгъан).

^✻: Охув ожакъ.

^✻: «Жами» — арап тилни грамматикасына багъышлангъан китап: мунда сёзлени ахырларында болунагъан алышынывлар ва бувунланы маъналары гёрсетиле.

^✻: «Маъан» — бусурман мадрасада охуйгъан илмуланы бир даражасына — риторикагъа багъышлангъан китап.

^✻: Тафсил — генглешдирип англатыв.

^✻: Гьикмат — физика (илму).

^✻: Гьандаса — геометрия (илму).

^✻: Демек, дин илмуланы.

^✻: Орнуна, ерине.

^✻: Гьайъат — астрономия (илму) //.

^✻: Жабрун-мукъабала — алгебра (илму).

^✻: Тюгюл буса да.

^✻: Балкъан ярыматавда яшайгъан халкълар: юнанлар, болгъарлар.

^✻: Гьиндистан демек Индия.

^✻: Къапу — бийни-байны имениеси, дворец.

^✻: Макъаланы артында — «Битмеди» деп эсгерилсе де, «Мусават» газетни сонггъу номерлеринде ону арты яда давамы басмадан чыгъып табулмады.

^✻: Гёкчек — гёзел, арив, исбайы.

^✻: Ажиз — кётюр, осал.

^✻: Арперек — алпелек, агъулу жан.

^✻: Фиръавун — бырынгъы Египетни пачасы, фараон.

^✻: Къудс, Йерусалим (Уршалым) шагьар.

^✻: Шукру, шюкюрлюк.

^✻: Таат этмек — динчиликни юрютмек, Аллагьгъа къуллукъ зтмек.

^✻: Гъаркъ болмакъ — батылмакъ.

^✻: Саниятчы, гьар къайсы саниятны буса да бийлеген адам.

^✻: Сурат — сура, Къуръан китапны бёлюгю, гесеги.

^✻: Атмыкъ, урлукъ.

^✻: Не болады — не бола эди.

^✻: Гъарипни гьалы, къурбатлыкъ.

^✻: Гьюрю къызланы гебингьагъы.

^✻: Арапча язылгъан жумланы маънасы: «Аллагь Оьзю яхшы биледир; Ондан — тюз, герти кюйде билирлер ва Ол Оьзюне сыйынагъан аркъа таявдур».

^✻: Ерге булан — гезик булан, гезиклече.

^✻: Жинлени яман ачувлу, къазаплы ва бек эрши гёлемли тайпасы.

^✻: Адаб ал-Муфрад, Бухари.

^✻: Бу гьадисни манбасын тапмадыкъ, амма айтывуну маънасы яхшыдыр.

^✻: Къазан-татар тилде язылгъан китапланы.

^✻: Сунан ат-Тирмизи, 1162 нумаралы гьадис.

^✻: Сунан Абу Давут, 4798 нумаралы гьадис.

^✻: Оьзге, башгъа.

^✻: Тиш тазаламакъ учун Пайхаммар ﷺ макътагъан да бир оьсюмлюкдюр, мисвак.

^✻: Демек, унутмасдай яман сёз.

^✻: Муслим 8, Бухари 50.

^✻: Абу Давут, 4919.

^✻: Булай гьадис тапмадыкъ, амма айтывну маънасы яхшыдыр.

^✻: Сунан ат-Тирмизи 1707, Муснад имам Агьмат 1098.

^✻: Къаршыламай къоймакъ демек.

^✻: Муснат имам Агьмат 12567. Сунан ал-Байгьакъи 4939.

^✻: Маида, 5:2.

^✻: аль-Байгьакъи, 12493.

^✻: Сунан ат-Тирмизи, 1962.

^✻: Сагьигь Бухари 6114, Муслим 2609.

^✻: Сунан Ибн Мажа, 2382.

^✻: Сагьигь Муслим, 2996.

^✻: Сагьигь Бухари, 6026.

^✻: Сагьигь Муслим, 2588.

^✻: Сунан ат-Тирмизи, 2685.

^✻: истанбуллар — истанбуллулар — осман тюрклер, урум тюрклер; мисрилер — мисрилилер; къазанлар — къазанлылар — къазан татарлар

^✻: Сунан ат-Тирмизи, 2685.

^✻: Пуч, зая.

^✻: Сибир гесилмек — сюргюнге йиберилмек деп дуван этилмек.

^✻: Жанаварлыкъ, лавкап.

^✻: Бухари 2076.

^✻: Кеклик — ачув, къазап; душманлыкъ гьис, оьчлюк, оьжетлик, гёрюп ярамайгъанлыкъ.

^✻: Дамагькарлыкъ, ачгёзлюк, сутурлукъ, гьеч затдан тоюп билмейген- лик, акъчагьа-малгъа малигенлик.

^✻: Супи зикру этеген тайпасы.

^✻: Мунда — гезикли санавлары, номерлери (къара: 134—135 бетлер).

^✻: Деллел, арачылыкъ этивчю, аралыкъны юрютювчю, арачы.

^✻: Гёрмеги, шиве бичими.

^✻: Мунда — санав.

^✻: Къыбла къумукъ шиведе — алгъандыр.

^✻: Мунда гелтирилген 3 ва 19 номерли чечеген юммакъланы жавапларын билмек учун, арап алифбаны гьарплары булан таныш болма тарыкъ. Бир-бир арап гьарплар 1, 2 яда уьч тююр (бюртюк) булан таъмин этилип языла. О гьарплар къолланып язылгъан сёзлердеги бюртюклени санаву — бу чечеген юммакъларда рол ойнай, оланы жавабы да о бюртюклены санавундан асылы бола.

^✻: Бу чечеген юммакъны тарих маънасы болса ярай. Мунда 2 ва 14 номерли чечеген юммакъланы маънасы оьз девюрюню яшавгъа, динге, дюньяны къурулушуна адамланы къаравларын, оланы билим даражасын гёрсете.

^✻: Абусурьян китабында, бу чечеген юммакъны жавабы «жаназа» деп гёрсетилген. Амма «сынажа» болма герек деп ойлайбыз.

^✻: Гюнлени ва жумаланы санаву бусурман календарны йылына гёре гёрсетилген.

^✻: Тюз ойлашывну къанунларын иш этип бузуп къынгыр кюйде пикрулашмакъ деген зат.

^✻: «Бизин яратгъан — Аллагьдыр ва бизин къайтмакълыгъыбыз да Огъардыр».

^✻: Фатима, Пайхаммарны къызы ﷺ

^✻: Агълап, агъламакъ — йыламакъ демек

^✻: Гьалал — Али ралыяЛлагьу ангьу оьзюню къатыны Фатимагъа айтагъан ат.

^✻: Батул — Патиматгъа гьюрмет этип айтылагьан ат, маънасы «Таза къыз».

^✻: Башарат — сююкчлю хабар, шатлыкъ гелтиреген янгы хабар.

^✻: Таныкъ — шагьат.