Ажамча назму этегенлеге бир сёз
Алъякъда бизин арап охумай жагьил къалгъан дин къардашларыбызны гьалына къарап къайгъырып, аз буса да оланы илмулу-маърифатлы этмек учун бизден башгъа ажамча китап чыгъарагъан гиши ёкъ заман бар эди. Булай авур юкню янгыз гётерип къыйнала эдик. Гьали буса, алгьамдулиЛлагь, уьч-дёрт гиши бу ёлда бизге кёмекчи болуп гёрюне. Бара-бара кёп де болур, ин шаъ Ллагь таъала.
Кёп адам бары да бир тенг гьюнерли-билимли де болмайгъангъа, бизин тилча китап этмакъны, назму язмакъны къайдасы-ёлу да гьар ким англайгъан ачыкъ зат болуп токъташып битмеген саялы, бир-эки сёз айтмакъ арив гёрюндю. Сёзюбюз будур.
Ажамча болса да, китап чыгъармакъ да, назму язмакъ да гиччи иш тюгюл. Тынч да болмас. Китап чыгъарагъан гиши кёп ойлашып имкан къадар мугькам язмалы. Жагьиллерибиз учун язылагъан китапларда, назмуларда олар англамайгъан калималар да болмагъа ярамас, нечакъы арап тилден буса да.
Алдынгъы бир падишагьны янында эки назмучу жыйылгъан болгъанлар. Оланы бириси падишагьгъа багъып, мен гьар гече мунча-анча назму этмей ятмайман деген. Сонг падишагь бириси назмучугъа къарап: «Эшитемусан бу айтагъанны?» — дегенде, ол назмучу: «Мен аныки йимик назму эте бусам, гьар гече андан он пай кёп этер эдим», — деп жавап берген. Бизин жагьиллер гьали чи яхшыны ямандан айырып да билмейлер. Олардан кёбюсю янында гьали арив де, эрши де тенг. Амма даим булай къалмас. Гьали бизин жагьиллени аввал заманы. Бара-бара элли йылдан, юз йылдан сонг буса да гьар затны англап айырагъан жагьиллер кёп де болур. Ол заман яхшы да, яман да айрылар. Арив де, эрши де бир болмас. Арив юрюр. Эрши сюрюнюр. Асил ишленир. Осал ташланыр.
Ишни бу ерин ойлап, китапны гиши даим къалыр йимик, бек къарап, кёп ойлашып этмели. Назму язмакъ дагъы да четим. Дагъы арив болмагъа ерин къоймай язмалы. Къайгъырмаслыкъ этип арада нукъсанлыкъ къоймагъа ярамас.
Назмуну артын къыйышдырмакъны оьзбашына «Илмул-къавафи» деп бир илмусу бар. Бир-эки мисал язайыкъ. Масала: «Али гелип Умаргьа, нетейик — деп сорагъан. Умар да сонг Алиге кёп насигьатлар айтгъан», — деген булан бу зат я сарын болмас, яда назму болмас. Чёп де ёкъ зат болур. Арты янгыз «гъан» деген калима булан ярашмакъ таманлыкъ этмей. «Али гелип Умаргъа «нетейик» деп сорагъан. Умар да сонг Алиге кёп яхшылыкъ ёрагъан» деп айтмагъа герек.
«Юз йигирма дёрт минг деп санала пайгъамбарлар. Олардан къалгъан бизге нечесе юз къыссалар» деген булан да назму болмас. «Къыссалар» деген сёзню ерине, «хабарлар» деген сёзню салмагъа герек. «Къысса бар» десе де бир тагьар бола. «Юз йигирма дёрт минг деп санала пайгъамбарлар. Олардан къалгъан бизге нече юз ваъза хабар» десе де ярай.
«Ялгъанчы гишини абуру болмас. Гьашыкъны гёзюнде юхусу болмас» деген булан да назму болмай. «Ялгъанчы гишини абуру болмас. Гьашыкъны юрекде сабуру болмас» деп айтмагьа герек. Эки де сёзню ахырында янгыз «болмас» деген калима гелип ярашмакъ таманлыкъ этмей. Эки де сёзню ахырындагъы калималар бир болгъан сонг, аны ал ягъындагъы калималар ярашмагъа герек бола. Масала, «Къарадынг гёрмеге болмайгъан ерге, башгъалар етмеге болмайгъан ерге» деген булан да назму болмас. «Къарадынг гетмеге болмайгъан ерге, оьзгелер етмеге болмайгъан ерге», деп айтмагъа герек бола.
«Бары нукъсан сыпатдан тазадыр тенгирибиз. Къудратын ойлашгъанда, къалмай гете эсибиз» деген булан да гьакъыкъатда назму болмакъ ёкъ. «Бары нукъсан сыпатдан бек тазадыр ессибиз. Къудратын ойлашгъанда, къалмай гете эсибиз» деп айтса, назму болур.
«Гьалын-гюнюн гёрмеге баргъан эдик уьюне. Гьеч бир айып такъмадыкъ гьар бир ишде оьзюне» деп айтмакъ да назму тюгюл. «Гьалын-гюнюн гёрмеге баргъан эдик уьюне. Гьеч бир айып такъмадыкъ къайдасына-кююне» деп айтмагъа герек бола.
«Юрюдю бар малын янына алып, оьзге ерде къоюп болмады барып» деп айтса да назму тюгюл. «Юрюдю бар малын янына алып, чыдамай эди оьзге ерде къалып» деп айтса ярар.
Танбигь. «Бу затлар чы яхшы затлар. Амма буларсыз да бир тагьар назму болмагъа, тюрк болмагъа ярар» деп эсге гелмесин. Буларсыз этилген затгъа назму деп айтылмай. Акъны-гёкню айырып билмейгенлер чи башгъа гёрмесе де ярай.
(«Дуа мажмуъ». Темирханшура, 1911 й., 219—221 б.).