Имамлыкъны гьакъында

Бизин бу масъалабыздагъы имамлыкъ да, халифалыкъ да, падишагьлыкъ да башгъа-башгъа затлар тюгюл. Бары да бир маънадагъы затлар. Дюньяны ичинде бугюнге ерли бусурманланы башына имамлар, падишагьлар кёп болмакъдан уллу балагь гелген.

Бизин бусурманлар бугюн гьар къайсы вилаятда буса да бу къадар мисгин де, языкъ да, билимсиз де, ихтиярсыз да, гьюнерсиз де болмагъа инг уллу себеп — имамлар кёп болмакъ.

Бизин бусурман халкъ башгъа да тюгюл, бютюн дюньяны башында да падишагьлар кёп болмакъдан уллу балагь тюшген. Дюньяны халкъы давну отуна тюшюп яллайгъанлы, бугюн дёрт йыл тамам болду. Бирлери давда къырылып бара, бирлери ачгъа оьлме тура, бирлери мундан онда, ондан мунда гёчмакъда. Дёрт йыл тамам болду, халкъ рагьатлыкъны юзюн гёрмей. Бу балагьгъа себеп не экен деп къарасакъ — яшыртгъын тюгюл: падишагьлар кёп болмакъ.

Бары да инжилге къарайгъан гавурланы падишагьы бир болмагъан буса, бугюн бу дав болмас эди. Халкъ да бу языкълыкъны гёрмес эди. Бусурманланы ягъына имамлар кёп болгъандан гелеген балагьланы санап битдирмеге гьал ёкъ.

Бир табун адамлар имам болмагъа да, уллу болмагъа да сюе деп, шону саялы бусурманланы бирлери бирлерини янын тутуп, бирлери башгъаларына да ян тартып, бугюнге ерли арагъа дав тюше, къырыла туруп гелгенлер. Бугюнлерде де шону къалмагъарындан къутулмагъа болмайлар.

Имамланы питнеси бусурманланы арасына юзден артыкъ давда, питнеде тюшгендир. Янгыз бир гишини имамлыгъы да, уллулугъу да учун кёп халкъ къырылмакъ — бусурманланы гёзюне аз гёрюнеген зат тюгюл. Имамланы питнеси бусурманланы гёзюн башгъа затгъа къарамагъа къоймады. Дюнья ягъына къарамагъа болмай, бусурманлар дюньялыкъ ишлени ичинде оьзгелени даражасына етишмеди.

Ингилизлерден, франсузлардан^✻ кёп гери де къалдылар. Ахырат ягъына къарамагъа болмай, дин исламны бизден рази этип де болмадыкъ, гьасир дюнья валагьара болуп къалдыкъ.

Бухара якъдан чыкъгъан Акъсакъ-Темир деген бир гиши оьзюню имамлыгъын мугькам этемен деп дюньяны бузмагъа аз къалды. Ахыр Истанбулну пачалыгъын да бузгъанда, Гьалеп^✻ деген шагьаргъа от салып, тютюнюн кёкге чыгьаргъан эди, Багъдатгъа да барып, онда 80 минг гишини башын гесдирди. Яллай турагъан халифатланы, Багъдатда гесилген 80 минг гишини башларындан ишленген аракъланы гёрмеге барагъанда да Акъсакъ-Темир къолунда субгьан да булан алимлени де, шайыхланы да арасында «Аллагь, Аллагь» дей туруп юрюй эди.

Бусурманланы бир пачалыгъы Багъдатда, бир заманда Андалус деген вилаятда бирдагъы пачалыгъы бар эди. Экисини де арасында инжил агьлюню де бир пачалыгъы бар эди. Шол замангъы оьзюн бир этип ярашгъан бусалар, арадагъы гавурланы пачалыгъын бузмагъа да, тозмагъа да яражакъ эди. Шолай этмеге герек эди. Аны къоюп, бизин эки де пача бири-бири булан душманлыкъ юрюте эдилер. Багъдатда пача болуп турагъан Гьарун ар-Рашит деген гиши, арадагъы гавурланы пачалыгъы Шал-Риман деген гишиге кагъызлар язып, Андалусиядагьы пачалыкъ булан дав этип де, олагъа тарыкъ этмеге къайгъы этип де талап эте болгъаны таварих китапларда язылгъан.

Шолайлыкъ булан, ахыр Андалусдагъы бусурманлар къатынларына, яшларына ерли къырылмакъда, пачалыгъы дагъы тизилмес йимик бузулмагъы да тюшдю. Бугюн Андалусда бусурман ёкъ буса да, бусурманлардан къалгъан уллу миналар да, кёп арив мажигитлер де буссагьатда да къалып бар. Къарагъанланы гьайран эте.

Гьарун ар-Рашит деген зат анча тамаша да тюгюл. Ол бары да муслиманлар оьзюне къарагъанны сюе эди. Тамашаны эшитмеге сюйсенг, Акъсакъ-Темирни заманында болгъан алимлени бирлери этген затгъа тынгламагъа герек. Акъсакъ-Темир оьзге падишагьланы гючюн кёп гёрюп, оланы уъстюне бармагъа базмай этди. Шол заман аны ягъында болгъан алимлени бирлери тил этип де, иштагьландырып да, ахыр истанбулланы башына да эсгерилип гетген балагьын гелтирди.

Муна, къардашлар, бусурманланы башына имамлар кёп болмакъдан гелген балагьланы мингден бири!

Имамлар кёп болмакъдан не тюрлю балагьлар гелгенни бизин шариъатыбыз бек бийлеген, биз билип болмай турабыз. Бизин шариъат бусурманлагъа бютюн дюньяда бир тюгюл имам болмагъа ярамай деп загьир эте. Бизин дёрт де мазгьапны алимлери айтагъан зат шо.

Амма бир имам бар вилаятдан, оьзюне гюч де, кёмек де етишмес йимик йыракълыкъда бирдагъы вилаятда буса, анда да экинчилей бирдагъы имам къоймагъа яратагъан группаны бирдагъы гиччи ёлу да бар. Арада уллу бир денгиз болуп, биринден-бирине гюч де кёмек де етишмеге игьтимал^✻ болмайгъан кюй болса, шол заманда да шариъатны гиччи тар ёлунда бирдагъы имам тургъузмагъа ярай. Шариъатыбызны генг шагьра ёлу булан да буса, гьар нечик болса да, бусурманлагъа имам бирден артыкъ болмагъа ярамай дей.

Шариъатны гиччи ёлунда буса да — гюч де, кёмек де етиишеген ерде эки имам болмагъа нечун ярата десенг — нечун тюгюл, шол заман эки де имамны арасында дав болмакъ имкан зат тюгюл. Анычун, эки имам болмакъ ярамагъа тюшгенде шариъат янгыз гюч де, кёмек де етишмей турмакъны тергеп къоймай. Етишмеге имкан болмайгъан болмакъны да шарт эте. Биринден бирине гюч де, кёмек де етишмес йимик йыракъ денгиз де бугюн дюньяда ёкъ зат. От арба да, от геме де ёкъ болгъан болмагъа ярай. Ол заманда болмаса да, шариъатны алимлери, нагагь болса деп де, арагъа масъала салагъан кюй де бар.

Энни къарайыкъ бизин Дагъыстангъа.

Бизин Дагъыстан Истанбул пачалыкъгъа^✻ ювукъ ер. Гюч де, кёмек де етишмес йимик арада йыракълыкъ да ёкъ. Денгиз де ёкъ. Масала, Шура къаладан чыгъып, ари-бери айланмай, тюз Маккагъа багъып юрюген гиши денгиз деген затны гёзю булан да гёрмей, Маккагъа барып етише. Бакюден чыгъып, тюз Истанбулгъа юрюген гишиге де арада денгиз ёкъ. Къара денгиз онг якъда къала.

Шу булай болгъан сонг, Истанбулда бусурманланы бир имамы бар туруп, бизин Дагъыстанда бирдагъы имам тургъузмагъа ярамай. Гьарам зат!

Истанбулда уьч-дёрт йыл аввал Абдул-Гьамит ханны тахдан тюшюрюп, аны къардашы Мугьаммат-Рашитни имам этип, халифалыкъда олтуртдулар. Олар ярашып этгенден сонг, башгъа имам бизге де дурус тюгюл. Ол да бар туруп, бугюн «Дагъыстанда мен имамман!» деп ким айтса да, огъар кёмек этсе де, — олар шариъатда ярамайгъан гьарам затны этегенлер бола. Шариъат олай гишилеге табиъ этигиз деп буюра. Токътамасалар, бусурманлар олагъа дав этип буса да токътатмагъа герек бола.

«Бизин Дагъыстанда бугюн бирдагъы имам тургъузсакъ, эки де имамны арасында дав болмагъа игьтималмы?» деп айтмагьа ярамас! Истанбулгъа бизин Дагъыстандан эсе Бухара кёп йыракъ эди. Андан чыгъып, Акъсакъ-Темир истанбулланы башына гелтирген балагь эсгерилип гетди. Бухара якъны халкъы йымышакъ табиатлы, юваш халкъ. Бизин дагъыстанлылар йимик асав табиатлы тюгюл.

Шолайлыкъ булан да бирче, олар Багъдатгъа етишген заманда, 80 минг гишини башын гесдилер. Олай ерде халкъ болгъан буса, не этер эдик? 80 минг гишини башын гесип къоярмыдыкен? Ёгъесе, 800 минг гишини соярмыдыкен?

Дин къардашлар! Имамлыкъны гьакъындан шу ерге ерли язылгъан затлар шариъатны сёйлейген китапларда бар. Затны гьайын, шариъатны билеген алимлер нечакъы кёп къараса да китапланы ичинде мундан башгъа затны гёрмежакълар! Къарагъан гишиге яшыртгъын зат да тюгюл. Гюн йимик загьир зат. Муну хилафына сёйлейген алим гиши илмуну яхшы-яхшы англамайгъан гишидир. Яда оьзюню башгъа бир мурады болмагъа герек.

Бизин Дагъыстанда имам къоймагъа сюеген табун — «Истанбулдагъы имам шариъатны тюз юрютмей» деп айтагъан кюю де болур. Амма ол да адамланы алдатмагъа айтылагъан сёз. Шариъат китапларда, имам пасыкъ болса да имамлыкъдан чыгъып къалыр деп ёкъ. Чыкъмас деп бар.

Биревлер бу ерде имам Шамил де, дагъы да андан артыкъ уллу ишлерде бир затны этген булан, олагъа къарап биз де ол ишни этмеге ярамай. Китаплар булан оьлчемеге герек бола. Оланы иши бизге гьужжа^✻: тюгюл. Бизге гьужжа — китаплардагъы зат. Олай болса да, Шамилни заманы башгъа, гьалиги заман башгъа. Ол заман гелген орусланы къасты — бизин вилаятыбызны къолгъа алмакъда, оьзлер гьаким болмакъда эди. Олай болса, бизге гъазават борч бола. Гьалиги орусланы къасты буса — бизин гьакимлерден де, бийлерден де, байлардан да къутгъармакъ. Шамилге (тили узунлар) тилеп оьзюне имам деп айтагъан болгъан буса да, оьзю имамлыкъда дав этмей болгъан буса ярай. Истанбулдагъы имамгъа кагъыз язып, андан изну булан юрютме болгъан болса да болур. Гьали не болса да оьзю этген затдан ол жавап бере, биз этген затдан Аллагьу таъаланы алдында бизге жавап бермеге тюшер.

(«Ишчи халкъ» №7, 1918 йыл, 5 июн)