«Иршаду-с-Сибъян» китапгъа

﷽

Ай дин къардаш! Бир вилаятны илмуда-маърифатда гюнден-гюн оьрленмагъына инг гючлю себеп — мактаплар-мадрасалар ёкъ буса бар этип, бар буса низамгъа салып, яшлагъа да, мутааллимлеге де охумакъ-язмакъны тынч кююн излемакъдыр. Бизден болгъан яшлагъа бизге берилген эдеп-низамдан артыкъ яхшы эдеп-низам берилсе, сонг олар бизден артыкъ маърифатлы гишилер болуп чыкъмагъы — баян этмеге гьажатсыз белгили зат. Мадраса-мактап, дюньяда инг герекли зат десенг ярай. «Яшланы охумакъ-язмагъына бар затдан артыкъ къайгъы этмели» десенг — герти сёз. Биз де гьалиден етти йыл аввал Къазан якъгъа барып Дагъыстангъа усули жадид^✻ деген охумакъ-язмакъны тынч кююн чыгъаргъан эдик. Усули жадидни китаплары бир нече тюрлю болмакъ саялы, гьар кимни ёлу бир башгъа болмасын деп, гьали шу китапны да яздыкъ.

Мукъаддима

Охумакъ-язмакъны алдынгъы кююнден гьалиги кююню сегиз ерде башгъалыгъы бар. Аввалгъынчысы — алдын охумакъ булан бирче язув болмай эди. Гьали охумакъ булан бирче язув да юрюй. Экинчиси — алдын тутдуругъу булан охутула эди. Гьали тутдурукъсуз охутула. Уьчюнчюсю — алдын Къуръан таджвидсиз^✻ охула эди. Гьали таджвидсиз охулмай. Дёртюнчюсю — алдын гьар яшны дарсы бир башгъа бола эди. Гьали кёп яшгъа бир дарс бола. Бешинчиси — алдын яш не заман гелсе де къабул этиле эди. Гьали йылда бир заман яда эки заман къабул этиле. Алтынчысы — яшлагъа гьар гьарпны аты айтылып къала эди. Гьали аты булан тавушу да айтыла. Еттинчиси — алдын гьар гьарпны янгыз бир сураты гёрсетиле эди. Гьали дёртге ерли сураты гёрсетиле. Сегизинчиси — алдын яшлагъа гьар йыл имтигьан^✻ этилмакъ ёкъ эди. Гьали бола.

Яшлар охутагъан муаллимлене бир-эки сёз

Яшланы гьар йыл гюзде жыймагъа герек. Гюзде таман чакъы яш гелип битмесе, язбашда бирдагъы керен жыяр. Сонг гюзде жыйылгъангъа бир башгъа, язбашда жыйылгъангъа бир башгъа дарс берилер. Яшлар отуздан артыкъ болса, оланы къуллугъу бир гишиге авур бола. Бирдагъы кёмекчиси болмагъа герек. Къыркъдан артыкъ болса, кёмекчисиз ярамокъ да ярамас. Яшлар охутагъан гишиге яшланы торайгъанларындан да бир аз буса да кёмек болагъан кюю де бола.

Мактапгъа етти йыл болмагъан яшны къабул этмеге тийишли тюгюл. Яшлар гьар гюн мактапгъа гирегенде-чыгъагъанда оланы тазалыгъына-наслыгъына къарамагъа герек. Мактапдагъы гьар-бир яшны некъадар билими, нече мискъал^✻ пагьмусу барны айырып билмакъ муаллимни борчудур.

Мактапны ичи гьар заман ярыкъ да болуп, къыш — исси де болмагъа герек. Агъач ягъындан тарыкъ бола буса, муаллим булай затлар учун жамаатгъа шикаят^✻ этип, олардан кёмек далап этер. Яшлар мактапда амал болса къыблагъа багъып олтурмакъ да яхшы.

Муаллим артда язылгъан гьарплардан дарс береген заманда аввал ол дарсны тамгъа илинген уллу такътагъа язар. Сонг яшланы тынглатып, оьзю дарсны беш-алты керен арив кюйде айтып чыгъар. Сонг яшлардан сорар. Бир де оьзю айтып, бир де яшлардан сорап тамам билдирген сонг, аны языгьыз деп буюрур. Бир дарсны уьстюнде яшланы эртенден ахшамгъа ерли тутмагъа ярамас. Олай этсе, яшлар ялкъып, пагьмусу бузулар. Яшлагъа бир аз заман дарсдан сёйлеп, сонг язмагъа салыр. Бир аз заман язгъан сонг, гьисапдан бир-эки суаллар сорап, яшланы пагьмусун ачар. Масала: «Кисемде алты алма бар эди, уьч яшгъа тенг уьлешип бердим, гьарисине нече тийген экен?» — деп сорар, Дагъы да масала: «Бешге дёртню къошса, нече бола?», яда «Ондан уьчню тайдырса, нече къала?» — деп сорар.

Заман-заман рагьат къоймагъа да герек бола. Шол заман эшикге бармакъ йимик къуллукъларын этерлер. Къысгъа гюнлерде тюшден алдын уьч сагьат, тюшден сонг уьч сагьат; узакъ гюнлерде тюшден алдын дёрт сагьат, тюшден сонг дёрт сагьат охумакъ-язмакъны къайгъысында болмакъ таман. Артыкъ тутмагъа тийишли тюгюл.

Яшлагъа тарх уьйретмакъны, тажвид билдирмакъны вакъты^✻ гелгенде, заманны олагъа да уьлешер. Тарх^✻ уйретмакъ да, таджвидни билдирмакъ да яшлар бир-эки гьарпланы охуп, аз-маз язув таныйгъанда башланыр. Гёнгюнден иман-исламны билдирмакъ да шол заман башланмагъа ярар. Амма Къуръангъа салмакъ бары да гьарпланы охуп, шу китабыбызны тамам этген сонг болур.

Къуръан башлангъанда, дарсны аввал муаллим оьзю бар да яшланы къаратып охур. Сонг ерге булан яшланы бирисин янгыз охутур. Шол заман ол яш гьар эки-уьч калимадан сонг бир токътап, ол айтгъанны бар да яшлар^✻ бирче бир аваз булан айтарлар.

Яшлагъа зат сорайгъанда бир ягъадан сорамас. Бир затны бу ердеги яшгъа сораса, къалгъан бир затны ол ердеги яшгъа сорар. Къуръан охумагъа салагъанда да шол кюйде этер. Гьасилюл-калам, гьар яш оьзю не зат соралагъанны-соралмайгъанны билмейген гьалда болсун.

Къуръан охуй турагъанда хапарсыздан бир яшгъа, «энди сен оху!» деп буюргъанда алдына къарап турмамакъ себепли, гьызын тас этип табулса, танбигь^✻ этер. Муаллим суал этеген заманда яшланы бири-бирине яшыртгъын уьйретмеге де ярамас.

Мактапда яшлар къайсы сагъатда къайсы затгъа машгъул болажагъын бир кагъызгъа язып, оьзлеге де белгили этип къоймакъ пайдасыз тюгюл. Гьар гюн аввал инг къыйын дарсгъа машгъул болмалы. Яшлагъа муаллим заман-заман: «Вёрегиз, билмейгенигизни яшырмагъыз, яшыргъан яш гьеч зат билмей къалыр. Билмейгенин сорай тургъан яш, гьали билмесе де, бара-бара бар да яшлардан артыкъ билеген болуп къала», — деп айта турмакъ да яхшы.

Такъсирге^✻ тюшген яшны, амал болса, уруп-сёгюп къыйнамагъа тарыкъ тюгюл. Он беш минут^✻ бир ерде тургъузуп къоймакъ йимик зат булан танбигь этмакъ маслагьатлы. Яшлагъа гьар жума бир керен имтигьан этип, гьюнерине гёре къолуна бир кагъыз гесек берилер. Анда инг осал чыкъгъан яшгъа «бирни» аламаты язылыр. Инг гьюнерли чыкъгъан яшгъа «бешни» аламаты язылгъан болур. Мундан башгъа да гьар йыл бир керен уллу имтигьан этилегени алъякъда язылды.

Яшлагъа этилеген тадбирлени^✻ оьзбашына бир илмусу бар. Уллу-уллу китаплары да бар. Бу ерде юзден бири де язылмады. Барын да жыягъан бир сёз айтайыкъ. Муаллим яшлар охутмакъны бойнуна алгъан сонг, оьзге затгъа юрек салмай гече-гюн бар да пикрусун яшлагъа бакъдырып, тюрлю-тюрлю тадбирлер булан бек къайгъы этип охутмагъа герек. Жамаат да яшлардан гелеген акъча ягъындан муаллимни рагьат этмеге герек. Шол якъдан рагьат болмаса, бар да пикрусун яшлагъа салып да болмай.

Мактап бир уьйлю болуп, яшланы бир йыл сакъламакъдан эсе, мактап да эки уьйлю болуп, яшланы да эки йыл сакъламакъ яхшы эди. Олай болмагъа амал болса, аввалгъы йыл Къуръан охуп чыкъгъан яшланы да, охумагъан яшланы да бирге жыйып, охумагъан яшланы аввалгъы уьйге, охугъан яшланы экинчи уьйге гийирер. Экинчи йыл аввалгъы уьйдегилер экинчи уьйге гёчер. Экинчи уьйдегилер чыгъып гетер. Бош къалгъан аввалгъы уьйде, экинчи йыл жыйылгъан яшлар олтурур.

Аввалгъы уьйде дёрт зат охулар. Алифба охулуп, язув билдирмакъ — бир. Бир тагьар таджвид булан Къуръан охумакъ — эки. Тарых уьйренмек — уьч. Гёнгюнден иман-исламны билдирмакъ — дёрт.

Экинчи уьйде беш зат охулур. Таджвидни де, язувну да камил этип, Къуръангъа да такрар болмакъ — бир. Гьисап илму — эки, Пайгъамбарланы хабарлары — уьч. Жагърафия — дёрт, «Сафинату-н-нажат» — беш. Буланы бири битмейли бирисин башламай турмагъа гьажатлы тюгюл. Гюнню сагьатларын уьлешип экисин-уьчюсюн бирге юрютмеге де ярай. Яшлар бу затланы охуп мактапдан чыкъгъан сонг, арап охуп, алим болмакъ учун мадрасалагъа барса кёп яхшы. Бармаса да таза жагьил^✻ болул къалмас. Хыйлы затны билип токътагъан гиши болур.

Танбигь^✻. Муаллим яшлагъа аз зат билдирсе де, алагъожасыз таза билдирмакъ учун къайгъы этмели. Аввалгъы дарсны мугькам билмей туруп, экинчи дарс башланмас; дарсланы арасында биз язгъан мисаллар азлыкъ этсе де ярай. Муаллим гьюнерли буса, оьз ягъындан дагъы да хыйлы мисаллар чыгъарып язмагъа болур. Яшлар язгъан сонг, муаллим оланы къолундан алып къарап, хаталарын эс тапдырмалы.

(«Иршаду-с-сибъян». Темирханшура, 1909 й.)