Тил масъаласы

Тил масъаласы — жан берип жан алагъан уллу бир масъала. Дин масъаласындан сонг, тил масъаласындан уллу масъала ёкъ. Тил ягъындан тюз болгъан миллет оьзгелерден гьар заман алгъа барыр. Тил ягъындан бир къыйыны яда бир терслиги болгъан миллет гьар заман артда къалыр. Орус пачалыкъны уьч-дёрт ай алдынгъы заманларында^✻ тил масъаласындан багьс этмеге^✻ амалыбыз ёкъ эди. Оруслар бизге амал буса оьз тилибизни унутдуруп, орус тил бережакъ эдилер. Мактапларда, мадрасаларда жугърафия йимик, таварых йимик дюньяны илмуларын орус тил булан тюгюл буса охумагъа изну бермей эдилер. Мурат — бизин оруслашдырмакъ эди.

Бир миллетни тили де, опурагъыны фёрмиси де битсе, шолар булан бирче дини де битер. Къайсы къавумну фёрмисин гийип, тилин сёйледи буса, шол къавумну динин де тутар. Муну булайлыгъы алъякъда болгъан ишлени сёйлейген таварых илмугъа къарайгъанлагъа белгили зат.

Энди уьч-дёрт айдан берли, Аллагьгъа шюкюр, Орус пачалыкъда гьар къавумну динине эркинлик берилген. Энди оьзюню булан гьар нени сюйсек охумагъа-язмагъа, оьзюбюз маслигьатлы гёрген бир тилни тангламагъа ихтиярлыбыз. Терс тюшсек, зарары^✻ уллу. Сайламагъа тюшгенде орус тилни сайламажагъыбыз белгили. Орус тил илмудан кёп китаплары бар генг тил болса да, ол бизин оьз тилибиз де тюгюл, дин тилибиз де тюгюл. Хаты да башгьа. Бизин оьз тилибиз — тюрк. Дин тилибиз — арап. Буланы бирин сайламагъа герекбиз. Арапны сайлайыкъму, тюркню сайлайыкъму? Тюркню сайлагъанда, тюрк тилден оьзюбюз сёйлейген къайданы сайлайыкъму? Яда истанбуллар^✻ сёйлейген къайданы сайлайыкъму? Яда оланы къоюп, азырбайжанлар яда къазан^✻ сёйлейген къайданы сайлайыкъму? Бу масъалада оьзюбюз арив гёргенибизни язажакъбыз, ин шаъ Ллагьу таъала.

Амма аны язгъынча аввал эки сёз айтмагъа сюебиз. Ол эки сёз баян болса, биз артда айтмагъа сюеген гъакъылыбыз арив англанажакъ. Бу ерде айтажакъ затларымны гьеч бири бютюн Дагъыстан учун тюгюл. Янгыз биз къумукълар учун. Башгъа тил сёйлейген аварлагъа, чачанлагъа «булай этигиз», «олай этигиз» деп айтмагъа гьакъкъыбыз да ёкъ. Олар оьз маслигьатын оьзлер акътарырлар.

Айтмагъа сюеген эки сёзюбюзден бири бу: дюньяда гьеч бир миллет, гьеч бир къавм^✻ илмуда-маърифатда алдынгерли болуп, шол алдынгерли болмагъын ахырына ерли элтип камил болмагъа болмаслар, гьар бир илмуну оьз ана тили булан охумай туруп. Мактаплардагъы илму охулагъан тил де, ана тил де, гьеч бир якъдан башгъалыкъсыз таман кюйде бир болмагъан чакъы заман, гьеч бир вилаятда илму-маърифат инг тийишли ёлуна тюшмеге амал ёкъ. Шол эки тил бир болуп юрюйген вилаятдагъы даражасын тапмас. Бу буса гьеч бир гьакъыллы адам инкар этмеге болмайгъан бир гьакъыкъат. Гьар не буса да бир уьзрю, гьар нечик буса бу къыйынлыкъ, бу гьакъыкъатны тергемекден гери урмас. Чарасыз, амалсыз болса тюгюл, гьеч бир къавм бу гьакъыкъатгъа хилаф^✻ турмас.

Бугюн нечик болса да бир заман дюньядагъы бютюн миллетлер бу гьакъыкъатгъа къайтажагъын сёйлемеге ярай. Масала, бир вилаятда эки къавм болуп, бири гьар бир илмуну оьз ана тили булан охугъан гьалда, экинчиси башгъа бир тил булан охуй буса, аввалгъы къавм экинчи къавмдан илмуда-маърифатда гьар заман уьстюн болур. Неге десе, гьар заман аввалгъы къавмгъа бир иш, экинчи къавмгъа эки иш бола. Илму уьйренмакъ — бир, башгъа тил уьйренмакъ — эки.

Бу заман дюньядагъы гьар бир миллет ярышдагъы атлар йимик, илмуда-маърифатда бири-биринден озмакъны гьайындалар. Олай болгъан экинчи къавм къачан буса да бир гюн тутгъан ёлуна гьёкюнюп, оьзлени ана тилине къайтып гелмеге тюшер. Шол тутгъан тил оьзлеге бара-бара ана тил болуп, алдынгъы ана тили унутулуп къалмагъа да чы имкан. Амма кёп йыракъ зат. Гьали болгъунча дюньяда гьеч бир тилни ессилери, нечакъы аз халкъ буса да, башгъа бир тил тутуп, аны булан оьз тилин унутуп къалмакъ болмагъан. Гьалиден сонг болажагъына да ким сёз берип болажакъ. «Оьзлер сююп къаст этсе, болмагъа ярай чы» деп айтагъанлар болса ярай. Амма бизин гьакъылыбызгъа гёре — арив сёз тюгюл. Нечун десе, гьай нечик де ол иш аз замандан болажакъ иш тюгюл. Узакъ заманны ичинде оланы ол къастына хилаф турагъан, андан гери урагъан бир зат болмай туражагъы белгилиму. Алышына турмакъ чы — дюньяны табиаты. Масала, бугюн бир тилни тангласа да, бир хыйлы йыллардан сонг башгъа бир тил базарлы болуп, ону маслигьатлы гёрмеге де ярай чы.

Бу къавм бир оьзге пачалыкъны къолуна тюшюп, сонг булагъа ол пачалыкъ: «Илмуну оьз ана тилигиз булан охумай бусагъыз, бизин тил булан охумагъа герексиз», — деп айтмагъа да ярай.

Бир йыл аввал Дагъыстангъа орус писирлер^✻ салмагъа сюйген заман, бизге булай бир сёзню арап тилни гьакъында губернатор Волиский^✻ де айтгъан эди.

Гьасилул калам, болур-болмас хыяллар булан биз эсгерген гюн йимик ачыкъ гьакъыкъатгъа хилаф болмагъа гьеч ярамас. Аны тутуп турмагъа герек.

Айтмагъа сюеген оёзюбюзден бири де бу: бютюн Ер юзюнде бизин къумукълардан тюрк тилни таза асил сёйлейген халкъ ёкъ. Тюрк тилни инг асилли — бизде. Оьзге тиллерден къошулмай таза кюйде къалгъан. Истанбул тилге де, къырым тилге^✻ де, азырбайжан тилге де — арапдан да, фарсдан^✻ да, оьзге тиллерден де анча кёп сёзлер къошулгъан чы, язылгъан китапларына къарагъанда, - тюрк калималардан эсе, оьзге тиллерден гелип гирген калималар артыкъ чыгъа. Шол саялы, тюрк тилден бютюн башгъа бир тил йимик болуп къалгъан. Бу зат учун болмагъа герек, бакюлю бир гиши: «Турк тил — оьзю башгъа бир тил тюгюл, тиллерден къошуп этген шорпасы», — деп айта болгъан. Муну саялы тюгюлму, бугюн истанбуллар бу затгъа бек гьёкюнюп, гелгинчи калималаны барысын да тайдырып, тилибизни тазалайыкъ деп сёйлейлер. Тазаласа — «бизин къумукъ тил бу» деп айтмагъа ярайгъан кюйде бир тил болуп къала.

Олай болгъан сонг, истанбуллар бизин къумукъ тилге къайтмагъа сюелер деп айтсакъ да ярай. Къазан тилге де бу артдагъы бир нече йылны ичинде орус калималар кёп къошулуп гетди. Андан башгъа да, къазан тилден эсе, сёйлемеге бизин къумукъ тил арив десек де, ин шаъ Ллагь, юзюбюз къызармас.

Аслуда бир тил болгъан сонг, арадагъы аз-маз башгъалыкъгъа къарамай, масала, Къазандагьы мактапларда. яшланы къырымча, яда Къырымдагъы мактапларда азырбайжанча охутуп йибермеге ярарму, ярамасму — аны сёйлейик. Мактапларда яшланы охутмакъны фанну тадрис^✻ деп бир илмусу бар. Анда яшлар охутмакъны кюйлерин, тартибин, низамын сёйлей. Ол илму аввалгъы эки-уьч йылны ичинде яшлагъа ана тилинден оьзге тилни гёрсетмакъны къабул гёрмей. Яшланы пагьмусун буза деп токъташдыра. Оьзлер билмейген гьеч бир калиманы сёйлемели де, охутмалы да тюгюл дей. Эки-уьч йылдан сонг гъар не тилни гёрсетмеге де ярай. Амма аввалгъы эки-уьч йылда да, андан сонггъу йылларда да яшланы охутагъан тил эки башгъа болмай, бир болса чы огъар не етер. Амал буса андан гиши таярму?!

Шолай болса да, истанбул тил де, къырым тил де, азырбайжан тил де — арада башгъалыкъ ёкъ деп айтар даражада бири-бирине ювукъ тиллер. Масала, Къырымда чыкъгъан газетни, Азырбайжанны шагьарларындан бирине, масала, Бакюге барып, жагьиллерини арасында охуса, англайлар. Бакюде чыкъгъан газетни Къырымгъа барып охуса да, андагъы жагьиллер англай- лар. Олай болгъан сонг, масала, Бакюдеги мактаплардагъы яшланы аввалгъы йылларда къырым тил булан яда истанбул тил булан охутуп йибермакъ о къадар четим де, зарарлы да болмаса ярай. Амма, масала, къазан тил булан къырым тил де, къумукъ тил булан истанбул тил де — бири-бирине йыракъ тиллер. Истанбулдан яда Къырымдан чыкъгъан газетни Къазангъа барып яда бизин Къумукъда жагьиллени арасында охуса, — англамайлар. Аны саялы, Къазанда яда Къумукъда яшланы аввалгъы йылларда истанбулча, яда къырымча, яда азырбайжанча охутуп йибермеге гьеч ярамас. Масала, Истанбулда язылгъан бир китапны яда бир газетни жагьиллени арасында охугъанда англашылмай болгъан сонг, истанбул тилни бизин тил булан бирлиги недир? Истанбулда, яда Къырымда, яда Бакюде язылгъан къайсы китапгъа къарасакъ да, бизин яшлар да, жагьиллер де англайгъан калималардан эсе, англамайгъан калималар кёп.

Гьасилул калам, тюрк бир терек буса, истанбул тил де, къырым тил де, азурбайжан тил де — аны тартса бири-бирине гелеген ювукъ бутакълары. Амма, масала, къырым тилге къаршы къазан тил, истанбул тилге къаршы бизин къумукъ тил — тартгъан булан сынмай туруп бири-бирине гелмейген йыракъ бутакълар. Шолай болгъан сонг, мактапларда яшланы, масала, истанбулча охутайыкъ деп айтмакъ, — къырымлагъа, азырбайжанлагъа тынч иш, къазанлагъа, къумукълагъа къыйын иш бола.

⁂

Энди бизин мурадыбызны сёйлейик. Мен илму-маърифатны гьеч бир затгъа байламагьа сюймеймен. Илму-маърифатгъа арап тил, истанбул тил^✻ деп гьеч бир зат шарт болмасын. Илму-маърифатны эркин кюйде къоймагъа герек. Гьар не ёл къысгъа буса, гьар не кюй тынч буса, илму-маърифат шол ёл булан гьасил этилсин. Ёкъ буса бизде илмулу-маърифатлы гишилер кёп бол- мас. Аз да болур, гьюнер де оьзге вилаятдагъылагъа етмейген болур. Бу белгили зат.

Шолай болгъан сонг, гьеч бир башгъа тилни илму-маърифатгъа тогъас этмей, янгыз оьз ана тилибиз къумукъ тил булан динин де, дюньясын да англайгъан гишилер болмакъны ёлун ачмагъа герекбиз. Шулай этсек, отуз йылдан, къыркъ йылдан сонг — бизде охумагъан гиши болмас. Германия йимик бир нече пачалыкъда язып-бузуп билер чакъы охумакъ — гьар кимге борч. Охумаса къоймай. Гючден алып мактапгъа сала. Бизде де отуз-къыркъ йылдан буса да шол кюй болмагъа умут.

Амма бизин арабызда камил кюйде арапча охугъан алимлерибиз болмаса, динибиз бузулмакъдан даим сакъланып турмажакъ. Бизин динибизни тувагъан ери — Къуръан да, пайгъамбарны алайгьи ссалату ва ссалам гьадислери де. Олар буса бары да арапча. Биз тюркче охуюкъ, къумукъча охуюкъ дегенде, олай буса арап тил ташланып къалыр деп къоркъагъанлар бар. Амма ол бош хыял. Бизин къумукъча охуюкъ деген сёзюбюзден мурат — бир тюрлю затланы къумукъча да охуюкъ, бары да затгъа арапны шарт этмейик деген сёз. Арап тил тарыкъ тюгюл деген сёз — мурадыбыз тюгюл.

Жугьутлагъа къарагъыз: уьч минг йылдан берли бар миллет. Тавратыны аслу тили — бир тайпа бузукъ арап тил. Уьч минг йылдан берли бугюн де оланы охугъанлары Тавратны тилин билелер. Ташланып къалмагъан. Дюньяда шол къадар эксик аз миллет оьзлени дин тилин сакълагъан сонг, Къуръаныбыз да, гьадислерибиз де арапча болуп, базарлар толгъан арапча китапларыбыз да бар экенчи, бизде арап тил охулмай ташланып къалыр деген сёз не деген сёз болур?

Гьали бизде арапча не къадар, тюркче-къумукъча не къадар охулмагьа герек болагъанын баян этейик. Бизин Дагъыстанда, гьар шагьарда бир болмаса да, гьар участкада бир-эки сама сегиз йыллыкъ мактаплар болмагьа герек. Мактапдан башгъа да, гьар оькрюкде^✻ бир, болмаса гьар областда бир сама дару-л-фунун^✻ атлы бир мина, мадраса^✻ атлы бирдагъы мина болмагъа герек; мактапда яшлар сегиз йыл охуп, аввалгъы уьч йылында оьзге тил гьеч къошулмай янгыз бизин къумукъча охулур. Башгъа тил къошсакъ, яшлар охутмакъны фанну тадрис деген илмусуна хилаф тургъан болабыз. Ол илмуда, аввалгъы эки-уьч йылны ичинде яшлагъа оьзлер англамайгьан калима болмасын деп токъташдыра. Андан башгъа да, бютюн дюньягъа да хилаф болгъан болабыз: Бютюн дюньядагьы бары да миллетлер мактапдагъы яшларын аввалгъы уьч йыл янгыз ана тили булан охуталар. Олагъа анасындан уьйренмеген калималаны гёрсетмейлер.

Мактапны ахырдагъы беш йылыны ичинде яшлагъа динни илмуларындан да, дюньяны илмуларындан да къысгъаракъ язылгъан къумукъча китаплар охулур. Олар булан бирче, гьар заман олагъа арап тилден де дарс берилер. Таман чакъы истанбул тил де уьйретилер. Орус тилни, язувну да бир къадар бил- дирмеге ярай. Истанбул тилни бизин беш-алты йыл мактап гёрген яшлагъа уьч айны ичинде уьйретсе, мадар этеген болурлар. Сонг оьзлер сюйсе къарай туруп камил билеген де болсунлар.

Гьасилул калам, сегиз йыллыкъ мактапдан чыкъгъан яш таман чакъы динин де, дюньясын да англайгъан, бир къадар истанбул тилни де билеген, язылгъан затны охуп англар чакъы арап тилге де мадар этеген гиши болур. Бизин гьалиги Мадраса ларда он йыл, он беш йыл «Жамиге» ^✻, «Маъангъа»^✻ ерли охуп, сонг ташлап къойгъан муталим йимик динден де хабарсыз, дюньядан да хабарсыз бир гиши болуп къалмас.

Мактапдан сонг, яш сюйсе, дагъы охумай чыгъып къалыр. Сюйсе, дагъы да охур. Дагъы да охуп камил болмагъа сюйгенлер, эки айрылыр. Дюньяны илмуларын охуп, инжинарлыкъ^✻ йимик къуллукъ сюйгенлер — дарулфунунгъа барып гирерлер. Анда дюньяны илмуларын тафсил^✻ булан язылгъан къумукъча уллу китаплардан гьикматгъа^✻, гьандасагъа^✻ ерли камил кюйде охурлар. Ахыратны илмуларын^✻ охуп, къадилик, мударрислик йимик, муфтилик, муъаллимлик йимик бир даража сюйгенлер — мадрасагъа барып гирерлер. Анда алты-етти йылны ичинде гьали бизин Дагъыстанда охулагъан динни илмулары бары да камил кюйде арапча охулур.

⁂

Гьалиге ерли язгъан затларыбыз булан бизге илму охумакъ учун оьз ана тилибиз къумукъ тилден яхшы тил ёкълугъун баян этдик. Шолай болмай туруп, бизин илму охумагъыбыз тийишли ёлуна тюшмейгенлигин сёйледик. Аз заман уьзрюлер булан да чарасызлыкъ бермейген, къыйынлыкъ булан, онгайсызлыкъ булан да гиши оьз ана тилинден таймагъа ёл ёкъ экенин де билдирдик.

Энди илму охумагъа шол ана тилибизни тутмакъдан бизин гери урагъан, бизге бу ёлда бир аз онгайсызлыкъ этип турагъан зат бармукен, бир къарайыкъ.

Бар деп эки затны гёрсетегенлер бола. Биринчиси — бизде мактапларда, дарулфунунларда охумагъа оьз тилибиз булан язылгьан китаплар ёкълугъу. Экинчиси — биз оьз тилибиз булан охусакъ, истанбуллардан да, оьзгелерден де айрылып-гесилип къалажагъыбыз. «Истанбуллар да, къырымлар да, азырбайжанлар да, къазанлар да, бизин къумукълар да, дагъы да оьзгелер де — бары да бир тюрк жынс болгъандан сонг, арада бир байлав тарыкъ. Ол да — мактапларда илму охумакъ учун, барысы да ярашып, бир тилни тутса бола. Гьариси бир башгъа тил булан охуса — арасы уьзюлмакъгъа себеп бола» дейлер.

Биз бу эки де уьзрюню гьакъкъындан башгъа-башгъа тутуп сёйлейик. Китаплар ёкълугъун айтсакъ, элли-алтмуш йыл аввал Истанбулда да ёкъ эди. Он-он бир йыл аввал Азырбайжанда, Къазанда да ёкъ эди. Сонг этдилер, болду. Биз де этсек, — болур. Он-он бир йыл аввал бизде оьз тилибиз булан гьеч бир китап ёкъ эди. Гьали бугюн гиччиси-уллусу булан элли китабыбыз бар. Йигирма бешин янгыз оьзюбюз этгенбиз.

Истанбул тил булан охутмагъа сюегенлер — бизин тилде язылгъан китапларыбыз тарыкъ чакъы бугюн бар эди буса да, истанбул тил булан охумакъны танглажакъ болмагъа ярай. Тюгюл буса, ачыкъ этип айтсынлар. Мактапларда болгъан чакъы оьз тилибиз булан язылгъан китапланы охутуп, болмагъанда гюнлюкге истанбулча язылгъан китапланы охутуп турмагьа биз де рази болайыкъ.

Олай болгъан сонг, гьалиден башлап, оьз тилибизде ёкъ болгъан китапланы болдурмакъ учун къайгъы этмеге герекбиз. Болдургъан сагьатда, истанбулча язылгъанын мактапдан тайдырып, аны орнугъу^✻ — оьз тилибиз булан язылгъанын салмагъа да герекбиз. Амма дарулфунунда болса тюгюл эсе, сегиз йыллыкъ мактапларда оьз тилибизни къоюп, истанбулча яда азырбайжанча охутмагъа бизин гьеч бир къабул этерлик уьзрюбюз ёкъ.

Мактапны аввалгъы эки йылында охутмагъа ярайгъан китапларыбыз гьали бусагьатда да бар. Аввалгъы эки йылны ичинде, уьчюнчю-дёртюнчю йылларда охутмакъ учун китаплар гьазирлемеге де болажакъ. Уьчюнчю-дёртюнчю йылны ичинде, масала, еттинчи-еегизинчи йылларда охулагъан китаплар да гьазир этилер. Гьайъат^✻ йимик, гьандаса йимик терен илмулардан дарулфунунларда охулур йимик тафсилли китаплар язмагъа бизде бугюн гьюнер ёкъ буса да, мактапларда охумакъ учун язмагъа болур чакъы билим бар. Истанбулда яда, масала, Къазанда язылгъан китапланы хатасыз кюйде оьз тилибизге таржама этип болабыз.

Дарулфунунларда буса, нечакъы истанбулча язылгъан китаплар булан буса да, гьандаса йимик, жабрун-мукъабала^✻ йимик терен илмулардан тийишли кюйде муталимлеге даре берип болагъанларыбыз ёкъ. Анда дарс бермакъ учун, Истанбулдан яда оьзге ерден гишилер гелтирип, истанбулча язылгъан китаплардан охуп турмагъа ярар. Сонг дарулфунунну тамам этген муталимлерибиз ол китапланы оьз тилибизге таржама этерлер. Шол заман, дарулфунунларда охулагъан китаплар да оьз къумукъ тилибиз булан язылгъан болур.

Орусланы дарулфунунларын гёрген инжинарлыкъ йимик даражалы гишилерибиз де бар. Бу ёлларда олардан да бир кёмек болмагъа ярай.

Гьасилул калам, уьлкюден айлангъангъа уьлгю табулмай къалмас. Биз къоччакъ адамлар болсакъ, бугюн китапларыбыз ёкълукъ бизге уьзрю тюгюл. Осаллыкъ этмеге ярамас.

⁂

Биз оьз тилибиз булан охусакъ, истанбуллардан да, оьзге тюрк къавмлардан да айрылып къалмагъыбыздан сёйлесек, биз оьз тилибиз булан охугъанда, масала, истанбуллардан айрылып къалажагъыбыз герти тюгюлмуса да^✻, истанбулча охусакъ, истанбуллагъа гьалиден артыкъ байланажагъыбыз герти. Арада танышлыкъ-билишлик кёп болур. Бу да бир пайда.

Амма ол пайда биз оьз тилибиз булан охугъанда болагъан пайдадан артыкъ пайдаму — бу ерине къарамагъа герек. Мактапларыбызда охулагъан тилни де, жагьиллерибиз сёйлейген тилни де башгъа-башгъа этип юрютмакъны къыйынлыгъына тенглик этеген пайдаму — бу ерин ойлашмалы.

Мактаплардагъы тил де, жагьиллердеги тил де бир болмакъ некъадар пайдалы зат экенин алъякъда сёйледик. Гьатта ол болмаса бизге илмуда-маърифатда камиллик болмайгъанын да англатдыкъ. Масала, истанбулланы тили де, бизи н тил де — аслуда бир тил. Бирисини халкъы бирисин аз буса да англай. Танышмакъ-билишмакъ учун шо къадар таман тюгюлмукен? Тюгюл буса, алъякъдаа да эсгерилген кюйде, мактапны бешинчи яда алтынчы йылында яшлагъа эки айны, уьч айны ичинде истанбул тилни уьйретсек ярамайму?

Танышмакъ-билишмакъдан мурат — къыйынын-тынчын англап, кёмеклешмакъ. Кёмеклешмакъны тил бирлик артыкъ эте, буса да кёмеклешмакъ оьзю тил бирликге токътайгъан зат да тюгюл. Истанбулланы балкъанлар^✻ булан даву бар заманда, бизден олагъа гьеч бир кёмек болмады. Амма, тили башгъа буса да, Гьиндистандан^✻ Истанбулгъа алтун-гюмюш оьзендей болуп агъып турду.

Истанбуллар да, биз де, дагъы да башгъа тюрк къавумлар да мактапларда илму охумакъ учун ярашып бир тил тутмагъа гереклигинден сёйлейик. Ол тил янгыз истанбулланыки де болмай, къазанланыки де болмай, къырымлыныки де болмай, азырбайжанланыки де болмай, бизин къумукъланыки де болмай, барын да къошуп этген бир ортакъ тил болурмукен? Яда янгыз, масала, истанбулланыкин яда башгъа бир къавумныкин танглап, шону арагъа салып къоймагъа герекмукен? Бары да тюрк тиллер — бизинки де, оьзгеленики де — къошулуп этилген ортакъ тил болмагъа герек буса, биз шону гьакъкъындан артда сёйлежакъбыз. Янгыз бирин танглап арагъа салына буса, биз муну гьакъкъында эки башгъа сёз айтабыз.

Аввалгъы сёзюбюз бу: масала, истанбул тилни танглап арагъа салсакъ, масала, къазанланы да, бизин къумукъланы да жагьиллери бара-бара, беш-алты юз йылдан буса да, истанбулча сёйлейген болуп къалыр деген умут бармукен? Ёкъ буса, олай сёйлейген болмаса да къайырмаймукен? Къайырмай буса, мактапдагъы тил де, жагьиллени арасындагъы тил де башгъа-башгъа болажакъ. Аны яхшы тюгюллюгюн алъякъда баян этдик. Олай буса, андан эсе бизге мактапдагъы тилибизни де, жагьиллерибизни тилин де бир этип юрютюп, уьч-дёрт айны ичинде яшлагъа истанбул тилни де уьйретип турмагъыбыз къолай. Бара-бара бизин жагьиллер де истанбуллар йимик сёйлейген болуп къалмагъа ярай деген умут бар буса, — нечакъы да йыракъ умут. Булай болур-болмас йыракъ затлар булан гиши ана тилин къоймагъа ярамайгъанын алъякъда эсгердик.

Дюньядагъы бары да тюрк жынсы тилин гьеч башгъалыкъсыз бир этмакъ некъадар къыйын иш буса, бир этгенден сонг бир гьалда сакълап турмакъ да шол къадар къыйын иш.

Тюрк тил, озокъда, бир тил эди. Бара-бара гьар якъда бир башгъа кюйде сёйленеген болду. Гьар ердеги къавумланы адатлары да, маишатлары да башгъа-башгъа бола. Оланы башгъалыгъы — тилни де башгъалыгъын тувдура. Дюньяны табиаты шолай. Табиат оьзю излейген затны алдын тутуп къалдырмагъа тюшсе, гьар заман ялкъмайгъан-талмайгъан гюч-къувват та- рыкъ. Ол да даим болуп турса чы яхшы болур эди. Болуп туражагъы маълюм тюгюл. Дюнья — даим алышына турагъан зат. Орус пачалыкъ оьз къолундагъы динни де бир этмеге, тилни де бир этмеге некъадар къастлы эди. Бугюн нечик болуп къалды?!

Экинчилей сёзюбюз бу: тюрк къавумлар ярашып арагъа салмакъ учун бир тил акътарагъанда, тюрк тиллени арасындан — башгъа тил къошулмай инг таза къалгъаны тийишли болмасмукен? Шолай болса, бизин къумукъ тилни тангламагъа тюшмесму?

Эки юз йыл аввал оруслар оьз тилин сан этмей, байларыны къапуларында^✻ фырансыз^✻ тил сёйлене эди. Охумакъ-язмакъ да фырансызча эди. Шол саялы, фырансызланы шарлатанлары оруслагъа гелип, байланы къапуларында абурлу-сыйлы бола эдилер. Сонг орусланы иш билегенлери эс тавуп^✻, оьз тиллерин тутдулар. Гьали, фырансыз тилден эсе, оьз тилин минг къат артыкъ сюелер. Шол эки юз йыл аввалгъы оруслар йимик биз де гьали оьз тилибизни хадирин билмей къалмайыкъ. Сонг гьёкюнмеге тюшмесин^✻.

(«Мусават» деген газетден, Темирханшура, 1917 йыл. ММ 18-20, 22).