Ну учун гетди, не учун гелди?

Орусланы асгерлери мундан беш-алты ай аввал оьз вилаятына гетген эдилер. Энни бугюн къайтып да гелдилер. Не учун гетген эдилер, не учун къайтып гелдилер? Бу эки де соравгъа жаваплар берейик.

Юртлардагъы старшиналардан башлап, Николайгъа ерли гьакимлер де, бийлер де, байлар да ишлейген мисгин халкъгъа этеген зулмулар яшыртгъын тюгюл эди. Орус динден оьзге динлердеги халкълагъа этилеген зулмулар дагъы да кёп артыкъ эди. Мен оьзюм Николайны заманында Жюнгютей базарда китап сатмакъ учун негерек этсем де, губернатор Волскийден изну алмагъа болмагъан эдим. Гьали артдагъы заманларда, аввал Японну даву, сонг ону артындан болгъан Герман даву да болмагъан буса, бугюн бизин юртлагъа оруслар барып: «Бу жума межигитлеригизге экишер эшик къойгъансыз! Бирин бек этигиз! Биринден юрюп турмагъа ярай», – деп де айтмажакъ эдилер. Гьакимлени де, бийлени де, байланы да этеген зулмуларына инг аввал эс тапгъанлар да, шол зулмуланы къара халкъдан тайдырмакъны инг аввал ойлагъанлар да – сосьялистлер эдилер. Шо пикру булан нечесе йыллар ишлеген сонг, сосьялистлер Николайны да тахдан тюшюрюп, халкъны ихтиярын оьз къолларына бердилер. Шол ихтияр Дагъыстанны халкъына да тюшген сонг, Дагъыстанда орус асгер турмакъны маънасы къалмагъан эди. Дагьыстанны къара халкъы Дагьыстанны оьз къолуна да алып, оьзлеге онглу кюйде, сюйген кюйде юрютмеге герек эди. Шол саялы Дагъыстандагъы орус асгерлеге «къайтыгъыз энни» деп буйрукъ болду. Олар гечебиз-гюнюбюзню де яхшы этип гетдилер.

Амма янгыз Николайны ташламакъ таманлыкъ этмей экен. Бийлени-байланы да тамурун гесмеге герек бола экен.

Николай тахдан тюшген сонг, къавгъасы-питнеси башланды. Олар мисгин къара халкъны къолуна берилген ихтиярланы къолларына алмагъа сюйдюлер. Олар сюйдюлер, алдынгъы заманда зулму булан алгъан къотанлары-тавлары гьали де оьз къолларында къалгъанны. Бу зат да къара халкълагъа оьзлер гьаким болмаса болагъан зат тюгюл эди. Шону учун, къара халкъны ихтиярларын оьзлеге къоймай, оьзлер олагъа гьакимлик этмеге сюйдюлер. Амал болгъан буса, Николайны орнуна оьзлерден бирисин тургъузмагъа къасты да ёкъ тюгюл эди.

Сосьялистлер болмагъан буса, къара халкъны башын-гёзюн чырмама олагъа тынч зат эди. Амма сосьялистлер олагъа ёл къоймай, орус вилаятгъа хыйлы заман оланы питнеси булан окъаландылар. Орус вилаятны ичиндеги бийлени-байланы тамурун гесип, питнесин сёндюрген сонг, бизин Дагъыстангъа да гелип етишди. Шо заман Дагъыстанда да халкъны къолундан ихтияр гетмеге аз къалып тура эди. Биревлер «имам» ден бютюн къара халкъны ихтиярын къолларындан алып, олар да гьакимлик этмеге сюе эди. Байлар-бийлер къолларындагъы малларын-мюлклерин сакъламакъны гьайында эдилер. Офисерлер де, байлар-бийлер де халкъны оьзлеге чакъыргъан булан, халкъ янгыз олагъа къулакъ салажагъы имкан эди. Къара халкъ оланы офисерлиги учун да, къотанлары-тавлары учун да болшевиклер булан къаршы туруп, дав этер деп ким айтмагъа болажакъ? Шо ери учун, байлар да, бийлер де, офисерлер де имам булан бирлешип, къара халкъны шариъатгъа деп чакъырдылар. Имамны иши юрюсе, байланы-бийлени къотанлары да къалажагъы гюн йимик загьир эди. Шону учун къуваты бар чакъы имамны тургъузмагъа къаст этдилер. Уьч-дёрт сосьялистлени де, уьч-дёрт алимлени де гьаракаты болмагъан эди буса, бютюн Дагъыстанны халкъын имам тарафына айландырагъан болажакъ эдилер.

Дагъыстанда имам тамурланып, зулмулар болажагъын да, къотанлар къайтмай, тавлар да къара халкъгъа къайтмай, бийлени-байланы къолунда къалажакъны да, къара халкъ оьзлер билмей эди буса, сосьялистлер де, имам болма ярамай деп айтагъан алимлер де бек биле эдилер.

Ахырда, Дагъыстанны мисгин халкъыны къолундан ихтияр гетмеге турагъанны гёрюп-билип, орус вилаятдагъы болшевиклер Дагъыстангъа бирдагъы керен гелме тюштю. Муна бугюн гелип, экинчилей де Дагъыстанны ихтиярын къара халкъны къолуна тапшурду. Гетип барагъан гьуррият къайтды. Къутлу болсун бизге бу гьуррият! Энни сама къолдан чыкъмагъа къоймай, яхшы сакъламагъа далап этейик!

(«Ишчи халкъ», №4, 1918 йыл, 4 май)