Къылыкъ китап

بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَـٰنِ ٱلرَّحِي و به نَسْتَعِينُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ. وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَىٰ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ. وَعَلَىٰ آلِهِ وَأَصْحَابِهِ أَجْمَعِينَ. أَمَّا بَعْدُ

_(Бисмиллагьи ррагьмани ррагьим ва бигьи настаъин. Алгьамдулиллагьи раббил ъаламин. Ва ссаляту ва ссаламу ъаля саййидил мурсалин. Ва ъаля алигьи ва асгьабигьи ажмаъин. Амма баъд.)

Ай дин къардаш! Инсангъа арив къылыкъдан артыкъ ярашагъан зат ёкъдур. Пайгъамбарыбыз ﷺ да: «بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ صَالِحَ الأَخْلاقِ‏» деп айтгъан^✻. Маънасы — «Мен арив къылыкъны камил этмакъ учун йиберилдим» — деген сёздюр.

Бирдагъы гьадисинде: «ذَهَبَ حُسْنُ الْخُلُقِ بِخَيْرِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ» деп бар^✻. Маънасы — «Арив къылыкъ — дюньяны да, ахыратны да яхшылыгъын жыйып алгъан» — деген сёз.

Бирдагъы гьадисинде: «أَثْقَلُ مَا يُوضَعُ فِي الْمِيزَانِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حُسْنُ الْخُلُقِ» деген. Маънасы — «Къыямат гюн мизангъа салынагъан затланы инг авуру — арив къылыкъдыр» — деген сёз.

Шону учун, къылыкъ ягъындан бир китап чыгъармакъ арив гёрюнюп, къазан китапланы^✻ бирин таржума этдик. Оьзге китаплардан алып да кёп зат къошулду. Бизин оьз халкъыбызны гьалына хас йимик болагъан ярашувлу бир-нече затланы оьз ягъыбыздан да артдырдыкъ. Дюньяда абурлу да, ахыратда талайлы да болмагъа сюйген гиши булай китаплагъа къарап арив къылыкъ уьйренмели.

МУКЪАДДИМА

Эдеп-къылыкъ дегенбиз — адамланы адам этип, гьайванлардан айырагъан затдыр, адамны гьар кимни янында сюйкюмлю де, иътибарлы да этип гёрсетеген бир сыпатдыр. Башгъа гьар тюрлю гвайванлар да, адамлар йимик ашайлар, ичелер, юхлайлар. Адамны олардан артыкъ этип айырагъан зат бар буса, ол да — гьакъыл, пикру, сёйлемакъ, илму, эдеп-къылыкъ йимик сыпатлардыр.

Оьзюне гьар ким рази болуп, бар да халкъгъа бир йимик сюйкюмлю гёрюнмеге сюйген гишиге инг уллу себеп, инг гючлю чара — эдепли, къылыкълы болмакъдыр. Эдепли, арив къылыкълы бир бала оьзюню тартгъан алтундан багьалыдыр. Шолай бала,гележек гюнлерде атасыны-анасыны юзюнден башгъа да, бютюн миллетини юзюн де акъ этер. «Муна бу не яхшы гишидир!» деп халкъ бири-бирине гёрсетеген талайлы бир гишидир.

Гьадис: «أَكْمَلُ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا», Маънасы — «Муъмин къуллардан инг де иманы камил гиши — арив къылыкълы болгъаныдыр» — деген сёз^✻. Гьадис: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيُدْرِكُ بِحُسْنِ الْخُلُقِ دَرَجَةَ الْقَائِمِ الصَّائِمِ». Маънасы — «Муъмин гиши, арив къылыкъ себепли, гече туруп намаз къылагъан, гюндюз ораза тутагъан гишини даражасына етишер», — деген сёз^✻.

Бир адам нечакъы кёп зат билсе де, некъадар уллу даражалы болса да, къылыкъсыз болгъан сонг, гьеч бир къыйматы ёкъдур. Къылыкъсыз болгъан алим гишини емишсиз терекге ошатмакъ имкан болса да, къылыкъсыз да, жагьил де болгъан гишини ошатмагъа зат тапмакъ да тынч тюгюл.

БАШ

Баш — инсанны инг сыйлы саныдыр. Инсанны инсан этген, гьакъыл да, гьар затны гёрюп, тергеп алагъан гёзю де, гишини ваъзасына тынглап, гьакъылын алагъан къулагьы да, гьар гишини даражасын танымагъа инг дурус оьлчев болгъан тили, авзу да — башында бола.

Бир гиши сёйлейген сёзге къаршы «герти» деп айтагъан ерде — башын энкейтмакъ да, «олай тюгюл» дейген ерде — башын силкмакъ да, бир затгъа ажайиплик этгенде «гьай-гьай» деп башын ари-бери чайкъамакъ да — эдепли гишилени иши тюгюл. Уллу гишилени ягъында этмеге гьеч де ярамас.

Яйны да, къышны да хас гийимлери бар. Яйда исси этеген уллу бёрк гийип, къышда гиччи енгил бёрк гиймакъ да — маънасызлыкъдыр. Чалма чалмакъ динибизде сюннет буса да, алимлер йимик уллу бир гиши болмагъан сонг, очарларда, базарларда да чалып юрюмакъ арив тюгюл. Оьзюню даражасын танымай, оьзге уллуланы да эксик этмакъ бола.

Гьар заман таза лап къарамагъа эринмейген гишилер чачларын оьсдюрмакъны дин ягъындан зарары ёкъ буса да, гьар гюн жувуп, тарап къарамагъа да эринеген, не заман къолу бошаса башын хашымагъа да узатагъанлар, чачын оьсдюрюп, башына бир юк гётермакъ да ошавлу болмай. Мажлисде, яда аншы ягъында, яда бир адам булан сёйлеп турагъанда, кисесинден тарагъын чыгъарып, башын-сакъалын тарамакъ да — гишини маърифатсызлыгъын гёрсете. Оьзюнден уллу гишини башына, бёркюне тиймакъ да — эдепсизликдир.

ГЁЗ

Гёз Аллагьу таъаланы тарафындан берилген нечик уллу бир ниъмат экенин билмеге сюйген гиши, сокъурланы гьалын-гюнюн тергеп къарасын. Шол заман оьзю Аллагьу таъалагъа некъадар шюкрю этмеге тийишли экенин билер. Шариъатда къарамагъа гьарам болгъан затлагъа къарамакъ да, бир гиши сёз сёйлейген заманда аны тувра гёзюне къарап турмакъ, яда гёзюн оьнге^✻ затгъа къаратып машгъул этмакъ да, орамда юрюйгенде, башын гётерип, гьар якъгъа яда бурулуп артгъа къарамакъ да, къаршы гелеген бир гиши оьтюп гетген сонг, огъар багъып айланып токътап къалмакъ да, бир гишини уьюне гиргенде, гьар затны тергеп къарай турмакъ да — эрши гёрюнеген ишлердендир.

Изнусуз бир гишини китабына, дептерине, гишиден гелген кагъызына яда яза турагъан кагъызына къарамакъ да — эдепсизликдир.

Уллу шагьарланы орамларында юрюйген заман, магъазинлени терезелеринде тизилген затлагъа тарыкъсыз токътап къарап турмакъ да, уллу миналаны гёргенде, орамны ортаcында гьайран болуп авзун ачып къалмакъ да — гишини бир жагьил болмагъын билдире.

Мажлисдеги ашлагъа кёп заман тувра къарап турмакъ да — сютюрлюкдюр. Мажлисде, ялкъгъанын билдирип, сагьатына кёл къарай турмакъ да, эсней-кюcтюне турмакъ да — эдепден тюгюл.

Гёзден тийишли кюйде пайдаланмакъ — гьар затгъа тергевню гёзю булан къарамакъ булан да, хасокъда — пайдалы китаплагъа къарамакъ буландадыр.

КЪУЛАКЪЛАР

Эки тиши сёйлей турагъанда, тарыкъсыз бир тиши тынглап турмакъ да, мактапда бир муаллим дарс охуй турагъанда, яшлардан бири орамдагъы бир тавушгъа тынглап, алтундан багъалы илму береген дарсындан магьрюм къалмакъ да — эдепсизлик болагъан йимик, къулакъланы кирли къоймакъ да, мажлисдеги уллуланы ягъында зат сугъуп тазаламакъ да — билимсизликдир.

БУРУН — АВУЗ

Гьар заман бурнун тарта турмакъ да, юзюн бурушдуруп, бармагъы булан бурнун тазалай турмакъ да, мажлисде къолъявлугъу булан адам жиргенирдей тавуш этип бурнун сибирмакъ да, бурнундан чыкъгъан затны не ер къаршы гелсе де ташламакъ да — эрши затлардыр. Тарыкълы болмагъан сонг, мажлисде бир ашны яда башгъа затны ийислемакъ йимик ишлер — эдепсизликдир.

Авзундан чыкъгъан пусну ювугъундагъы гишини юзюне къаршы йибермакъдан да сакъланмагъа герек. Гишини пусу гишиге арив гелмейгени маълюм.

Авзун жувмай, сивак^✻ булан тазаламай къоюп, пусундан тиши жиртенирдей ийис гелеген болмакъ да — арив зат тютюл. Уллуланы янында авзун герип ачып эеиемакъдан да, бир иш этегенде, тёменги эрнин хавуп, кюйеюз суратда гёрюнмакъдан да, уллуланы мажлисинде бармакъ яда башгъа зат булан тиш- лерин тазаламакъдан да сакъланмагъа тийишли. Мажлисде ашны авзу булан хавуп уьзмей, къолу булан гиччи гесек этип, авзуна салмакъ да — эдеплердендир.

ТИЛ — СЁЗ

Сёзню кёплюгю — гьакъылны азлыгъына тюз этер. Масал: «Адамлыкъ недир — англамакъ, аз сёйлеп, кёп тынгламакъ». Бирдагъы масал: «Кёп сёзню азы яхшы, аз сёзню— оьзю яхты». Сёзню, кёп ойлашып, сонг айтмалы, Айтылгъан сонг гьё- кюнмакъ — пайда бермей. Масал: «Айтылгъан сёз — атылгъан окъ». Гьакъыллы гиши, айрылмас ерге унутмас сёз де айтмас^✻.

Бир тиши бир хабарны сёйлей турагъанда, башгъа бир тиши де, шол хабарны билегенин билдирип, аны сёзюне къошула бармакъ да; огъар соралгъан суалгъа бу да къошулуп жавап бермакъ да; ол сёйлей турагъанда, битме къоймай, аны сёзюн гесип, бу да сёзге башламакъ да — гьакъыллы гишини иши тюгюл.

Уллуланы сёзюне къошулмакъ да, уллуланы ягъында кюлетеген затланы сёйлемакъ да, уллулар айтгъан арив затгъа тийишлисинден артыкъ къычгъырып кюлемакъ да — эдепсизликдир.

Назму айтмакъ, макъам этмакъ йимик оьзю бажарагъан бир зат учун мажлисдегилени узакъ ялбартмакъ да — арив болмаса ярай.

Юхлайгъан гишини ягъында сёйлемакъ, тавуш этмакъ да, гишини уялтагъан масхара этмакъ да, сёзюне гишини тынглатмакъ учун къолундан яда опурагъындан тартмакъ да, мажлисде бир гишини къулагъына къапланып лакъырт этмакъ да — эдепге хилаф гелеген затлар.

Тарыкъсыз сёзлер булан вакътын оьтгермакъ — оьмюрюн зая этмакъдыр. Масала, орамдан барагъан бир гишиге: «Къайдан гелесен?», «Къайда барасан?» деп айтмакъ — тарыкъсыз сёз. Къайдан гелсе гелсин, сагъа не? Балики, яшыртгъын бир иши болмагъа да ярай. Ол заман ол гиши яда сёйлемей гетмеге герек, — сени хатиринг къалажакъ. Яда, ялгъан сёйлеп, гюнагьлы болажакъ. Яда, яшырмагъа сюйген заты загьир болажакъ. Гьасилу-л-калам, гиши яда белгили кюйде пайдасы бар маъналы сёз сёйлесин, яда сёзню къоюп башгъа затгъа машгъул болсун.

Сёзню арасында, «андан сонг» йимик, «тюгюлму» йимик, «масала» йимик затланы кёп къошуп сёйлемакъ да, гьар сёзюнде бир ант этмакъ да, орус тил йимик башгъа бир тилдеги сёзлени кёп къошуп сёйлемакъ да — ошавлу затлар тюгюл. Оьз тилибизде ёкъ затланы башгъа тилден алмакъны ёлу да бар. Гьар затланы да башгъа тил булан сёйлемакъ — оьз тилибизни ёкъ этмеге далап этмакъ болмасму?! «Ушатмакъ», «къабул» деген сёзлер гьазир бар экен чи, «пирнимайит» деген сёзге не гьажат? «Янгылыш», «хата» деген сёзлер бар туруп, «ашипка» деген сёз нечун? Бизге орус тил де тарыкъ. Амма оьз тилибизге къошуп булгъамай, айры юрютсек ярамайму?

КЪОЛЛАР

Сёйлейгенде къолларын булгъап яда бармакъларын силкип сёйлемакъ да, жыйылгъан халкъны бирисин бармагъы булан тюртюп яда къолу булан ишара этил гёрсетмакъ да, уллу гишилени янында бармакъларын истолгъа яда шанжалгъа къагъып ойнамакъ да, оьзюнден уллу гишини янында къолларын кисесине сугъуп турмакъ да, тиятыр^✻ йимик ерлерде къолун башгъа гишини инбашына салмакъ да, мажлисде къолун яягъына тиреп турмакъ да; гьар гёрген затны, гёрмакъ булан бютюнлюк этмей, къолу булан да тутуп къарамакъ да; «бер чи»,«бер къарайым» деп къолун бар чакъы узатмакъ да; къолларын кирли, тырнакъларын оьсдюрюп сакъламакъ да; къолу нас затгъа тийген сонг, жувмай туруп гишини къолун алмакъ да — эдепге хилаф гелеген эрши затлар.

Оьзюнден уллу — диванбек йимик, учаска^✻ йимик гишилеге ёлукъгъанда, барып къолун алмакъ да — эдеп тюгюл. Оьзлер аввал къол узатса, барып алмагъа герек.

АЯКЪЛАР

Оьзюнден уллулагъа аягъы булан тиймакъ да, аны ягъында аягъын узатып олтурмакъ да, юрюйген гиши сюрюнмеге ярайгъан ерде бир аягъыны уьстюне салып олтурмакъ да, уллуланы ягъында аякъларын тербете турмакъ да — эдепсизликдир.

Къышда аякълагъа исси затлар гиймей, сувукъ этип сакъламакъ — яман аврувлагъа себеп болагъан йимик, яйда къалын затлар гийип терлетмакъ да — бармакъ араларын бузуп, яман ийис гелмакъгъа себеп бола.

Динибизге гёре, гьар гюн эртен аякъларын жувуп гиймакъ — адат да, парз да болмакъдан башгъа, савлукъ ягъындан да бек пайдалы бир иш болмакъ саялы, огъар эринмеге ярамас.

Чораплар гьар заман жувулуп таза болмалы. Чораплары гиши гёрсе къусардай нас болагъанлар — оьзлени янында наслыкъ да, тазалыкъ да бир йимик саналагъан гъайван табиатлы гишилердир.

Гече, аякъларын чечип, эркин кюйде, рагьат ятмагъа тийишли. Уьйге гирегенде, аягъына гийген затларын орта ёлда чечип къоймакъ — билимсизликдир. Адам юрюйген ёлдан эки якъгъа тайдырып чечмеге герек бола.