Тынгла бир, не айта
«Абусупьян муталимлеге дарc охуп турмай», — деп айтыла. Биз де шол сёзге къаршы уьч башгъа сёз айтмагъа сюебиз. Бизден айыпны жувмакъ учун тюгюл, гьисап этип тынглагъан гишиге олар да яхшы сёзлер болмакъ учун.
Аввалгъынчысы. Бизин йимик охугъан гишиге дарс охумакъдан башгъа ошайгъан къуллукъ ёкъ тюгюл: къадилик де ошай, китаплар чыгъармакъ да ошай, будунлукъ да ошай, дагъыдалар да бар. Биз шол къуллукъланы янгыз бизге инг пайдалысын да юрютмесбиз. «Тавлу билген далалай, эшек билген авар ёл» деп, халкъ кёп юрютегенни де юрютмесбиз. Биз шол къуллукъланы болсакъ барын да юрютюрбюз. Болмагъанда, халкъгъа инг гьажатлысын къарап юрютюрбюз. Тыйышлысы да шолдур. Шогъар инкар этеген гиши болса, шол гишиге бир суал этебиз: «Бир юртда он гиши уста болса, шоланы барысы да агъач усталыкъ этсе яхшыму, бирлери сама темир усталыкъ да этсе яхшыму?» Шол эки затны юртгъа къайсы пайдалы, шону гьисап этсинлер. Гьасилу-л-калам, биз халкъны акъсагъан ягъын тутмагъа сюебиз. Гьалиге, Аллагьны яхшылыгъындан, муталимлер болса дарс охуйгъанларыбыз да бар. Ёкъ буса, биз ону тутар эдик.
Экинчиси. Гьар затны бир заманы бола. Муталимлени охутуп турмагъа сюйген гишиге гьалиги заманда элли-алтмуш яшына гелмакъ да, узун сакъал къоймакъ да шарт. Олай болмаса, «Тасриф», «Миату амил» охуйгъан яшлар гелип охуса да, «Жами», «Маъан» охуйгъан муталимлер аны оьзлеге устаз этмеге оьктемлик этелер. Къыздырма беззекден башгъа, шолай бир аврув да бар.
Уьчюнчюсю. Бизден алъякъда муталимлеге дарс охумакъ — къадилени иши болгъан. Гьали буса, къадилени иши бек кёп болмакъдан, муталимлеге дарс охуп болмайлар. Къадилерден оьзгелер де, эркин кюйде дарс охуймай десе, уьй агьлюсюне болур чакъы касбу этип болмай. Атасындан къалгъан кёп малы болмаса, халкъны закатына, садагъасына мугьтаж къала. Ол да, гьисап этип къараса, арив тюгюл. Китапларда — «Халкъгъа мугьтаж болмайгъан кюйде бир касбу этме герек» — деп айталар. Ишни шулайлыгъын ойлашып, муталимлеге дарс охуп турмакъ учун элни акъчасындан гьакъ да берип, гьар шагьарда бир гишини къоймагъа тийишли тюгюлму? Элни акъчасы шондан яхшы затгъа чыгъажакъму? Оьзлени билеген гьисап этип сёйлейгенлер ишни шу ерин неге ойлашмайлар?
«Аллагьу таълагъа таваккал да салып, муталимлени охутуп турса, Аллагьу таъала бермейму?» — деп айтагъан гиши болса, таваккалны маънасы — бир касбу да этмей, «Аллагьгъа таваккал салдым», — деп турмакъ тюгюл. Китаплар — «Шол кюйде турмакъ, адамны ягьсыз-намуссузлугъундан, осаллыгъындан» — деп айталар. Таваккалны маънасы: къолундан гелген касбуну да юрютюп, Аллагьгъа юрегин де салып таянып турмакъдыр. Пайгьамбарыбыз ﷺ бир арапгъа: «Тюенгни нетдинг?» — дегенде, ол арап: «Аллагьгъа таваккал салып, башалман йиберип къойдум», — деп айтгьан болгъан. Сонг Пайгъамбар алайгьи ссаляту ва ссалям: «Тюенгни байлап таваккал сал!» — деп буюргъан. Шол сёзню бир гьисап этсинлер…
(«Юз йыллыкъ тынч рузнама ва маълумат гъасана». Темирханшура, 1910 йыл» 45-46 б.)