ЯХШЫ КЪЫЛЫКЪЛАНЫ БАЯНЫ

ИБАДАТ

«Ибадат» деген — къуллукъ этмакъ маънада болуп, аламны яратгъан Аллагьу таъалагъа этилеген бир парздыр. Аллагьу таъалагъа къуллукъ этмакъ — гьар буйругъун тутуп, гьар гери ургъан затындан сакъланмакъ буландыр. Гьадис: «اعْبُدْ رَبَّكَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ». Маънасы — «Аллагьу таъалагъа сен аны гёре турагъан йимик къуллукъ эт, сен аны нечакъы гёрмесенг де, ол сени гёре» деген сёз.^✻

Аллагьу таъала оьз къулларына дюнья булан ахыратда хайыры тиежек гьар бир яхшы ишлени буюруп, зарары тиеген гьар яман затдан гери ургъан. Шол саялы Аллагьу таалагъа тийиш- ли кююнде къуллукъ этеген гиши — яхшы къылыкъланы гьар бирин юрютюп, яман къылыкъланы гьар биринден йыракъ турагъны гиши бола. Олай болгъан сонг, ибадат деген — бары да яхшы къылыкъланы башы да болуп, инсанны дюньяда да, ахыратда да талайлы этеген бир сыпатдыр.

Гьадис: «أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِأَفْضَلَ مِنْ دَرَجَةِ الصِّيَامِ وَالصَّلَاةِ وَالصَّدَقَةِ؟ إِصْلَاحُ ذَاتِ الْبَيْنِ». Маънасы — «Сизге оразадан да, намаздан да, садагъадан да артыкъ даражалы затдан хабар берейим: адамланы арасында маслагъат этип татувлулукъ-татлилик салмакъдыр» деген сёз.^✻

МУТИЪЛИК

Мутиълик деген — гьар бир гиши оьзюнден уллулагъа гёрсетежакъ арив бир сыпатдыр. Атагъа да, анагъа да, устазгъа-муаллимге де, оьз ватанына да, ватанны рагьат сакъламакъ учун падишагь тарапындан салынгъан низамлагъа да мутиъ болмакъ — гьар инсан учун тийишли бир ишдир. Ата-анагъа мутиълик, олагъа къуллукъ этмакъ булан да, буйрукъларын юрютмакъ булан да, олагъа ачыкъ юз гёрсетип, урушса гётермакъ булан да, оланы юреклерин бузагъан затланы айтмамакъ булан да болур. Гьадис: «طَاعَةُ اللَّهِ طَاعَةُ الْوَالِدِ، وَمَعْصِيَةُ اللَّهِ مَعْصِيَةُ الْوَالِدِ». Маънасы — «Атагъа мутиъ болмакъ — Аллагьу таалагъа мутиъ болмакъдыр, атагъа асси болмакъ — Аллагьу таъалагъа асси болмакъдыр» деген сёз.^✻

Устазгъа-муаллимге мутиълик, ата-анагъа къаршы этилеген мутиълик де булан бирче, — олар берген дарсны билип, гьар дарсгъа янгылмай гелмакъ булан да, мактапдагъыланы инг бек къайгъы этеген инсаплысы болмагъа далап этмакъ буландадыр.

Ватангъа мутиълик — ватанны сакъламакъ учун салынгъан низамланы билип, шол низамлардан да тишгъари оьзгелеге де зарарлы затланы этмамакъ булан да, оьз ватанындагьы халкъны барысын да «ватан къардашлары» деп билип, гьеч бирине зулму этмамакъ булан да, ватан учун пайдалы болгъан гьар бир къуллукъгъа гьазир болмакъ булан да болур.

Гьадис: «لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ». Маънасы — «Аллагъу таъалагъа ассилик болагъан ишде, гьеч гиши гишиге мутиъ болмагъа ярамас» деген сёз.^✻

ГЬЮРМЕТ

Бу да — уллулагъа къаршы тил булан, яда гьал булан, яда иш булан этилеген арив бир сыпатдыр. Бир адам башгъалагьа некъадар гьюрметли болса, оьзю де халкъдан шол къадар гьюрмет гёрюр. Гьюрметсиз болса, оьзюне гьюрмет этеген гиши де болмас.

Бир мажлисге гиргенде, уллулар олтурмакъдан аввал барып уллулагъа тийишли ерде олтурмакъ да; халкъны ягьында сыйлы болгъан бир гишиге бир заман хатири къалмакъ йимик бир себеп саялы лайыкъ-гьюрметин юрютмамакъ да; уьюне бир гиши гелгенде, ачыкъ юз булан, эретуруп къаршылыкъ этмамакъ^✻ да,— гьюрмет деген арив сыпатдан магьрюм болмакъдыр.

БАРЫШМАКЪ

Гьар кимге къаршы ачыкъ юзлю, татли тилли болмакъ да, янындагъы гишини уялтагъан, юрегин бузагъан эрши сёзлерден, тюзсюз масхаралардан, орунсуз кюлемакъдан сакъланмакъ да — барышмакъны эдеплериндендир.

Бир гишиге къаршы сёйлейгенде, «Шону да билмеймусан?!» «Ай агьмакъ!» йимик, «Билимсиз гишисен» деген сёзню англатагъан калималар айтмакъ да; бир гиши оьзюне сёйлейгенде яхшы тынглап турмай бир зат охуп яда бир затгъа къарап турмакъ да; бир гишини мысгъыллайгъан иш этмакъ яда сёз айтмакъ да — барышмакъны хилафыдыр. Гишини мысгъылламакъ — Аллагьу таъаланы ачувун чыгъарагъан затланы биридир. Гишини мысгъыллайгъан гиши, ахыры оьзю де мысгъылланагъан болуп къалмакъдан къоркъмагъа тийишли.

ТЮЗЛЮК

Ишинде хыянат болгъан гишилер гьеч бир заман талайлы болмаслар. Тюз тургъан гишини гьар ким сюер. Мугьтажлыкъ гёрсе, байлар да огъар кёмек этер. Тюз тургъан гиши гьеч бир заман хорлукъ гёрмес, гюнден-гюн сыйлы болур. Амма тюзлюкден магьрюм гиши — инг талайсыз гишидир. Огъар инанып гьеч бир къуллукъда орун берилмес.

Ваъдасына тюз турмакъ да — арив къылыкъланы инг яхшыларындандыр. Ваъдагъа ялгъан болмакъ — адамсызлыкъдыр. Болжалында гелтирип бермей буса, гишини китабын алмакъ да тюзлюк тюгюл. Бир гишини сырын бир гишиге ачмай сакъламакъ — тюзлюкдендир. Сыр сакъламайгъан адам — ахыры халкъны арасында инамсыз гиши болуп къалыр.

Аманатгъа хыянатлыкъ буса — мунафикъни аламатыдыр. Гьадис: «لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا أَمَانَةَ لَهُ، وَلَا دِينَ لِمَنْ لَا عَهْدَ لَهُ». Маънасы — «Аманатгъа хыянат гишини иманы ёкъдур, ваъдагъа ялгъан гишини дини де ёкъдур» деген сёз.^✻

КЁМЕКЛЕШМЕК

Дюньяда кёмексиз янгыз бир гиши бажарып болмайгъан хыйлы ишлер барлыгъы маълюм. Шону учун, бир гиши оьзю башына чыгъып болмайгъан ишде башгъа бир гишиден кёмек далап этсе, огъар яда мал, яда илму булан, яда гьакъыл берип кёмек этмакъ — дин ягъындан да, гьакъыл ягъындан да бек тийишли, кёп саваплы бир адамлыкъдыр. Аят: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى». Маънасы — «Яхшы затлагъа кёмеклешигиз» деген сёз^✻. Гьадис: «خَيْرُ النَّاسِ مَنْ يَنْفَعُ النَّاسَ». Маънасы — «Адамланы яхшысы — халкъгъа яхшылыгъы тиеген гишидир» деген сёз^✻. Амма яман ишлерде кёмеклешмакъ — шариъат ягъындан гери урулгъан затдыр.

Бир адам гишилени къыйын гюнлеринде кёмек эте буса, оьзюне де шолай гюнлер гелгенде, кёмекчилер табагъан йимик, гишиге кёмексиз гиши, оьзюне бир къыйын гюн къаршы гелгенде гишини къыйын понюне къарамай эди, гьали оьзюне гезик деп айтагъанлар да болур. Гьадис: «مَنْ أَرَادَ أَنْ تُسْتَجَابَ دَعْوَتُهُ وَيُكْشَفَ كُرْبَتُهُ فَلْيُفَرِّجْ عَنْ مُعْسِرٍ». Маънасы — «Гьар ким дуасы Аллагь ягъында къабул болгъанын сюйсе, оьзю къыйынлыкъдан, балагьдан къутулмагъа да сюйсе къыйынлыкъгъа тюшген гишиге кёмек этап сююндюрсюн» деген сёз.

ЧОМАРТЛЫКЪ

Чомартлыкъ — эргишини инг арив сыпатларындандыр. Бир адам оьзюнден де, уьй агьлюсюнден де артыкъ болгъан затны бир пайын мугьтажлагъа бермакъ — адамлыкъгъа бек ярашагъан зат. Чомартлыкъны гьатдан озгъаны — исраплыкъдыр. Исраплыкъ деген — малны тарыкъсыз ерлеге харж этмакъ маънада болуп, Аллагьу таъала сюймейген бир сыпат болмакъдан башгъа да, ахыры мугьтажлыкъгъа барыр.

Къызгъанчлыкъ буса халкъны арасындан инг эрши бир къылыкъдыр. Къызгъанч гишини къолундагъы затдан оьзю де пайда гёрмес, халкъ да.

Чомартлыкъ да, къызгъанмакъ да, малда йимик илмуда да бола. Илмуну къызгъанмакъ дагъы да эрши. Неге десенг, мал берген сайын аз болмагьа ярай. Илму буса, берген сайын арта. Гьадис: «خَصْلَتَانِ لَا يَجْتَمِعَانِ فِي مُؤْمِنٍ: الْبُخْلُ وَسُوءُ الْخُلُقِ»^✻. Маънасы — «Къызгъанчлыкъ да, къылыкъсызлыкъ да муъмин гишиде жыйылмайгъан эки хасиятдыр» деген сёз.

ГЬИЛМУ

Гьилму деген — ачувсуз, йымышакъ юрекли болмакъдыр. Гьалим гиши башгъалардан гёрген зулмугъа чыдар, ачув алмай гечип къояр. Булай адам дюньяда да, ахыратда да талайлы болгъан рагьат гишидир.

Гьилмусуз болгъан гишилер чёп де ёкъ ерде ачувланып, къайнашырлар; юзлери бузулмакъдан башгъа да, авузларындан эрши сёзлер де чыгъар. Булай гишилер ачув булан этген ишлерине, сёйлеген сёзлерине оьзлер де гьёкюнмей къалмаслар. Амма ол заман иш оьтген болур. Бир гиши ачувлангъан заман оьзюне къыйын болса да ачувун ютуп чыдаса, бу ишине сонг шат болмай къалмас. Гёнгю рагьат, оьзю де саламат болур. Гьадис «لَيْسَ الشَّدِيدُ بِالسُّرْعَةِ إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِندَ الغَضَبِ». Маънасы — «Ябушуп озагъан гиши къатты йигит тюгюлдюр, ачувлангъанда напсын къоруп болагъан гиши къатты йигитдир» деген сёз.^✻

Сабурлукъ да гьилмудандыр. Сабурлукъну аввалы аччы буса да, ахыры татли болур. Масал — «Сабур тюбю сари алтун». Алгъасап енгиллик этмакъ гишини гьайбатын тайдырып, гьюрметин бузагъан зат. Гьадис: «الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّيْطَانِ إِلَّا فِي تَزْوِيجِ الْبِكْرِ وَقَضَاءِ الدَّيْنِ وَتَجْهِيزِ الْمَيِّتِ وَقِيَارَةِ الدَّيْفِ وَالتَّوْبَةِ مِنَ الذَّنْبِ».^✻ Маънасы — «Алгьасамакъ — шайтандандыр; етишген къызны эрге бермакъда да, борчну тёлемакъда да, оьлюню гёммакъда да, къонакъгъа аш бермакъда да, гюнагьдан тавба этмакъда да тюгюл эсе» — деген сёз. Гьадис: «الصَّبْرُ نِصْفُ الإِيمَانِ». Маънасы: «Сабур — иманны яртысыдыр» — деген сёз.^✻

АЧЫКЪ ЮЗЛЮ, ТАТЛИ СЁЗЛЮ БОЛМАКЪ

Булар экиси де адамны къыйматын артдырагъан, даражасын бийик этеген арив сыпатлардыр. Гишиге къаршы тунукъ юзлю болмакъ да, гишини юрегин бузажакъ къатты сёзлю болмакъ да кёп эрши затлардыр. Масал: «Яхшы сёз — жан азыгъы, яман сёз — баш къазыгъы».

Гиши оьзюнден гиччиге — «иним», «балам», «азизим» йимик; оьзю булан бир яшлы гишиге — «къардашым», «ювугъум» йимик; оьзюнден уллугъа — «эфендим», «агъам» йимик сёзлер айтмагъа билмакъ — татли болмакъны аламатларындандыр». Гьадис: «تَبَسُّمُكَ فِي وَجْهِ أَخِيكَ صَدَقَةٌ». Маънасы — «Дин къардашынгны юзюне кюлемакълыгъынг — садагъадыр» деген сёз.^✻

Бир уллу гиши гиччи гишиден хата яда ялгъан бир сёз эшитгенде, «Ёкъ затны сёйлеме, ялгъан айтма!» деп айтажакъ ерде, «балам, шулай сама дюрмукен, янгылыш болмасын» деп айтмакъ — арюв къылыкълы гишини ишидир. Масал: «Яхшы сёз йыланны ининден чыгъарыр».

Инсан хатасыз болмас. Гишини хатасын излеп, бетине урагъан болмакъ — кёп яман къылыкъланы биридир.

ОЬКТЕМСИЗЛИК

Бир гишини илму ягъындан, гьакъыл ягъындан, эдеп ягъындан артыкълыгъы болса, оьзю нечакъы гиччи юрекли, оьктемсиз гиши болса да, аны даражасы яшынмас. Андагъы гьюнер гьар заман оьзюню сыйлатыр. Ол гьаман да сыйлы, даим де гьюрметли гишидир, оьктемликге гьажатлы болмас.

Амма гьакъыкъатда бир гишини бир гишиден артыкълыгъы — маърифат буландыр. Бир гишиде маърифат табулмай, байлыгъы булан, яда исбайылыгъы булан, яда тухуму булан, оьзюню халкъдан артыкъ гёрюп оьктем болса, — инг къылыкъсыз гиши шолдур. Булай гишини адамлар сюймейген йимик, Аллагь да сюймес. Адам герти кюйде адам болмагъа сюйсе, оьктемсиз болсун. Гьадис: «مَا تَوَاضَعَ عَبْدٌ لِلَّهِ إِلَّا رَفَعَهُ اللَّهُ»^✻. Маънасы — «Аллагьу таъала учун гьеч гиши оьктемсизлик этмес, Аллагьу таъала ол гишини гётерип сыйлы этип тюгюлесе» деген сёз. Масал «Оьктемликни артындан къыдырып юрюр хорлукъ».

АБУРУН САКЪЛАМАКЪ

Оьктемсизлик яхшы сыпат деп айтдыкъ буса да, аны дазуву бар. Гьар ким оьзюне лайыкъ болмагъан иш этмакъ да, къыйматын сындырагъан сёзлер сёйлемакъ да, эрши масхаралар этмакъ да — гишини абурдан тюшюреген затлардыр. Бир муаллим охутагъан яшлар булан ойнамакъ да, оланы дарсына яда эдеплерине байланмагъан затланы сёйлеп олтурмакъ да, къади йимик, будун йимик гишилер тюкенлеге барып, жагьиллер булан лакъырт сёйлей турмакъ да — арив сыпатлар тюгюл.

ТАЗАЛЫКЪ

Гьар заман гиши оьзюню таза сакъламагъа тийишли, гийген опуракълары да, олтургъан орну да, тутагъан савут-сабасы да гьар заман таза болсун. Тазалыкъ деген — гьар заман янгы опуракъ этмакъ да, гьар гюн бир башгъасын алышдырып гиймакъ да тюгюлдюр. Бир опуракъны къыркъ ерине къыркъ башгъа тюрлю ямав салынгъан буса да, наслы-кирли болмагъан сонг, жувулуп таза болса, гьеч бир айыбы ёкъдур. Амма бир опуракъны аршуну беш манатгъа алынгъан болса да, ягъалары кирли, этеклери нас болгъан сонг, аны гийген гишиге таза турагъан гиши деп айтылмас. Майлы аш ашагъан сонг, къолларын сапун булан жувмакъ да; гьар гюн эртен аякъларын жувуп гиймакъ да; гьар гюн бир керен бойнун, къулакъларын жувмакъ да; чанглы, наслы ерде олтурмамакъ да — тазалыкъдандыр.