ЯМАН КЪЫЛЫКЪЛАНЫ БАЯНЫ

ЖАГЬИЛЛИК

Адамны къыйматын аз этеген, даражасын ёкъ этеген тюрлю-тюрлю рагьатсызлыкълагъа тюшюреген зат — илму билмей жагьил къалмагъыдыр. Гьадис: «فَضْلُ العَالِمِ عَلَى العَابِدِ كَفَضْلِي عَلَى أَدْنَاكُمْ». Маънасы — «Алим гишини абид гишиден артыкълыгъы — сизин инг тёмен гишигизден мени артыкълыгъым йимикдир» деген сёз.

Бир миллет, бир къавум гюнден-гюн аз болуп, ахыр битип де къалмагъына да, оьзгелени арасында пакъыр-мугътаж бир къавум, иътибарсыз эксик бир миллет болмагъына да себеп, нече керен ойлашып излеп къарасакъ да, — жагьилликден башгьа гьеч бир зат тюгюл. Бир миллет бир нече юз мильён гишили бир къавум болса да, уьстюнде илмусуз, жагьиллик деген аврув болгъан сонг, ол миллет, араларында илму-маърифат яйылгъан гиччи бир миллетге, аз бир къавумгъа къаршы туруп тогъа тартып болмай, бара-бара ахыры ёкъгъа чыгьып къалмагъы — таварих китаплагъа къарагъан гишилеге маълюм зат. Бир миллет жагьилликни балагьындан къутулмакъны чарасы — шол миллетни халкъы бар къайгъысын-пикрусун мактапгъа-мадрасагъа салып, гьар бир гиши де баласын гиччилей шол мактапгъа салмакъдыр. Дюньяда тургъан сонг, дюньяны илмуларын ма охусун, ахыратгъа инангъан сонг, ахыратны илмуларын да охусун.

Мактап-мадраса — дюнья ягъыгдан болду, ахырат ягъындан болду, — гьар бир яхшы затны башыдыр. Шолай буса да, мактап-мадрасаны бизин Дагъыстандан осал ери ёкъ. Тезден берли, тыш якъдан гёрюнеген минасын йимик, ичинде болагъаы тартибин-низамын да къаравсуз къойгъанбыз. Шол саялы, бугюн илмуда-маърифатда оьзгелерден кёп артда да къалгъанбыз. Мадраса-мактап ягъына истанбуллардан, мисрилерден башгъа, къазанлар^✻ да бизден эсе кёп артыкъ. Ингилизлени, пиренклени мактап ягъына салгъан къайгъысын айтып битдирип болур гьал да ёкъ. Дюньяны илмуларын бек билмакъ саялы, бугюн бютюн дюньягъа гьукму юрютюп туралар.

ЯЛАГЪАЙЛЫКЪ

Жагьилликден сонг инг зарарлы яман къылыкъ — ялагъайлыкъдыр. Ялагъай гиши гьеч бир заман рагьатлыкъ гёрмес. Ишсиз бош турмакъ саялы, гьар заман ач, мугьтаж болур. Масал: «Ишлемеген тишлемес».

Алтундан сыйлы, жавгьардан багьалы бир зат бар буса — вакътдыр. Бошуна йиберген — ахырда языкълыкъ чегер. Ялагъайлыкъ этип, мугьтаж-пакъыр болгъан гишиге гьеч ким языкъсынмас. Ол гишини Аллагьу таъала да сюймес. Ялагъай гишилени бирлери мугьтажлыгъын, пакъырлыгъын оьзлени такъсырындан гёрмей, Аллагьу таъаланы къазасын-къадарын айыплы этмеге уруналар. Бу буса уллу бир гюнагь. Бирлери буса оьзлени ишин таваккал деп сагъыналар. «Аллагьгъа таваккал салдым» деп, касбу этмей бош турмакъгъа, китаплар — адамны ягьсыз-намуссузлугъундан деп айталар. Таваккалны маънасы — ол кюйде турмакъ тюгюл. Таваккалны маънасы — къолдан гелген касбусун да юрютюп, Аллагьгъа юрегин де салып турмакъдыр.

Пайгъамбарлар гьар къайсы да касбусуз турмагъанлар. Бизин Пайгъамбар ﷺ да, олтургъан еринде янгыз дуа булан иш этмей, оьзю де къошулуп душмангъа къаршы хандек къазгъаны да, «Угьуд» деген гъазаватда дав этип, мубарак тишлери тюшгени де — китап къарайгъанлагъа яшыртгъын тюгюл.

КЪОРКЪАЧЛЫКЪ

Гиччи заманында къоркъачлыкъгъа уьйренген бала, уллу болгъанда да таваккалсыз, ишсиз бир гиши болур. Маърипатсыз гишилени — «гьар бир къарангы ерде жинлер бола», «гече ян- гьа къаршы хандек61 къазгъаны да, «Угьуд» деген гьазават- къалса, жинлер гёрюне», «гече къабурлагьа гирсе, булай-олай къоркъунчлу затлар ёлугьа» деген ялгъан сёзлерине инанып, бир юмуш буюрсалар, «мен анда бармагьа къоркъаман» деп жавап бермеге уьйренген яшлар, уллу болгъанда да талайлы болмаслар. Яш чакъда, «жин гёрюнюр» деп къарангы ерге гир- меге къоркъагъан йимик, уллу болгъанда да, севдюгер йимик бир ишге гирегецде, «олай болурмукен», «булай болмагъай эди» деген затлар эсине гелип, хыйлы пайдалы затлардан магьрюм къалырлар. Булай гишилер, ялагъайлар йимик, оьмюр бою па- къырлыкъда, мугьтажлыкъда яшарлар. Гьар бир гиши намуелу-ягьлы да болуп, затдан къоркъунуп тартынмайгьан да болмалы.

ТАЪАССУП

Таассуб (تَعَصُّب) деген — бир гиши оьзюню адатындан яда пикрусундан къайтмай даим аны тутуп турмакъдыр. Герти пикруда, тюз ёдда болгъан заманда таъассуп арив сыпат болса да, оьзюню адатыны яхшылыгъы мекенли загьир болмай туруп, пикрусуну тюзлюгю де белгили кюйде баян болмай туруп, яда адатыны яхшы болмагъанлыгъы, пикрусуну тюзсюзлюгю билине туруп, таъассуп кёп яман зарарлы бир сыпат бола.

Бир миллетни оьзгелеринден артгъа къалмагъына да, жагьилликден, пакъырлыкъдан башы чыкъмагъанлыгъына да инг гючлю себепчилер — маънасыз, орунсуз таъассуплу гишилердир. Булай гишилер гьар бир ишге къаршы туруп: «Аталарыбыз да шолай болгъанму? Яхшы буса бу ишни бурунгъулар нечун этмегенлер!» — деген сёзлер булан халкъны бек пайдалы ишлерден къалмагъына да, халкъны яхшылыгъын сююп айланагъанланы иштагьы-къасты сёнмагъына да себеп болурлар. Бир миллетни ичинде шолай маърифатсызлар кёп болгъан сайын, миллет де шол къадар заиф болур.

ЯЛГЪАН

Дюньяда ялгъан къадар эрши сыпат да, ялгъанчы къадар эксик зат да ёкъдур. Масал: «Ялгъанчыны гертисине де инам ёкъ». Сёзюне ялгъан къошагъан гиши гьеч бир заман талайлы болмас, абурсуз-нюрсюз бир гиши болур. Китаплар ялгъангъа — «иманны къарангылыгъы» деп айталар. Ягьлы-намуслу гишиге нечакъы хаталыкъ булан болса да бир ялгъаны билинмакъ, «сени пулан сёзюнг ялгъан чыкъды» деген сёзню эшитмакъ йимик авур зат болмас.

Гиччиликден ялгъангъа уьйренген яшлар, шол адатын оьмюр бою ташламаслар. Ахыры адамланы ягъында да абурсуз, Аллагьны янында да даражасыз бир гиши болур. Гьадис: «كُلُّ الكِذْبِ يُكْتَبُ عَلَىٰ بَنِي آدَمَ إِلَّا سَلاَسَةٌ: الرَّجُلُ يَكْذِبُ فِي الغَرْبِ فَإِنَّ الغَرْبَ حَدَاثٌ وَالرَّجُلُ يَكْذِبُ فِي المَرْأَةِ فَيُرْتَجِعُ وَالرَّجُلُ يَكْذِبُ بَيْنَ الرَّجُلَيْنِ فَيُصْلِحُ بَيْنَهُمَا». Маънасы — «Гьар ялгъан адамны гюнагьына язылар, уьчюсю тюгюл эсе. Биринчиси — давда душмангъа къаршы ялгъан айтагъан гишидир, дав алдатув буландыр. Экинчиси — къатунун ялгъан булан алдатып рази этеген гишидир. Уьчюнчюсю — эки гишини арасын ялгъан айтып ярашдырагъан гишидир» — деген сёз.^✻

ГЬИЛАКАРЛЫКЪ

Бир тюрлю осал яшлар мактапгъа бармагъа сюймейгенде ата-анасына «бугюн башым авруй», авруп тураман» деп йимик сёзлер айтып, гьилла къуралар. Яда уьйлеринде ялкъып дарсларын билмей, мактапгъа баргъанда муаллимге — «китабым мактапда унутулуп къалгъан эди», «гече къаламымны тас этдим», «уьйге къонакълар гелген эди, шону учун дарсымны билип болмадым» йимик сёзлер булан алдатмагъа уруналар. Булай яшлар талайлы болагъанлар тюгюл. Булай яшланы бир керен гьиласы билинсе, сонг ата-анасы да, муаллим де аны гьеч бир сёзюне инанмаслар, гьар кимни ягъында ялгъанчы, гьилачы бир бала деп билинип, ата-анасына да оьмюр бою бир балагь болур.

ЗИЯНКАРЛЫКЪ 67

Бир тюрлю яшлар къолуна тюшген затны бузуп ташлайгъан болалар. Булай балалар уьйню къуралларындан болгьан гьар затны бузуп ташламакъ йимик, къайда барса анда къоюп гел- макъ йимик, таза бир затны нас этмакъ йимик, терезени къы- рыйларык бичакъ булан ёнмакъ йимик, чырлагъа таш булан, таякъ булан гьызлар этмакъ йимик, эшикге-терезеге карандаш булан язувлар язмакъ йимик гьар тюрлю зарар этмеге къайыр- маслар. «Муну ким этди?» «Нечун булай зарар этесен?» —деп соралгьаыда, тюрлю гьила булан ялгъан сёйлеп, оьзюню айып- сыз этмеге уруналар. Муна энди шолай яшлар инг талайсыз яшлардыр.

УРЛАМАКЪ

Оьзлени бирине уьйренсе адамны ахыры пурч^✻ болагъан дёрт яман къылыкъ бар: биринчиси — урламакъ, экинчиси — ички ичмакъ, уьчюнчюсю — къатун-къызны артындан айланып, къагьбалагъа да барагъан болмакъ, дёртюнчюсю — кагъыз ойнамакъ.

Урламакъгъа уьйренеген яшлар аввал ёлдашларыны кагъызын, карандашын, къаламын урлайгъан болур. Бара-бара бичакъ йимик, бёрк йимик затланы алырлар. Уллу болгъанда ат урламакъ, адамны оьлтюрюп акъчасын алмакъ йимик уллу гюнагьланы этеген болурлар. Амма даим булай къалмай, ахыры бир гюн тутулуп, туснакъгъа тюшерлер. Анда бир нече ай къалгъан сонг, гьукму этилип, гюнагьларына гёре, яда уьч-дёрт йыл туснакъ, яда бирнече йыл сибир гесилир^✻. Бу ёл булан — бютюн адамланы янында къараюзлю, эксик гишилер болур. Мундан башгъа, ахыратда азаплары да гючлю. Мал есси де, яда дюньяда, яда ахыратда гьакъкъын алмай къоймас.

Къасты урламакъ болмаса да, бир гишини затын яшырып излете къоймакъ да — юрегинде рагьму бар гишини иши тюгюл.

ЧАГЪУВЧУЛУКЪ

Халкъны арасында сёз юрютеген гишилер Аллагьу таъала булан Пайгъамбарны ﷺ янында да эксик адамлар да, оьзлеге ювукъ болмагъа сюймейген гишилердир. Бу ишинден оьзлеге бир пайда болмаса да, халкъны арасында бирликни, дослукъну ёкъ этип, нече тюрлю зарарлагъа себеп бола. Сени яманынгны халкъгъа барып айтмайгъан гиши, халкъны яманын сагъа да гелип айтмас.

Юнден этилген опуракъгъа гюе некъадар зарарлы буса, чагъувчу гиши де, артдагъы дарсда охулажакъ экиюзлю гиши де бир миллетни яшавуна шол къадар зарарлыдыр.

ЭКИЮЗЛЮЛЮК

Адамны алдында бир тюрлю, артында бир тюрлю сёйлейген гишиге — мунафикъ деп айтыла. Мунафикълени гьеч кимни ягъында къыйматы, иътибары болмас. Гьакъыллы балалар булай яман къылыкъдан бек сакъланмагъа тийишли. Сакъланмаса, уллу болгъан сонг абур тапмаслар.

Адамны абурсуз этип, сый тапмагъа къоймайгъан яман къылыкъланы бири де дамагькарлыкъдыр. Дамагькар гиши гьеч ерде гишиге къаршы гьакъ сёзюн сёйлеп де болмас, гьар кимге ялынып турмагъа тюшер.

Гёземелик де, дамагькарлыкъ йимик, адамны нюрюн тайдырагъан затланы биридир. Гёземеликни юрютеген гиши гьар кимге арив гёрюнмакъны къастында болмакъ саялы, дюньяда тургъан чакъы къыйынлыкъда турагъан йимик, гёземелик уллу гюнагьлардан болмакъ саялы, ахыратда да гючлю азапда болур.

ГЪЫЙБАТ

Гишини сюймейген затын артындан сёйлемакъ — уллу гюнагьланы биридир. Ол гиши гечмей туруп, Аллагьу таъала да гечмежакъ. Ол гиши оьзюню артындан сёйленген затны эшитмей де къалмас: сёз юрютеген чагъувчулар етишдирерлер. Сонг ол гиши де ачувланып оьзю билгенин айтса, эки бусурманны арасында душманлыкъ загьир болур. Шол саялы, бу гъибат деген яман къылыкъ бир къавумну арасында кёп болгъан сайын, ол къавумдан татувлулукъ, татлилик тайып, дослукъ, бирлик де къалмас. Бири биринден ачув алмакъны къастында болуп, арагъа сувукълукъ тюшер.

Гъыйбат деген яман зат болса да, гишини артындан бар затны сёйлемакъдыр. Ёкъ затны сёйлемакъгъа — бугьтан деп айтыла. Бу буса — гъыйбатдан да яман. Буланы экисине де себеп кёбюсю гьалда гюнчюлюк бола. Гишини яхшысын-яманын акътарып, айыпларын излемакъ да — кёп яман къылыкълардандыр.

ГЮНЧЮЛЮК

Оьзюнде ёкъ бир даража башгъа бир гишиге болмакъны сюймей, андан ол даража таймакъны сюймакъ — гюнчюлюк деген кёп яман къылыкъдыр.

Андан ол даража таймакъны да сюймей, оьзю де шол даражагъа етишмакъны сююп, далабында болмакъ — сукъланмакъдыр. Бу буса яхшы къылыкъдыр.

Гюнчюлюк кимде болса да ол гиши гьеч бир заман рагьатлыкъ тапмас, гьар заман ичи гююп, юреги янагъан болур. Оьзюнден артыкъ гишилеге гьар заман яманлыкълар ёрап, оланы гьакъкъында тюрлю-тюрлю эрши сёзлер де сёйлеп, вакътын бошуна йиберир. Некъадар гюнлесе де, ол гишиге гьеч бир зарары болмайгъан йимик, оьзюне де бир пайдасы болмас. Оьз ишлерине машгъул болуп турмамакъ себепли, ахыры ач, ялангъач бир гиши болуп къалыр.

Гюнчюлюк деген аврувдан къутулмагъа сюйген балалар, ёлдашлары дарсларын яхшы билмакъ саялы муаллим: олагьа баракаллагь бергенде, оланы гюнлемей, оьзлер де олар йимик яхшы билмеге къайгъы этмели.

БИР-ЭКИ ЗАТ ДАГЪЫ ДА

Гиши къатунуна, яда яшларына, яда къуллукъчуларына къонакъланы янында сёгюшюп уялтмакъ да, къонакъ бар заманда яшларын да тепсиде олтуртмакъ да, къонакълыкъгъа чакъыргъан ерге оланы алып бармакъ да — эдепли гишини иши тюгюл.

Гишини уьюне эртен тез, ахшам геч бармакъ да — билимсизликден; къушлукъдан сонг тюш болгъунча да, тюш намаз къылып парагьат болгъан сонг, гюн батгъынча да бармакъ — яхшыдыр. Къуллукъ битген сонг, сюегенин-сюймейгенин де билмей туруп, гишини уьюнде узакъ заман лакъырт эте турмакъ да, — ошавсуз зат. О гишини иши болмагъа ярай.

Орус шагьарларда уллу гишилени уьюне баргъанда, залгъа гирмакъдан аввал, палто йимик, тон йимик затланы чечип къоягъан ери бола. Анда къоймагъа герек.

Ёлдан юрюйгенде, къолундагъы таягъын яда гюнлюгюн силлей туруп юрюмакъ йимик, къолтугъуна къысып, артындагъы гишилеге багъыйсызлыкъ этмакъ да — арив тюгюл.

Хоншудан алгъан балта йимик, кюрек йимик юмушну къайтармай, есси гелип алгъынча къоюп турмакъ йимик; уьйлюкню къуралларын алып сакъламай, балта герек болса да, кюрек тарыкъ болса да гьар заман хоншулагъа чаба турмакъ да — эр- ши зат. Бичакъ йимик, кирит йимик, уьйдеги гьар затны салагъан бир башгъа ери болмай, гьар тарыкъ болгъан сайын излей турмакъ да — низамсызлыкъ.

Бир гишиден кагъыз телгенде, аны къабул этсе де, этмесе де, бир жавапсыз къоймакъ — терслик болур.

Сатув-алувда жанаваллыкъ^✻ этип кёп сёйлемакъ да — адамлыкъ тюгюл. Гьадис: «رَحِمَ اللَّهُ رَجُلًا سَهْلَ الْبَيْعِ وَسَهْلَ الشِّرَاءِ». Маънасы — «Сатув-алуву тынч гишиге Аллагьу таъала рагьму этсин», — деген сёз^✻.

Алмагъа юреги ёкъ малны тюкенчиге чыгъартып къарамакъ — эдепсизликдир. Гишиге оьз напсы йимик тюз мизан болмас. Оьзюне сюймейген затны — халкъгъа да этмели тюгюл.

(Абусупьян ибн Акъай ал-Гъазаниши. «Къылыкъ китап». Темирхашиура, 1332 / 1914 й., 2-22 б.).