Дагъыстанны аввалгъы заманларындан бир-эки сёз
Дагъыстанны халкъы бизин пайгъамбар Мугьаммадﷺ дюньягъа гелгинче, бир-бир заман, Парс вилаятда болгъан оьзлеге Кисра деп айтылагъан падишагьланы къолунда болгъанлар. Бир-бир заман, Эдилбойдагъы Хакъан деп айтылагъан падишагьланы къолунда болгъанлар. Бир-бирде, оьзлени ханлары булан оьзбашына турмакъдан башгъа, оьзгелерден харж алагъан заманлары да болгъан. Кисралардан бир Ануширван атлы падишагь Дагъыстангъа оьз вилаятларындан хыйлы халкъ гелтирип олтурмакълыгъы тарих китапларда гёрюнмакъдадыр. Бизин пайгъамбардан алайгьи ссаляту ва ссалям сонг асгьаблардан бирисине Салман, бирисине Рабиъа деп айтагъан эки гиши асгер булан гелип Хакъан булан дав этгенлер. Сонг тарих алтмушгъа✻ гелгенде, Абдулмалик деген халифаны заманында араплар бирдагъы керен гелип дав этгенлер. Андан сонг тарих юз он бешлеге гелгенде, дагъы да уьчюнчюлей Абумуслим деген гиши арап асгер булан гелип, бютюн Дагъыстанны бусурман этгенлер. Дагъыстан бусурман болгъан сонг, араплар къоюп гетген шавхаллар булан тургъанлар. Оьзге падишагьлагьа мутиъ болмагъанлар. Бир заман Къызылбашдагъы✻ шагьлар Дагъыстанны бир-бир ерлерин оьзлеге къайтарса да, ахырда Согъратны ягъында Надир-шагь асгери булан бузулуп гетгенлер. Бухара якълы Акъсакъ Темир де асгер булан Дагъыстангъа гелмакълыкъ китапларда язылса да, алар да Дагъыстанны ичине гирмей оьзге вилаятлагъа чыгъып гетгенлер.
Андан сонг тарих минг эки юз сексенлеге гелгенде, Дагъыстан бютюнлей орус падишагьны къолуна гирген. Гимралы Гъази-Мугьаммад да, сонг Шамил де асгерлер булан отуз йылгъа къадар къаршылыкъ этсе де, орус падишагь йимик гючлю бир падишагьгъа къаршылыкъ этмакъ енгил иш болмагъанлыкъдан, оланы иши де дагъы узакъгъа бармагъан. Гьали буса Дагъыстанны халкъы орус падишагьны гьакимлери бек адилли болмакъ учун бир гишиден бир гишиге зулму болмай парахат яшавлукъ этмакъдадырлар.
Дагъыстангъа илму яйгъан гишилерден машгьурлары уьч гиши болгъанлар. Аввалгъынчысы Къодукълу Мугьамматдыр. Минг бир юз экиде дюньядан гетгендир. Экинчиси Мугьулу Дамадандыр. Минг бир юз отуз бирде дюньядан гетгендир. Уьчюнчюсю Урадалы Ибрагьимдир. Минг эки юз йигирма бешде дюньядан гетгендир. Булар оьзге вилаятлагъа барып охуп, сонг оьзлер гёргенни Дагъыстанлагъа да гёрсетгенлер. Олагъа Аллагьу таъла рагьмат этсин, амин!
Дагъыстанда болгъан шайыхлардан машгьурлары да уьчдюр. Аввалгъынчысы Ярагълы Мугьамматдыр. Экинчиси Къазикъумукълу Жамалуддиндир. Уьчюнчюсю Согъратлы Абдуррагьман-гьажидир. Рагьимагьулуллагьу таъала. Булар уьчюсю де Шамилни заманында сав болгъанлар.