Мактап ва мадраса

Ай! Къалам! Бу недир язгъанынг? Эсги яраланы хозгъадынг. Янгы яраланы тузладынг. Мактап-мадраса ягъындан айтмагъа, къыйыныбыз ачмагъа дертибиз бизинки де ёкъ тюгюл эди. Амма гьали пачалыгъыбыз бир тюрлю янгырмакъ себепли^✻, онгармагъа авур ишлер, кютмеге къыйын къуллукълар къаршы гелмакъ саялы, чола тапмай тура эдик.

Аллагьисен, къалам, мактап-мадрасадан сёйлемакъны эки башгъа ягъы бар. Сен къайсы ягъындан сёйлемеге сюесен? Башгъа ерлерде йимик тизив мактаплар, мугькам мадрасалар гьалиге ерли бизде ёкъ болмакъ себепли, биздеги тёменликни сёйлеп биз гёрген зарарны баян этмеге сюемусан? Ёкъ эсе, гьалиден сонг бизде де гьар юртда мактаплар-мадрасалар болсун деп, халкъны олагъа бакъдырмагъа урунамусан?

Ай-вай, къалам, буланы гьар экиси де къыйын иш. Кагъызгъа багъып гёзлерингден къара сув акъгъынча энкейсенг де, мадраса-мактапны ёкълугъу саялы, бизин оьзгелерден некъадар артда къалгъаныбызны билдирип, нечакъы нукъсанлыгъыбыз барны гьисабын берип болмажакъсан. Тавушунг къарылгъынча къычгъырсанг да, бизин халкъгъа мактап-мадрасаны гереклигин тийишли кюйде англатып, башгъа салмажакъсан. Гьар къайсы якъдан сёйлемакъны къастында бусанг да, кёп къыйын бир ёлгъа гиришгенсен. Яхшы ёл! Сафарынг саламат!

Истанбулну, Мисрини^✻ къояйым, оланы иши кёп уллу. Къазан йимик, Къырым йимик бир юртуна барсакъ да, къырыйында туруп, ичинде бир нече ап-акъ арив миналар санайбыз. Ичине гиргенде, олар барысы да мактап-мадраса болуп чыгъа. Бизде буса гьар он шагьаргъа бир мактап-мадраса да ёкъ. Бютюн Дагъыстанда бир ярайгъан мактап яда мадраса ёкъ десенг де ярай. Бизин халкъгъа муну айтсакъ, «болмагъа тийишли» деп сама айтмайлар. Бирлери: «Къойсана, алдынгъы алимлерибиз мактап-мадраса да охуп» деп айталар^✻.

Ай къалам, бу сёзню биз эшитгенбиз. Энди сен де эшитсенг ярай. Амма, къалам, булай сёзлер сени ёлунгдан къалдырмасын. Къасты къысгъа гишилени йимик, сени талдырмасын. Олай сёзлер де жавапсыз къалмас. Оьзге зат айтмасакъ да: «Сиз айтагъан герти, бизин алимлерибиз низамлы тизив мактапларда-мадрасаларда охуп алим болмагъанлар. Амма оьзге ерлердеги ярайгъан яхшы мадрасалар-мактаплар — Ибн Гьажар йимик алимлер етишдирген. Бизин юртлардагъы сувукъ масжитлер булан бузукъ гьужралар — олай алимлер берип болмагъан. Бу ери де бар», — деп айтмагъа сама болурбуз.

(«Мусават», № 7, Темирханшура, 24 май 1917 йыл)