Къатунлар

Яврупада яшайгъан гьар бир миллет оьзлени падишагьын оьзгелерден оздурмакъ учун, гьар не затдан пайдаланмагъа имкан болса, ондан къапул къалмадылар. Шолай муратгъа етишмакъгъа уллу себеп: мактапланы, мадрасаланы кёп этмек де, арив низамгъа салмакъ да болмакъ саялы, олар тиши-тырнагъы булан мактаплагъа къарышдылар. Мактапларда охувда-язывда не къадар низамлы болса да, яшлар чубукъ йимик къайсы якъгъа да иелеген заманында буланы къолунда болагъаны саялы, аналагъа да илму уьйретип маърифатлы этмеген чакъы заман мактаплардан юрекде бар кюйде маърифатлы ишлер чыкъмайгъаны белгили эди. Шо саялы мактаплар къатунлагъа ортакъ болду.

Шо заман къатунланы охутмакъдан мурат — уьйню тадбирин билип юрютмекде, яшланы сакълайгъан кююн билип сакъламакъда эди.

Дюньядагъы инсанланы къап-яртысы болгъан къатун тайпа пачалыкъны дагъы да кёп алдын ерли болажагъына сонг тюшюндюлер. Шо ери билинген сонг, къатунлар да иш башына чакъырыла башлады.

Палан бир къуллукъгъа гиши тарыкъ деп газетлеге язгъан сонг, шол къуллукъну талап этип жыйылгъан халкъдан имтигьан^✻ булан бирин сайлап алмагъа сюйгенде, инг арив имтигьан берген гиши къатунлардан болагъан гезиклер де болду. Гьали бугюн Яврупада телеграфханалагъа ерли иш башында эргишилер булан бирче къатунлар да бола.

Дюньядагъы бусурман болду, гавур болду, бары да пачалыкълар ярышда чабагъан атлар йимик, бир-биринден озмагъа далап этелер. Биринден бир тюрлю затдан пайда гёрюнсе, къалгъанлары да ондан уьлгю алалар. Шо саялы, къатунланы ишге къошуп пайдаланмакъны пикрусу Мисриде, Истанбулда да къозгъалышды. Яшлар къырда эшитгенин уьйде де айтагъаны йимик, Мисриден, Истанбулдан Яврупагъа барып охуп гелгенлени сёзлери бу пикругъа къувват берди. Амма Истанбулда да, Мисриде де къатунланы бетлеринде пердев, артларында шаршав болмакъ саялы, къатунланы ишге къошмакъ масъаласы тийишли кюйде майдан алмагъа болмай эди. Сонг ахырда ол масъаладан пердев масъаласы тувду. Мундан он йыл алдын ол Истанбул булан Мисрини алимлери пердев масъаласына машгъул эдилер.

Борч деп айтагъанлар болгъан йимик, борч тюгюл деп айтагъанлар да болду. Тайдырмагъа герек деп айтагъанлар да бар йимик, тайдырмагъа ярамас деп айтагъанлар да болду.

Биз де бир-эки сёз айтмагъа ярар. Шариъатны тюнтюп къарасакъ, Къуръанда да пайгъамбарны ﷺ гьадислеринде де къатунлагъа пердев салмакъ борч деген зат гёрюнмей.

Сонггъу алимлер, гьар неден болса да, борч деп айтмагъа сюелер.

Герти бир зат бар, ону да айтайыкъ: Къуръанда бир пайгъамбарны ﷺ къатунлары бетлерине пердев салып, ят гишилерден яшынсын деген зат.

Сонгу алимлер, «оьзге къатунлар да башгъаму» деп, олагъа да борч этмеге сюйген болмагъа ярай. Амма пайгъамбарны ﷺ къатунлары башгъа, оьзге къатунлар башгъа: «يا نساء النبي لستن كأحد من النساء» деген аят пайгъамбары ﷺ къатунлары оьзге къатунлар йимик тюгюл деп сёйлей.

Олай болгъан сонг, олагъа болагъан гьукму башгъалагъа да болмакъ борч болмаса ярай.

Къуръанны бирдагъы еринде, бары да къатунлагъа бир йимик эдеп уьйретмек учун, «сиз орамда юрюйгенде гёзлеригизни эки якъгъа къаратмай алдыгъызда сакълагъыз. Юзюк йимик, билезик йимик арив затларыгъызны да бир тюрлю ишаралар этип барлыгъын билдирмей юрюгюз» деген затланы айта.

Шо ерде — «бетлеригизге пердев салып, аркъагъызгъа шаршав гийип юрюгюз» деп де айтмагъан. Борч буса айтар эди деп эсге геле.

Энди, борч болмагъандан сонг, «бизин Дагъыстандан оьзге бусурман вилаятлардагъы къатунлар бетлерине пердев салып яшынып юрюмек къайдан гелген зат болмагъа герек» деп бир гиши суал этмеге ярай. Биз шо адамгъа жавап ойлагъанда эки тюрлю затгъа юрегибиз бара:

Биринчиси — пайгъамбарны ﷺ къатунлары, Аллагьу таъланы буйругъу булан, бетлерине пердев салгъанда, оьзге къатунлар да оьзлеге борч болмаса да, олагъа ошамакъ учун сала гелген болмагъа ярай.

Экинчиси — алъякъда бийлер-ханлар оьзлер учун уьч-дёрт къатундан башгъа да он-он беш къаравашлар да сакълай болгъанлар. Он беш де, йигирма да къатун янгыз бир эргишиге байланса сабурлукъ этмакъ да, бир эргиши йигирма къатунгъа таманлыкъ этмакъ да, кёбюсю гьалда болмас йимик зат.

Шо саялы, алдынгъы бийлер-ханлар ят гишилени гёзюнден сакъламакъ учун, къатунларына пердев салып сакълай болагъангъа ошай. Олагъа къарап оьзгелер де эте гелгендир.

Энди масъаланы бизин Дагъыстангъа оьлчеп къарайыкъ: пердев масъала Мисриде, Истанбулда да гьар нечик сюйсе гелсин, бизге де гелип арагъа тюшежек масъала тюгюл, бизин къатунларда пердев ёкъ.

Къатунланы ишге къошмакъ масъаласын айтсакъ, огъар да бизин халкъ гьажатлы болуп арагъа салгъанча хыйлы сув эниш гетер. Биз ол ерге етишмегенбиз. Амма юз йыллардан сонг болса, арагъа тюшсе, янгыз шол бир масъала булан къутулажакъбыз. Пердев масъаласы бизин инжитмежек. Шогъар сама Аллагьгъа шюкюр…

…Алдынгъы номерде къатунланы бетлерине пердев салмакъдан узун калам язгъан эдик. Къатунланы эргишилер булан ишге къошмакъ ягъындан айтмагьа хыйлы сёзлер бар эди. Буса да сёз узун болмасын деп, гелеген нёмюрге къойгъан эдик. Гьали ол якъдан да бир аз сёзлер язайыкъ.

Яврупаны халкъы бизден де, оьзгелерден де илмудан да, маърифатдан да, маданиятдан да кёбокъ кёп алгъа гетгени ачыкъ. Оьзгелерден озмакъ учун гьар не сатып имкан буса, ону этгенлер. Амма, гьар кимге де белгили болмакъгъа гёре, бир гишини алды бир затгъа бакъса, ол затны гьалал этмакъ учун, яхшы болду, яман болду, гьар затгъа къол урагъан кюю бола. Шо оьзюню мурады учун пайдалы деп гьисаплагъан затны артда пайдасызлыгъы билинип къалагъан кюю де бола. Шону саялы, яврупалыланы гьар бир заты яхшы деп айтмагьа да ярамас, пайдалы деп айтмагъа да ярамас, пайдалы деп айтмагъа да ёл ёкъ. Олай болгъан сонг, биз Яврупадан кёп затлардан уьлгю алмагьа герек бусакъ да, ойлашмай бирден алып къоймакъ да гьакъыл тюгюл! Яхшы затму, яман затму, пайдалыму, пайдасызму, ойлашып алмагъа герекбиз. Бизин шариъатыбызда ярайгъан болмагъын да билмеге герекбиз. Ондан башгъа да, алагъан затыбызны Яврупада бар кебинде алма ярамас. Бизин ерибизге де, яшавлугъубузгъа да ярашмайгъан ери барны да, бар буса алышывдырып алмагъа да герекбиз. Ёкъ эсе, Яврупаны ерине де, яшавлугъуна да гёре пайдасыз да, яман да болмагъа ярай.

Энди гелейик аслу мурадыбызгъа. Бизин дин ислам дюньягъа чыкъгъандан алда гьеч бир миллетде къатунлагъа иътибар (тергев) ёкъ эди. Янгыз яш тапмакъ учун да, эргишини нафс гьавасын басылтмакъ учун да яратылгъан махлюкъдан санала эдилер. Ислам олагъа кёп затда эргишилер булан тенглик берди.

Муслиманлыкъны аввалгъы заманларында сыйлы илму маърифатлы къатунлар да етишген эди. Пайгъамбарны ﷺ гьадисинде язылгъан «эргишилеге йимик, къатунлагъа да илму далап этмакъ борч» деген сёз де бар. Буса да бара-бара муслиманлар да, оьзгелер йимик къатунланы ягъын магьмул^✻ къойма башладылар. Шариъат борч этмей буса да, пердев де салынды, уьйлеринде буса да туснакъ гьисаплы да болдулар. Къатунлагъа илму-маърифат уьйретмакъ да, эргишилер булан оланы тенг тутмакъ да оланы тилинде, дининде, шариъатында ёкъ буса да, яврупалылар кёп замандан сонг бу затгъа эс тапдылар. Эс тапмагъан сонг, магьмул къоймай да юрюдюлер. Хас къатунланы жыйып олагъа тарыкъ болагъан гьар-бир затны уьйретеген низамлы мактаплар бар. Гьали бугюн яврупалы къатунлагъа къарасакъ, опуракъ тикмек ягъындан болду, аш этмек ягъындан болду, яш сакъламакъ ягъындан болду, эрлери ягъындагъы эдеплер ягъындан болду, гьар бир къатунлагъа тарыкъ затлар ягъындан бизин къатунлар булан оьлченмес даражада алгъа гетгенин гёребиз.

Бу затлар гьар не ягъындан къарасакъ да яхшы затлар, булагъа сёзюбюз ёкъ. Бизде де шолай болмагъа тийишли. Амма Яврупада бу затлар бютюнлюк этмей, къатунларын язывчулукъ йимик, тюкенде сатыв-алыв йимик ишлеге де сукъгъанлар. Бу затны буса бирден къабул этип къоймай, акътарып къарамагъа ерлери бар сагъынабыз.

Бир-экисин сёйлейик: яврупалыланы шол къуллукъгъа гирген къатунларыны арасында эри яда уью бар къатунлар да гёрюне. Эмчек ичеген яшы бар къатунлар да бола. Шолай къатунлар яш сакъламакъ учун гьакъ булан башгъа бир къатун, яда къыз тапмаса болмас. Уьч-дёрт уьй агьлюсю бар буса аш-сув учун да, жувмакъ учун да, бирдагъы къатун тарыкъ, ону да гьакъ булан тутмагъа герек. Оьзю къуллукъдагъы къатун янгы опурагъын да гьакъ булан бичдирип, тикдирмесе амал ёкъ.

Гьасили, эри бар, уьй-агьлюсю бар къатун оьзю къуллукъда болгъан сонг, оьзюню орнуна башгъа бир къатун тутмаса болмай.

Энди къарайыкъ, бу къатун уьйню тадбирине оьзю болгъан йимик яхшы къарармукен. Яшгъа анасы болмагъан сонг анасы йимик жаны булан къарайгъан къатун болмас. Гьар заман уьйню, къатунуну гёзю болмагъан сонг, ашгъа-сувгъа чыгъагъан харж да эки къабат артмагъа герек бола. Уьйде уьч-дёрт йыллыкъ яшлар бар буса, олар да кёбюсю гьалда ят бир къатунну къолунда къалмакъ саялы, эдеп ягъындан нукъсан къалажагъы белгили.

Ондан башгъа да бу къуллукъчу къатунлар гьар заман бири гире, бири чыгъа туруп бу ягъындан да онгайсызлыгъы бар. Гьар заман бир башгъасы булан гьал гелишдирмеге тюше. Бири чыкъгъанда бирисин излей туруп да авара бола. Адамны жанын тындырып иш этегени де аз болмакъ саялы, кёбюсю гьалда «къазакъ ишлей, мен тала» деген масалны айтмагъа тюше. Уьйню къатуну оьзюню къырдагъы къуллугъуна отуз тюмен алып, бу къуллукъчу къатунгъа айда он беш тюмен бере буса да, оьзю болмагъан сонг уьйде болагъан оьзге заралланы да гьисап этгенде, бу къуллукъчу къатун дагъы да артыкъ багьа токътайгъан кюю де бола.

Шо эсгерилген затлар саялы эри бар, уьй-агьлюсю бар къатун, къырдагъы къуллукъгъа гирмей, уьйню къуллугъун да этип, тадбирин де юрютюп турмакъны тийишли гёребиз.

Бизин къатунланы арасында: «Уьй тутгъан уьй чакъы таш гётерир» — деген масал бар. Огъар гёре уьйню къуллугъу да, тадбири де, бир къатундан артыкъ, эки къатунгъа таман болур чакъы да бола.

Яврупада йимик бизде де, къатунланы ишге къошмакъны бирден-эки къабул этип къоймай, ахтарып къарамагъа ерлери бар дегенибиз эсгерилген затлар учун эди. Хайыры заралына тенг болмайгъан затны къабул этип къоймагъа ярамас.

Уью де болмагъан, эшиги де болмагъан къызлар-къатунлар да бола, олар сама ярамасму къырдагъы къуллукъгъа йибермеге деген суал геле. Буса да гьар янын бир тутуп ахтармай бирден-бир къатунну къуллукъгъа сукъмакъны къабул этип къойсакъ, къуллукъгъа гиреген янгыз къызлар да, тул къатунлар да болуп къалмас, эрлери, уьйлери бар къатунлар да гирип гетер. Яврупада бугюн шолай гёрюне. Къыз заманында да уьйренген къуллугъундан, къатун заманында айрылмагъа тынч тюгюл, айрылмай юрюмеге ярай. Шону саялы, бизде къатун-къызны къуллукъгъа сукъмакъны къапусун бегитип къоймакъ арив гёрюне.

«Эрли-уьйлю къатунну къуллукъгъа алмасын деп закон салынсын дагъы» десе, ол заманда да бу зат Яврупагъа гёре арив буса да, бизге гёре арив гёрюнмей. Эрге бармагъан къыз да, эри ёкъ тул къатун да эргишилени арасында къуллукъда болса, пасатлыкъдан тартынып турмагъа болур деп айтма болмас.

Яврупалар бу затгъа онча къайгъырмай буса ярай, къайгъырмай да гёрюне. Амма бизин гьалиге ерли тутуп гелген намусубуз да къатунлар пасат ёлгъа хилаф болмакъгъа гёре, бизин къабул этердей зат тюгюл. Бизин пикрубузгъа гёре, биздеги къызлар эрге барагъан чагъы болгъунча, къатунгишилеге тарыкъ болагъан гьар бир илмуну-маърифатны мактапда болду, уьюнде болду — касбу этмеге машгъул болуп, аз-маз буса да уьй къуллукъгъа да къарап турмакъ арив гёрюне. Эрге бармагъа заманы етишгенде, эрге де барыр. Тул къатунлар да тюкенде, базарда да, фабрикаларда да къуллукъда болмакъдан, уьйде олтуруп болагъан гьакъгъа опуракъ йимик ишлеге машгъул болуп турмакъ арив болса ярай. Уьй-агьлюсю кёп бай гишилени уьйлеринде гьакъ булан къуллукъ этип турса да ёлу бар.

Алдынгъы нёмюрлерибизде айтгъангъа гёре, бу масъала ювукъ арада бизин Дагъыстангъа тюшежек масъала тюгюл. Шолай буса да бир аз затланы айтып къоймакъ пайдасыз болмас бугъай.

(«Тангчолпан». Темирханшура, 1918 й., № 10, 10-14 б.; №11, 12-15 б.)