Къыллар йылай, къыллар улуй

Къайгъыгъа къаркъарасы эзилген Къазакъ зинданда хыйлы заман юхлады.

Зиндан! Айтар чакъы ерде иш бар экен! Тун къарангы деп шулайгъадыр дагъы айтагъан. Муну ягъында лап булутлу гюз гечени къарангылыгъы да бир зат да тюгюл. Кёп заман бир ерге тикленип турсанг, гьар затны периштесин билме сама боласан. Мунда о да ёкъ, сюйсенг эртенден ахшамгъа ерли бир затгъа тикленип тур, гьеч шону белгисин билип болмассан.

Эртен де уьйден аш хапмай чыкъгъан Къазакъ ахшамгъа яман ач болду, тек шо гюн чю нечик де, гьатта артындагъы гюн де, ону артындагъы гюн де огъар аш-сув берейик деген гиши болмады. Уьчюнчю гюн ахшам къарангы болгъанда буса зиндандан чыгъардылар.

– Астаракъ уьйге бар, къулум, ач болгъансандыр, сувсапгъа янгъансандыр, – деди Бадув.

Бир керен Къазакъ очардан къайтып уьйге гирив-гиривюндокъ тёр тамдагъы тал къомузун алып, астаракъ мунг тавуш булан йырлады:

Тавланы талгъыр ала тарланы, Яллы болур бёрюлени арсланы. Ол бёрюлер алты болур, беш болур, Ол бёрюлер бир-бирине оьч болур, Оланы бири тутуп, бири ашар, Бузулгъур геде намарт дюньяда Дос къардашы булан бирге ким яшар?

Эшик артда уланыны йырлайгъанына тынглап, ичине гирген Ханза:

– Балам Къазакъ, не болгъан сагъа? – деп сорады.

– Бир зат да болмагъан, Абам, оьзюм йырлайман, – деди Къазакъ.

Арадан жумалар гетди, гьеч Къазакъны къалагъа чакъыра гелген гиши болмады. Балики, зиндангъа тюшгени саялы чакъырмайдыр, энди оьзюню парахат къойгъандыр деп сююнюп, уланны юреги ачылып къалды.

Чакъыра туруп буса бир де эсде ёкъ вакътиде гелдилер. Къазакъ авул межитни алдында эртен очарда тери тартып турагъанда, Мангуш Али гелип, баягъы оьзюню кююне салып, ону къалагъа чакъырагъанны билдирип гетди. Улан яман бузулду.

– Не болду, Къазакъ, не бек бузулдунг? Башгъа билинген зат сама ёкъму? – деди Атабай.

– Бармажакъман мен шонда. Саттыхым алашасын, гетемен башымны алып, – деп, уьюне багъып юрюдю Къазакъ.

Арты булан Атабай да гетди.

Мангуш Али башлап Къазакълагъа гирген болгъан экен, ата-ана уланын къалагъа чакъырагъанны биле эди.

Уьйге гиривюндокъ Къазакъ:

– Атайым, мен дагъы бармайман шо къалагъа, – деди.

– Сонг? – деп, Татархан башын гётерип къарады.

– Гётермен башымны алып бир якълагъа чыгъып.

– МашаЛлагь! МашаЛлагь! Эй къатын, эшитемисен аявлагъан уланынг айтагъанны? Башыма къолум етген дей! Оьзюм сюйгенни этемен дей! – деп къычырды Татархан.

Ханза, чабып гелип:

– Не болгъан? Эркек, сен адашгъанмысан? – деп къарсалады.

– Тынгла уланынга. Шавхал чакъыра йиберип гелгенде, бармайман дей, башымны алып гетемен дей!

– Къарт болгъанда энди бизге ким къарар, оьлсек, къабургъа ким салыр? – деп, Ханза тююнюп йиберди.

– Токъта! – деп къатынын да тындырып, Татархан уланына къаттырып шулай деди: – Къара, Татарханны уланы къачып гетген, къачакъ чыкъгъан деп хабар салдырмай, чакъыргъан ерге бар. Бу дюньяда Аллагьны язывундан къачып къутулгъан да ёкъдур, къалып тутулгъан да ёкъдур. Мен де этмегенмен осал затны оьмюрюмде, сен де этмессен!

Къазакъ сёйлемей уьйден чыкъды.

– Сени булан мен де гелемен, – деди къабакъ алда огъар Атабай. – Болагъан зат экибизге де болсун.

– Гирме къоярмы экен дагъы? – деп, Къазакъ экиянсыллы болду.

– Къоймаса не амал, сен чыкъгъынча къапу алда турарман, – деди Атабай.

Атабайны Бадув, гертилей де, гирмеге къоймады, Къазакъны буса ари тартып, къулагъына: «Сени, къулум, шавхал чакъырмай, Бийке чакъыра. Сол якъдагъы канзилерден минерсен. Къайда гирегенни къараваш къызлар гёрсетир. Вёре, сакъ бол», – деди.

Экинчи къабатгъа чыкъгъандокъ, яппа-яш къараваш къыз гелип, гирме тюшеген эшиклени орам этип гёрсетди. Шавхалны къонакъ уьюне йимик, мунда да Къазакъ ич-ичинден гире гетди. Ахырынчы эшиклени алдындагъы къараваш къыз ону гирме къоймай токътатды.

Шо къызны улан гёзю тийгендокъ таныды. Ол Къазакъ оьзю къалагъа башлап гелгенде гёрген къыз эди. Таныш гёзлер, таныш къашлар. Къыз да таныды бугъай: къашлары билине-билинмейген кюйде гётерилди. Сонг ол барып бийкесинден ихтияр алып гелди де, Къазакъгъа ичине гир деп орам этди.

Улан уяла-тартына туруп гирди. Шавхалныки йимик уллу отав уьй. Я дёрт де тамыны, я тюбюню гьинкал чакъы сама ачылгъан ери ёкъ: ялан арив оювлу хали-халча. Бийке оьзю десенг шавхалны йимик къат-къат яйылгъан халилени уьстюнде тёрде олтурмагъан, терезе тюпде бийик аркъа шанжалда олтургъан. Уьстюнде яшыл махмар къабалайы, башында акъ тастары. Къыркъ-къыркъ беш яшындагъы сюйкюмлю къатын. Къырыйында алаша аркъа шанжалларда олтуруп дагъы да уьч-дёрт къатын бар. Къалгъанлары къаравашлар. Олтурма амалы бармы, эретургъанлар, ари-бери айланып, ону-муну этип туралар.

Къазакъ уьйге гиргенде, бийке, шанжалында сюйсюнмей туруп бурулуп:

– Атынг кимдир? – деп сорады.

– Аврувунгну алайым, бийкем, мени атым Къазакъ, – деди улан.

– Гьы, нечик буса да ат боламы? – деп, бийке тамаша болду.

Къазакъ бир зат да айтмай къойду.

– Мен сени негер чакъыргъанны билемисен? – деп сорады бийке.

– Аврувунгну алайым, бийкем, айтсанг билермен, – деди Къазакъ.

– Сен сарынгъа бек уста деп хабар бар. Бизге де айт, биз де эшитейик.

– Башуьсте, бийкем, айтайым, тек къолумда къомузум ёкъ.

– Къомуздан иш бузулмас, – деп, бийке къараваш къызланы бирине орам этди, ол да бир мюгьлетге чабып барып къомуз алып гелди.

Къазакъ къомузну алып кюйлей туруп:

– Аврувунгну алайым, бийкем, бир тилевюм бар. Айтма яраймы? – деп сорады.

– Къомуз сокъма да башлагъынча не тилев бола? Айт, тынглайман.

– Шунда мени булан гелген къурдашым бар Атабай деген. Къапучу ону гирме къоймады. Къырда къалды. Ярай буса, огъар шунда гелме ихтияр бер. Экибиз де жанкъурдашларбыз, гьар заман бирче болабыз.

Бийке иржайгъандай болду, юзю бираз ачылды. Бир къараваш къызгъа орам булан «гелме къойсун» – деген затны англатды.

Этген рагьмусу саялы бийкеге рази болгъан Къазакъ, чертип къомузуна да, басып сарын айтып йиберди:

Къолъявлугъум бар эди, Къолну кирин ала эди, Сыныкъгъан яш юреклер Ону булан ял эди. Къолъявлугъум къуш йимик, Чыты чирик – бош йимик, Сёнгюрню сыйы батгъан, Сувгъа сюйдюм таш йимик. Сувгъа сюйдюм таш не этмей? Ай айланып, йыл гетмей Тозулгъан тюмен явлукъ Тюрленгир жумасы оьтмей…

Шо вакътиде Атабай, тамаша болуп эки ягъына къарай туруп, баягъы ич-ичиндеги уьйлеге гире эди. Ахырынчы уьйге етишгенде ол, эшик алдагъы арив къызны гёрюп, ажайып болуп къалды, «Гьеч болса, Къазакъ айтагъан къыз шу болмагъа герек. Гёремисен, киш къара къашлары, гоганлардай гёзлери», – деп ойлашып, астаракъ:

– Атынг кимдир, арив къыз? – деп сорап иржайды.

– Салимат, – деп эрнилерин гьаран-гьаран тербетип, къыз ичине гирип гетди.

Атабай эретургъан еринде артындан телмирип къалды. Къыз шоссагьат ихтияр алып гелип, бугъар ичине гир деп орам этди, тек ону бетине къарап иржайып турагъан улан ол не дейгенни англамады. Шо заманда Салимат эшикни къырыйын астаракъ ачды. Посагъагъа абатлана туруп:

– Мени атым Атабай, – деди улан.

Атабай гелгенде, Къазакъ къызгъын йырлап тура эди. Бийке шанжалыны къолтугъуна тирсегин салып, къолуна да башын таяп тынглай эди.

Къазакъны сарынлары да гиши тынгламас йимик тюгюл чю дагъы:

Гюмюш йимик къолларынг, Алтындай аякъларынг, Энглеринг алма йимик, Къардан да акъ яякъларынг. Яякъларынг къар йимик, Энглеринг алма йимик, Авзунгдан чыкъгъан сёзюнг Татывлу долма йимик. Долма этер япыракъдан, Жан сыйлы опуракъдан, Жанны сенден аривю Яралмас топуракъдан…

Гетип барагъанда орам булан эшик алдагъы къаравашны гёрсетип:

– Муна баягъы мен айтагъан къыз, – деди Къазакъ.

– А…а…а…, Салиматны айтамысан? – деп иржайды Атабай.

– Атын да къайдан билесен? – деп, Къазакъ тамаша болуп къалды.

– Таныш болгъангъа билемен. Я Аллагь, мени мунда алып гелген сагъа Аллагь рази болсун, – деди Атабай.