«Заман бизге гьали шулай айлангъан»
«Заман бизге гьали шулай айлангъан: Гьар бир гьисап барып малгъа байлангъан…»
Йырчы Къазакъ.
Шавагъа къарагъанда, Яхсай – шагьар. Уллу авлакъны тутуп олтургъан. Гьариси гиччи бир юрт чакъы етти авулу. Шагьарларда йимик тюппе-тюз ишленген баш орамы, онда уьч ерде эки къабат уьйлер. Тюплеринде тюкенлер. Тюкенлер дегенде де тюкенлерми! Шолай тюкенлени Къазакъ Темирхан-Шурада тюгюл гёрмеген. Сапундан-напдан уруп исхарлагъа ерли алмагъа боласан. Бир-бирде гьатта сатыв этмесенг бажарылмай да къала. Ёлдан оьтюп бара бусанг да ессилери чакъырып тюкенине гийире, оьзюнг де билмей туруп гёзюнг тийип гетген къумач топну шоссагьат яйып гёрсете, индемей гёрсетип де къоймай, басып макътап да йибере, къумачны бир буччагъындан хабып, тишлери булан юлкъмагъа къарай, болмагъанда, ма сен юлкъ деп сагъа узата. Багьа деп башынгны чайкъасанг, ярты багьасын тюше. Ахыры, дагъы эп тапмай, волла, акъчам ёкъ деп тутасан. О да къутгъармай: борчгъа бере.
Саматгъа гёк чадырадан гёлек-шалбар муна шолай алынды. Къазакъ не буса да алмай къутулду: гьалиге ону гёлек-шалбары бар.
Къазакъ тамашалыкъ этген экинчи зат Яхсай базар болду. Жумагюнлер юртну майданы халкъдан тола, гьатта адам айланып болмас даражагъа чыгъа. Алывчулар да, сатывчулар да мунда айланадагъы хоншу юртлардан чы неге гелмесин, гьатта йыракъдагъы Костекден, Къазмадан, Герменчикден де жыйыла. Абзар сибирткиден аргъумакъ атгъа ерли сатылма да сатыла.
Башгъа алагъаны, кисесинде акъчасы болмаса да, Къазакъ да бир керен базаргъа чыкъды, чалкъынып турагъан халкъны арасына сугъулуп, гьар затгъа къарай юрюдю. Гишиден онча аварасы ёкъ буса да, Къазакъ бирев оьзюн гьызарлап юрюйгенни эс этди, айлана турсун деп, тергев бермей, гётерилип сама къарамай къойду.
Лап талгъынча айланып, Къазакъ уьйге къайта турагъанда шо гиши артындан етишип:
– Улан, сорагъангъа айып ёкъ деп айтыв да бар, сен Татарханны уланы Къазакъ тюгюлмюсен? – деди.
– Дюрмен, – деп, Къазакъ токътады.
– Оьмюрюнг узакъ бола экен, къулум. Сен гююп оьлген деп хабар чыкъгъан эди.
– О да не хабардыр? Нечик гююп оьлемен мен? Яллап оьлме къысгъа аякълы къызъяшманмы?
– Уьйлер яллагъанда сен ичинде болгъан деп хабар яйылгъан эди шо заманда.
– Я, англатып айтмагъа ярамаймы, кимни уьйлери яллагъан, ким яллатгъан?
– Ма, сен билмеймисен дагъы? Атанг Татархандан къалгъан уьйлени шавхалны нёкерлери гечеден гелип яллатып гетген чи. Сен юртда ёкъму эдинг дагъы? Ичинде сен де яллагъан деп хабар шо заманда чыкъгъан эди.
Ялгъан сама айтмаймы, сынап сама къарамаймы деп, Къазакъ алдындагъы гишини бетине тикленди. Таныма да ону муна шо мюгьлетде таныды: Умав. Ёкъ, алдатмай: чал сакъаллы, иман сыпатлы саламат гиши.
– Сонг не болду? – деди Къазакъ астаракъ.
– Не болма биз нетип болабыз, къулум, шавхал чакъы шавхалгъа. Къалды шолай. Гюйдю-гетди уьйлер. Оланы ойлашма, къулум. Аллагьгъа шюкюр, оьзюнг къутулгъан экенсен чи. Бутунг-къолунг сав, къалгъан затгъа амал болур. Сибирлерден де сав къайтгъан, бусурман уьмметни арасында ачдан оьлмессен.
– Акайны кюю нечикдир?
– Гиевюнг Акай да гьалиге эсен-аман, гьар макътавлар болсун тенгирибизге.
– Сагъа тилевюм, Умав: мени гёргенингни къувун этмей къой. Озокъда, Акайгъа салам айт. Аллагь буюрса, узакъ къалмай ёлугъарбыз деп айта дегин. Айып этме, Умав, сени чакъырып къонакъ этме кююм ёкъ. Гишини уьюндемен, оьзюм де къонакъ гьисапман, – деп, Къазакъ савбол этди.
Шо гюн Къазакъны башындан гетген гьал! Юрегини эсги ярасы янгырды, ата-анасы, олжасы, тувуп оьсген юрту эсине тюшюп, бек къыйналды, юреги яман талчыгъып, бир якълагъа багъып башын алып гетер чакъы болду. Гечени де гёзюн юммай оьтгерди. Эртен тез гелип Самат терезеге къакъгъанда да ол кёкге багъып ятып ойлашып тура эди.
– Къазакъ, хозгъал, чыкъмагъа заман болгъан! – деп къычырды Самат.
– Буссагьат! – деп, Къазакъ атылып турду.
Ой ойдур, къырдан гьали эшитилген тавуш буса – яшав. Бугюн Самат да, Къазакъ да сабан сюрмеге башлай. Шавадан къайтгъанлы гьар гюн долана туруп, олар экиси де таналаны не гьал да буса да боюнсагъа уьйретген. Бугюн буса биринчилей иш уьстюнде оланы пагьмусуна къарама сюелер.
Къазакъ да, Самат да, чатакъланы гюч салып тебере, бир-бирде таналар булан янаша боюнсаны тарта туруп, ахшам къолларыны аяларын сув алдырып, къопчутуп къайтдылар.
Таналарда да не айып бар, пакъырларда. Башлапгъы вакътиде герек чакъы къаст этди, онча инживсюз дёрт керен айланды, сонг гиччи яшланы йимик назланагъан, урсанг хатири къалагъан болду. Нечик де ярым гюн ерни бир гьалда къаралап къайтдылар.
Шо гюнден тутуп Къазакъгъа яллыкъсыз иш башланды. Саматны эки гюн ерин сюрюп-чачып битгенде, оюла турагъан пурхун ярашдырды, арба булан барып чырхы алып гелип, гюзде гьабижай тёкмеге чали эшип берди, бош вакътилеринде таналаны отлама алып чыгъа болду, сонг гьабижай казагъа етишди, эки керен уруп бите-битмей, арпа оракъ башланды.
Гьасили, ишни тюбюне гирип, Къазакъ язбашны, яйны, гюзню нечик гетгенин билмей къалды. Гюзде гьабижайны урлукъгъа къоягъанын айырып чалиге тёгюп, къалгъанын арчып-увуп оьлчейгенде Самат беш пайдан бир пайы Къазакъныки деп тутду: сайки, оьзюне, анасына, эки де къызардашына дёрт пайны алып, бир пайны огъар къоягъаны. Нечакъы алмайман деп турса да, Къазакъ рази болмаса бажарылмады.
Шондан сама насиби бар экен, гьабижайны гелими оьтесиз тизив болду: огъар алты сабу ашлыкъ тийди.
Гьали Къазакъны кюю онча яман тюгюл эди.
Шо вакътини ичинде Къазакъ Саматны агьлюсюне уьйренип, исинип къалды. Инг де уллу сююнч огъар муна шо эди. Саматны анасы Зугьраны оьзюню анасы йимик, къызардашлары Атикатны, Алпиятны да оьзюню къызардашлары йимик гёреген болуп къалды. Гёрмей де не этсин, Зугьра «Къазакъ, къулум, не тарыкъ?» – деп, Атикат, Алпият десенг «Къазакъ амалым, не буюрасан?» – деп туралар.
Кёп ойлашып, Къазакъ Яхсайда гьамангъа къалмагъа токъташды. Олай болгъан сонг даим гишини уьюнде турма ярамас чы, жанталашып айланма, жыйынма герек чи.
Бир керен базарда Къазакъ Борагъандан гелип ер-турманлар сатагъан уста булан танышды. Шондан сонг ол гьар базаргюн устаны ягъына барагъан, гьатта ону булан бире-бир сатыв этеген болду.
Сатыв этмекни буса бир тамаша ери бар: къарап тергеп турсанг, гьар кимни хасиятын, амалын билип боласан. Бирев де гелип, магь деп айтгъанын да берип алып къоймай, ер-турманны тындырыкълы кюйдинден тута. Сынавлу алывчу уста айтгъанны яртысын берип токътай. Шуну беремен деп алывчу, шунчакъы бер деп сатывчу ярым сагьат сама тартышып тургъан сонг, алывчу къоша, сатывчу эниш тюше туруп барып, уьч манат дейген ер-турман эки манат ярымгъа сатыла.
Гьиллачы алывчулар ер-турманны индемей тергеп къоймай, гьар ерине багьана тапма башлай, гьатта алмайман деп гетип, сонг къайтып геле. Шолай гезиклерде алывчу булан бирче ер-турманланы Къазакъ да тергей, сатывчуну англатагъан кююне де арив тынглай.
Бир базаргюн борагъанлы гьамангъы еринде табулмады. Къазакъ тамаша болуп, балики, башгъа ерде олтургъанмы экен деп, ари-бери айланып къараса да, тапмай къайтды. Волла, ёлда гечикгендир, гелир деп умут этип, гьамангъы ерине барып талгъынча эретурду, сонг ювукъда токътагъан арбаланы биринден салам юлкъуп тюбюне салып олтурду.
Борагъанлы ёкъму экен деп, гелип къарайгъанлар кёп болду, бирлери чи Къазакъдан «Уста гелмежекми, билмеймисен?» – деп де сорай эди. Къазакъ да «ВоЛлагь, оьзюм де къарагъанман, гелмей тура гьалиге» – деп жавап бере эди.
Борагъанлы я шо гюн, я артындагъы базаргюн гелмеди. Къазакъ, бир ювукъ адамын тас этген гишини йимик, жанталашып айланды, базар тозуралагъан заман болгъунча къарап туруп, къайтагъанда къызгъанып артгъа салгъан акъчасына тизив сакътиянлар да, гёнлер де алып къайтды.
– Нетесен буланы? Маси-мачий, гён чарыкълар сама ишлеме турмаймыса? – деп, Самат тамаша болду.
– Олтуруп атъерлер ишлеймен, – деди Къазакъ.
– Къураллар къайда?
– Не къурал тарыкъ огъар? Итти бичакъ да, инче биз де буса болмаймы?
– Акъчангны сувгъа ташлагъан кюй, нени буса да этип къоямы гиши, – деп, Самат башын чайкъады.
– О ерин айта барса, Самат, сёз кёп бола. Янгыз шу бир-эки шайымы пуч болагъан, савлай оьмюрюм пуч мени, ойлашып къараса, – деди Къазакъ.
Артындагъы гюнокъ ишлемеге башларман деп ойлашса да, бажарылмады. Атъер де недир деп къойгъан булан, ону этмек учун нече тюрлю зат да тарыкъ бола экен. Бирлерин борчгъа, башгъаларын тилеп алмагъа тюшдю.
Нечакъы да гьаракат этип, гелеген базаргъа бир атъерни битдирди. Тек ишлеме башлагъандан берли юрегине гирген бир шеклик битдиреген вакътиге анцукъалгъа айланып токътады. О да недир десегиз, балики, борагъанлы гелип йиберсе, не этме герек деген ой. Базар эртенге Къазакъны шо ою бишди: уста гелип табулса, оьзюню атъерин чыгъармажакъ болду.
Башлап барып, Къазакъ, борагъанлы бармы-ёкъму деп, базарны тергеп гелди, ол табулмагъанда, атъерин аркъасына артып юрюдю.
Алывчу кёп, ону кёплюгюн де Къазакъ борагъанлы бир нече базар гелмей къалгъанлыкъдан гёре. Сорайгъан-къарайгъан кёп, алагъан ёкъ, базар тозуралма тура, гьеч шуну берейим дейген ёлукъмай. Къарагъан-къарагъан юз тюрлю багьана таба. Къазакъ башгъа ачувланмай, эришмей, арив тынглай, бир-бирде олар айтагъанны оьзю де гертилей.
«Сатылагъангъа ошамай. Тенгирим магъа оьзю шулай буюргъандыр. Онгмагъанны гюню онгуп ким гёрген?» – деп ойлашып, уьйге къайтма турагъанда эки атлы Къазакъны тувра алдына гелип токътады. Атындан да тюшмей, оланы бири:
– Нечакъы дейсен? – деп, къамучусу булан атъерни гёрсетди.
– Эки манат ярым, – деди Къазакъ.
– Ал, улан, эки манатынгны гьёкюнгюнчеге, – деп, атлы кисесине къолун сукъду.
– Эки манат бир аппасы.
– Мени эки багьам болмай. Ал, улан, акъчангны. Ахыр сёзюм. Алгъасайман, – деди атлы.
– Алдым, – деп жавапланды Къазакъ.
Сатыв этген атлы, кисесинден эки манат чыгъарып, бирисине узатды, ол да, атындан тюшюп Къазакъгъа акъчаны да берип, ерни алып атына салды.
Алывчулар айтагъангъа яхшы тергев берип тынглагъан Къазакъ экинчи атъерни гиши багьана тапмасдай этме токъташды, жуманы узагъында бек къаст этип ишледи. Бу ер, гертилей де, алдагъысындан яхшы чыкъды. Къазакъ оьзю ойлашагъан кюйде, о ер борагъанлыныкилерден, башгъа, къалышмай эди.
Базаргюн барып, баягъы еринде олтурду. Ону-муну берейик дейгенлер болса да, тюш болгъунча ол уьч манатдан хырт да тюшмеймен деп токътады. Тюшден сонг адам къайтма башлагъанда буса бошады, ахыры да экинниге таба эки манат ярымгъа сатып къайтды.
Шондан сонг Къазакъ гьар базаргюн бир ер сатагъан болду. Дёрт базардан сонг ерлеге чыкгъан харжын да, оланы сатып алгъан акъчасын да урушдуруп къараса, уьч манат къазангъан болуп табулду. Энниден сонг да иши шулай онглу гетсе, язбашгъа тогъуз-он манат, балики де, дагъы да артыкъ да къазанажакъ.
Къазакъ нагагь да къыргъа чыкъмай. Ер ишлей, гьайванлагъа къарама, къар явса, къалкъы кюреме Саматгъа кёмеклеше, ишлеп талгъанда алып къомузун да, астаракъ гёнгюрев эте.
Ол шу яшавуна да рази: Аллагьгъа шюкюр, иши де бар, ашы да. Бир насип болур, яшаву тюзелип гетер деген ой огъар гелме де гелмей. Дюньяны леззетинден ол Сибирде турагъандокъ умут уьзген.
Бир керен Къазакъ тахны ягъасында да олтуруп къомузун согъуп турагъанда, Самат гирип гелди.
– Эгь, – деп кюстюндю Самат, Къазакъ согъуп битгенде.
– Неге кюстюнесен, къурдаш Самат, не болгъан? – деп иржайды Къазакъ.
– Гьай аман, сендеги шу пагьму менде болмагъан сонг не хайыр дагъы.
– Нетер эдинг?
– Не этегендир, Яхсайдагъы ялан арив-арив къызны къачып гелеген этер эдим. Сарын булан.
– Менде буса не башгъа шо пагьму? Сарындан битеген къуллугъунгну мен кютейим.
– Нечик кютесен, сен чи я булкъалагъа, я тойлагъа чыкъмайсан, – деп, гёнгюлсюз сёйледи Самат.
– Нечик чыгъайым шу уьстюм-боюм булан? Оьзюнг гёресен чи, Самат, – деди Къазакъ.
– Багь кисенгде акъчанг бар чы. Барып ал дагъы, – деп, Самат тамаша болду.
Къазакъ къурдашыны бетине тергевлю къарады: «Балики, Самат тюз айтадыр. Гертилей де, терилер де алып, арив акъ тон этдирсем», – деп ойлашды.
Чий терилени эрикге салып, талкъы тартып болдура туруп, хыйлы гюнлер гетди. Ахыры да тону тигилип битип, Къазакъ гийип къарай турагъанда Самат гелип, посагъаданокъ:
– Шакъуран! Шакъурангъа не бересен?! – деп къычырды.
– Жанынг не сюе, къурдаш Самат, сюйген затынгны беремен, – деди Къазакъ.
– Гьа, «Айтылгъан сёз-атылгъан окъ» – деп эшитгенмен. Бир затны айтдынг – къайтмакъ ёкъ. Бу гече мени булан булкъагъа гелесен. Дагъы гьыъ-мыъ болмасын, – деп шатланды Самат.
Къазакъ гьазирине жавап бермеди. Саматны булкъалагъа-тойлагъа чакъырагъаны бу нече керендир. Къазакъ бир де бармагъан. Гьалиге чи Саматны хатири къалмай тура, амма къалажакъ, шо да Къазакъгъа залим авур тиежек. Энди чи жанынг сюйген затны этемен деп айтылып да гетди. Бармаса ярамас…
– Не булкъадыр о? – деп сорады Къазакъ
– Бакъал тюкенни таныйсан чы, шону ари ягъында гьабижай увагъан уллу булкъа бола бу гече. Къызлар да жыйылажакъ нечакъы сюйсенг де, къысырлар да. Къызлар магъа, къысырлар сагъа, ярай чы, – деди Самат.
– Яхшы, Самат, болду деп къой шу сен айтагъан зат. Аллагь буюрса барабыз.
– Къомуз булан?
– Озокъда, къомуз булан.
Къазакъны тону янгы яйыла турагъан фасон булан – бичими жыйрылып этилген. Уьйден чыгъа турагъанда шону эс этип, Самат иржайып башын чайкъады.
– Не болгъан, Самат, эрши сама тюгюлмю? Бир багьанасын тапдынг бугъай, – деди Къазакъ.
– Не болагъандыр, сен къарт бола турасан деп къойгъан эдим, гьали буса къарайман, сен чи жап-жагьил экенсен. Бу гече булкъада сагъа дос тутмасакъ ярамай, – деп иржайгъан кююнде уьйден чыкъды Самат.
Гьабижай увагъан машинлер чыгъып, Дагъыстангъа да, Терик бойгъа да яйылмагъа ярым юзйылдан да артыкъ бар. Шо саялы ашалагъан гьабижайны таякълар булан тююп, урлукъгъа къоягъанын къол булан увуп онгаралар. Тююлген гьабижайны чачма ярамай: бюртюгю янчыла, оьзеги эзиле, чыкъмай къала. Урлукъ гьабижайны бирлер гюзде чалилеге тёгюп къоюп, язбашда увуп чачалар, бирлер гюзденокъ увуп онгарып къоялар.
Уллу уьйню ортасында боя-бой уллу гьабижай тёбе. Бир ягъында къызлар, бириси ягъында уланлар кийизлерде, терилерде тобукъларындан югюнюп олтургъан. Уланлар гьариси гёзю тюшген къызны къаршысында олтурма къаст эте. Адатлы гьалда, шо зат бажарылма да бажарыла, неге тюгюл уланлар гелгинче къызлар ер тутуп иш башлап табула. Тек бир-бирде яхшы олтуруп да битгинче кепинг бузула: гьабижай тёбени бийиклигинден ари якъдагъы къызны гёрюп болмай къаласан, тюз олтургъанмы экенмен деп, туруп тергеп къарамагъа да уяласан.
Бир-бирде шогъар да эп табула. Гелген жагьиллени бир гьаясызы «Гьейлер, гьабижайны лап тизив-тизивю мунда экен. «Магъыз увугъуз!» – деп, гьабижай тёбени ари де-бери де чёкдюре де, бирев-биревню гёреген эте. Тёбеден тюшеген гьабижайлар къолларынга, гьатта бетинге уруна, тобукъларынгны толтуруп, басып токътай. Амма уланлар да, къызлар да рази, башларындан басса да къоя.
Геч гелген жагьиллер бош къалгъан къызланы къаршысында олтура, бошлары ёкъ буса, уланлар олагъа сюймей туруп тыгъысып ер эте.
Къазакъ да, Самат да янаша олтургъан. Тёбени ари ягъында тувра къаршыда эки тиштайпа: бириси янгы етишип турагъан къыз, экинчиси бираз эсли. Къызны орам этип гёрсетип, Саматгъа Къазакъ:
– Аты кимдир? – деп сорады.
– Айшат. Атасы Абукъ, – деди Самат.
– Гьайт йиберип къара къызынга.
– Болмай тураман, – деп, сёзню янчды Самат.
– Башла, арты оьзю гелип къалыр.
– Волла, Къазакъ, сен башлай бусанг яхшы эди. Мени бираз уялчан хасиятым бар, оьзюнг билесен чи.
– Башласам да, Самат, мен сенден башлажакъман, – деп, Къазакъ къаршысындагъы къызгъа: – Гьара, арив бираз жаны болгъан буса, – деп масхара этди Къазакъ.
Огь сени я, ойсуз сююв! Къайгъысыз, анцукъалсыз сююв! Гьар зат мекенли, ерли-еринде. Сени оьзюнгню де, сюйгенингни де арты-алды ёкъ шагьра ёлну къаппортасында санайсан. Сюйген чакъы юрюп тур. Гьеч сизге къоркъунчлукъ ёкъ, теберип ёлдан тайдырмагъа, йыкъмагъа къарайгъан ёкъ…
Саматны сюювю муна шолай, сююнч-къуванч булан бара. Кюйге къарагъанда, уланны къыз да сюе. Самат чы бир керен лакъыр арада Къазакъгъа: «Амалсыз Айшат. Къуруп-битип бара. Гёрген гишини языгъы чыгъар», – деп де къошгъан эди. Сайки, къызгъа сююв оьтюп тура дегени.
Оланы сюювю лап адам сукъланырдай. Не сюйсе этсин, улан да, къыз да гюнде бир сама ёлукъмай къалмай. Жумалар-айлар булан Айшат юрюйген ёлланы-тыгъырыкъланы, гиреген уьйлени, барагъан булкъаланы, сув алагъан булакъланы Самат эсинде сакълай.
Къурдашыны шо сюювюнден Къазакъгъа болгъан бир енгиллик бар: гьалиге ерли таналаны сув ичирмеге кёбюсю гьалда ол элтеген эди, энди Айшатланы къабакъ алдындан ари де-бери де оьтер учун, Самат оьзю алып юрюй.
Шо гюзде Самат къатын алмагъа токъташа. Балики, дагъы артгъа салмагъа ярама да ярамайдыр. Улан да, къыз да бири-бирине онча да гьашыкъ чы, къызны гьалын да ким билсин, Къазакъгъа сыр чечегенде улан нечесе керен: «Башым бир тамаша къагъы, бир-бирде чардай айлана» – деп айтып тура.
Уланныкилер де, къызныкилер де тюпден таба иш юрютюп, бережек-алажакъ болуп турагъанда Самат: «Бир башлап Къазакъ алсын къатын, мени гьайымны сонг этербиз», – деп хырындан тутуп токътады.
– Атангны да, къызардашларынгны да негьакъ талчыкъдырасан. Гьали сагъа алайыкъ, мени гьайымны сонг ойлашып этербиз. Башгъа алмайман деп айтмайман чы мен де, – деди Къазакъ.
– Сен мени Аллагь берген агъамсан, Къазакъ. Сени бойдакъ ятдырып, мен къатынны къойнуна гирип ятагъанлардан тюгюлмен, – деди Самат.
– Мен бир де къатын алмагъан бусам, озокъда, сен айтагъангъа гьеч гишини сёзю болмас эди. Сен билесен чи, мен бир керен къатын алгъанман. Гьали сен айтагъан зат къыйышмай, яшланы оюну болуп токътай. Мен шу сёзню дагъы эшитмейим.
Саматны тоюна дос-къардашны, авул-хоншуну бир ягъадан барын да чакъырдылар. Атъерлер сатып жыйгъан бары да акъчасын Къазакъ капегин де къоймай, салывгъа салды. Акъча этип болур йимик затлардан ишленип битмей турагъан бир ери тюгюл къалмады. Къазакъ гертилей де инисини тоюнда йимик бек белсенип айланды. Жыйылгъан уланлар, къангынча боза да ичип, талгъынча тойда да бийип, яманокъ ярайгъан йыбанды.
Тирсеклеринден къапталыны енглерин де чююрюп, Къазакъны бек белсенип айланагъанына къарап, кёплер баракалла берди.