Гюню чола, ою от
Узун-узун алаша агъач уьй. Онгда да, солда да боя-бой там тюп булан генгине адам ятып болур йимик эки тах. Орталыгъы булан уьйню бир башындан бирисине ерли экев къаршылашса, гьаран оьтежек, тар-тар сокъмакъ.
Алты ай ёл юрюп гелген, гьалы-гючю битген халкъ шо тахларда бири-бирине аякъларын бакъдырып ятгъан. Тюбю салам, башлыгъында оьлен ястыкълар, уьстюнде эсги ювургъанлар.
Къазакъ да, Атабай да терезе тюпде янаша ятгъан. Къырда къара сувукъ. Зек елни улуву къулакъларынгны гьаман вавуллатып тура, бир-бирде огъар ювукъ арада айланагъан ач бёрюлени улуву да къошула. Бары халкъ юхлай, эки де къурдаш буса намаз къылма къарагъан.
– Яхшы, дюньяны бу бир къырыйында тун къарангы гече къыбла къайсы ян экенни нечик билейик? – дей Атабай.
– Ахшам гюн батагъанда къарап къойгъан эдим. Она уьйню шо мююшю бар янгъа батды. Шолай болгъанда, гюн бу мююшден чыкъма герек. Къаршыбыздагъы терезе къыблагъа къарагъан болажакъ, – деп, Къазакъ уьйню ариги тамындагъы терезени гёрсетди.
Бираздан намаз да къылып, олар да юхлады.
Булай уьйлер мунда йигирма-отуз да бар. Генг авлакъны тутуп ерлешген. Айланасы тегенек тел. Ер-еринде бийик чарлакъ башларда къаравуллар. Ичинде эки ашханасы, уьч тюкени ички ичеген ерлер чи беш-алты да бар. Булар барысы да бирче арекден къарагъанда шагьар йимик гёрюне.
Бу – туснакъланы лагери, Къазакълагъа да алты айы ёлгъа гетгенде къалгъан эки йыл ярым болжалын шунда оьтгерме тюшежек. Йыл къалса да, къайтагъан ёлу болжалгъа саналмай.
Туснакъланы эртен тез тургъузуп тиздилер. Лагерни башчысы ромистр Воротник айланадагъы шахталаны ёлбашчыларын да артына салып гелди.
– Мени пачалыгъым – закону инг де гючлю пачалыкъ! – деп, Воротник, къолун айландырып, лагерни авлагъын гёрсетди де, сонг. – Шунда закон чыгъарагъан да менмен, законну бузагъан да менмен! Гюллени авурлугъунда алтын урлагъан гишини мангалайына гюлле береген де менмен! – деп къошду.
Ёлбашчыланы бирлери иржайды, бирлери ёткюрдю, халкъ тынып тынглап турду. Оьзю айтгъан затны англамады деп шеклендими, билмеймен, ротмистр тизилгенлени алдагъы тиретине тикленип:
– Англашыламы?! – деп къычырды.
Гьеч огъар жавап берген гиши болмады.
– Алайса англагъансыз! – деп натижа да чыгъарып, ротмистр сёйлеп битип токътады.
Сонг шахталаны ёлбашчылары ишлеме адам сайлама башлады.
Къазакъ да, Атабай да «алмаз» деген шахтагъа алынды. Аты алмаз буса да, ондан да никел чыгъарыла эди.
Гьавузгъа ошайгъан генг кюрге гиресен, юрюген сайын эниш тюше, топракъ ичине теренлеше гетесен, бара-бара яргъа урунасан. Она шо ярдан бирлер панар ярыкъда беллер булан никели бар топуракъны емире, оьзгелер ону ари чыгъарып тёбелер эте, сонг арбалар булан алып гетелер. Къазакъ арбалагъа топуракъ юклей, оьзгелерден артда къалмасман деп къаст этип айлана, тек сувукъ, гьар арбаны толтургъанда уьшюген къолларын къолтукъларына сугъа.
Папирос тартмагъа токътагъанда эки де ягъындагъы хоншулары, таныш болмагъа къол узатып атларын айтды:
– Андрей, – деди бири.
– Гулак, – деди экинчиси.
Олар не сюегенни англап, Къазакъ да оьзюню атын айтды.
– Атынг Къазакъ болгъан сонг, ата-бабаларынг запорож къазакълардан сама тюгюлмю? – деп сорады Гулак.
Оьзю Малорусиядан экенге ол шондан чыкъгъан ёлдаш сюе. Къазакъ англамады. Гулак ачыкъ этип айтма къарады:
– Дон къазакълар бар, къубан къазакълар бар, терек къазакълар бар. Шулар бары да запорож къазакълардан яйылгъан. Шуланы барысыны да ата-бабалары запорож къазакълардыр, – деди.
Гулак айтгъан затны бу гезик Къазакъ ёрамыш булан англады. Къобан ва терик къазакъланы ол Шурада да нече керен де гёрген.
Гулак, гертилей де, къазакъгъа ошай: оьзю де къараявуз, къап-къара мыйыкълары да бар. Алашаракъ гиши. Къыркъ беш-элли яшында. Андрей бираз уллу, бийиксув, къарагъанда бир заманларда исбайы улан болгъаны билинип тура.
Къазакъ хоншуларын бек ушатды, атларын эсинде сакъламакъ учун «Эндирей», «къулакъ» деген къумукъ сёзлени билсе бола деп ойлашды.
Топуракъ юклейгенлени къоллары уьшюйгенлери Къазакъдан къайры да болгъан экен, артындагъы гюн, аявсуздан агъач да гелтирип, ер-ерде уллу от якъдылар. Агъачлыкъ десенг айлана ягъынг толгъан, кёкге чыкъгъан ялан къарагъай булан макъар. Нече де исбайы да дюр! Арасында бир къынгыры, къажыгъаны-къайтгъаны болмасмы! Къоллары уьшюгенлени бир-экилеп барып, отда исси этмеге къоя.
Оьзюню гезигинде Къазакъ да барды, отну ягъасында бир нече минут уллу леззет алып эретурду. Къайтагъанда къырыйындагъы гьазирленген агъач тёбеге гёзю илинип гетди. Агъачлар, ярылмай, метр-метр бувналып салынгъан. Акъ макъарланы да, къаралдын къарагъайланы да арасында яшылсув бир бувун. Уьстюне барып къараса, – чорсуз, бутакъсыз тап-таза тал. Къазакъ алып бавруна басды.
Ёлдашыны агъач бувун гётерип гелгенин гёрюп, хоншулары тамаша болду.
– Муну не этесен? – деп сорады Гулак.
– Къомуз этемен, – деп къумукъча жавап да берип, Къазакъ тобугъуна салып, согъуп да гёрсетди.
– Агьа! – деди Гулак, мекенли англамаса да.
Къазакъ ахшам ишден къайтгъандокъ тал бувунну къырда чабып онгарды, сонг уьйде ичин алма башлады. Гулак ягъына гелип, дагъы да:
– Не этесен? – деп сорады.
Жавап бермей, Къазакъ иржайып къойду. Къырыйындагъылар не дейгенни англай буса чы, иржаймажакъ эди. Лакъыр десенг англашылмайгъан даражагъа чыгъып бара.
Гертилей де, бу кавказлы не этме сюе экен? – деп сорады бир къарт гиши.
– Балалайка эте бугъай, мен де яхшы англап болмай тураман, – деди Гулак.
Сонг гьар ким оьзю ойлашагъан затны айтма башлады.
– Ёкъ, балалайканы не этсин ол? Мен биле бусам, аякълары уьшюй, гийме башмакълар эте.
– Онча узун башмакълар боламы? О бувун чу аршындан да артыкъ, башмакълагъа да базыкъ.
– Экинчи ортасындан геседир дагъы.
– Мени гьисабымда, шо макюрчю кавказлы алтын яшырмагъа зат эте.
– Нечик яшыра ону?
– Нечик яшыра деген не? Гёресиз чи агъачны ичин къувуш эте турагъанны. Шонда алтынны да яшырып, билинмес йимик бегитип къояжакъ. Битди-гетди.
– Яхшы къараса, бегитген ери гьеч билинмей къалмас. Сыр тюгюл чю о ягъып, тегишлеп къоймагъа.
– Бир янгыз да билинмежек. Кавказлылар бек уста халкъ, волла, сюе бусанг торламалар булан къарап да билип болмайгъан кюйде этежек.
– Барыгъыз да тарыкъсыз сёйлейсиз, – деп сёз къошду гьали болгъунча индемей турагъан Андрей. – Къазакъ, гертилей де, согъулагъан зат эте. Балалайка болмаса да, оланы оьзлени шогъар ошайгъан бир согъагъан заты бардыр.
Гулак иш этип барып излеп, уьйню ари башындан балалайка табып гелтирди. Арты булан есси де гелди. Къазакъ сююнюп алып, оьзтёрече чертди. Уьст къылы уьзюлюп къалды. Балалайканы къыллары къомузнукинден эсе оьрде салынагъанны ол не билсин.
– Огь! – деп, Къазакъ бузулуп гетди.
– Огъураш! Недир этгенинг?! – деп, балалайканы есси урма чапды.
Гулак арасына гирди:
– Къыл саялы къалмагъал этме уялмаймысан? – деп, балалайканы ессин ари теберди.
Нечик де маслагьат этилди.
Гечелер ятгъынча хотгъана туруп, Къазакъ къомузну уьстюнде жумадан да артыкъ къалды. Сонг къурума къойма тюшдю, къыллар табулмай да хыйлы гетди.
Ахыры да бир къаттыгюн Къазакъ къомузун биринчилей сокъду, сонг астаракъ айтып да йиберди:
Азрейил жан алгъынча гетейик, Азизлеге акъсай-токъсай етейик. Акъсайланы алды буса Ана Дол. Ол хужудан ялдап нечик оьтейик? Терик – анасы ол да хужу терен сув, Тебинген булан болмай, нетейик? Этмеге амал да ёкъ, чара да, Агь! – деген булан артмай кёмеклер, Саргъалгъан бетлер, сан минг эммеклер… Азрейил жанлар алма боламы Яратгъан худайындан пурмансыз! Къачайыкъ десек, гирме къарыв ёкъ, Къамалмагъа ойтан талсыз, ормансыз…
Къазакъны тавушун, согъагъан кююн ушатса да, йырын биргине-бир Атабайдан къайры гиши англамай. Ол чу бек леззет алып, Муслимавулгъа барып гелген чакъы болуп тура. Къазакъны йырлайгъанда хошу гелип, гёзлерин юмагъан хасияты бар. Бир-бирде огъар ошанып, Атабай да гёзлерин юмуп йибере.
Йыр орталаша туруп, жыйылгъанлагъа бирдагъы гиши гелип къошулду, яхшы кюйде къулакъ салып тынглама башлады, Къазакъ йырлап битгенде къырыйына гелип, тап-таза къумукъча:
– Татармысан? – деп сорады.
Къазакъ сююнмекден жавапны орнуна сорав берип къойду:
– Сен къумукъмусан?
– Мен татарман. Къумукъ диген недир? Къайдагъы халкъдыр?
– Биз йыракъдан гелгенбиз, Дагъыстан деген ерде яшайбыз.
– Сен гьали таза къумукъча йырлаймы идинг?
– Йырлай эдим. Неге дейсен?
– Сен айтагъан затны мин барын да англадым. Алайса бизин теллерибиз якъын икен.
– Якъын деген недир? – деди Къазакъ.
– Бер икен, ушашлы икен. Англадынгмы?
– Англадым.
– Яхшы. Инди биз таныш болайыкъ. Мени атым Ярулла.
– Мен Къазакъман. Бу да къумукъ, Атабай, – деп, Къазакъ къырыйындагъы къурдашын да гёрсетди.
– Нече йылгъа йиберген? – деди Ярулла.
– Уьч йылгъа йиберген. Алты айыбыз да ёлгъа гетди. Сени? – деп сорады Къазакъ.
– Мени болжалым уллу: он йылгъа йиберген.
– Огь уьюнг йыгъылмагъыр, не де этген болгъансандыр. Адам оьлтюрюп сама гелмегенмисен, Ярулла?
– Инг де ачув тиеген шо ери чи дагъы. Бер зат да итмегенмен. Бизин Къазан губерниде гетген йыл уллу ачлыкъ болду, кёп халкъ къырылды. Ачлагъа кёмек итигиз деп, уездлеге кагъызлар язып йиберген идим. Сен халкъны арасына питне салма сюе болгъансан деп, пачагъа къаршы хозгъавул итме сюе болгъансан деп яла япдылар. Суд да пачаныки, закон да. Гьалиге биз итип болагъан зат ёкъ. Амма халкъны айтгъаны болагъан заманлар гелир. Сиз не учун гелгенсиз? Экигиз де бер затгъа тутулгъанмысыз? – деп, Ярулла Атабайны гёрсетди.
– Бир затгъа тутулгъанбыз. Айтар чакъы иш де тюгюл. Къыз къачыргъан эдик Атабайгъа, мени чи къатыным да бар.
– Кавказда къыз къачырагъан адат ёкъму дагъы? Сибирге неге йибере? Яда сиз къызны бек къыйнагъанмы идигиз?
– Къайдагъы затдыр, уьюнг йыгъылмагъыр! Мен де сюе эдим, оьзю де сюе эди. Къачыргъан гьисап да тюгюл, ярашып гетген эдик деп айтмагъа ярай, – деди Атабай.
– Тек бир ери бар, – деди Къазакъ, – къызны биз шавхалны къаласындан къачыргъан эдик, къараваш къызны.
– Шавхал деген ким? – деп сорады Ярулла.
Гьазирине англатып болмай, тирелип токътагъан Къазакъ сонг:
– Шавхал – шо да пача. Къумукъланы пачасы, – деп, къысгъача жавап берип къойду.
Ярулла да, Къазакъ булан Атабай да шо гюнден сонг жан айырмас къурдашлар болуп къалды. Ярулла Къазанда мадрасаны муаллими болуп ишлей болгъан. Рус тилни де ана тили йимик яхшы биле. Сюйсюн-сюймесин, Ярулла Къазакъны да, Атабайны да гьакъсыз тилмачы болуп токътады. Ювукълары Гулакны, Андрейни яшавун да олар Ярулланы кёмеклиги булан англады.
Гулак Малорусияда кёмюр чыгъарагъан шахтада ишлей болгъан. Тирев багъаналар заманында алышдырылмагъангъа тёбеси гёчюп, топуракъ басып элли гишини оьлтюрген. Шондан сонг шахтаны хозяйынындан чириген багъаналаны алышдырмакъны талап этип язылгъан арзагъа Гулак да къол салгъан болгъан. Арты Сибир булан битген. Аврувлу къатыны да, уьч яшы да уьюнде къаравсуз къалгъан. Къыямат къопгъан бу Сибирде он йыл оьмюрю гетежек.
Андрейни талигьи буса башгъа. Ол гьали де къатын да алмагъан. Архангелск портда бир савдюгер гемеде матрос болуп он беш йыл ишлеген. Гемени мичманы бек яман адам болгъан. Чыдамлыгъы битген матрослар Норвегиягъа барып гелегенде бир гече мичманны денгизге атып къойгъан. Шоланы арасында Андрей де болгъан. Бу иш бир йылгъа ювукъ ким билди болуп турса да, ахыры да ачылгъан. Матросланы бир ягъадан барын да онар йылгъа Сибирге йибергенлер.
Ярулланы оьзюню де Къазанда къатыны да, дёрт яшы да къалгъан. Олар эсине тюшгенде, ватанын сагъынгъанда Къазакъланы ягъына чабып гелип, йыр айт деп тилей, айтагъанда десенг бек арив тынглай, англамагъан сёзю болса, сонг сорай, англап, язып ала.
Бир гюн ахшам Ярулла ягъына гелип тилегенде, Къазакъ шулай йырлады:
Аргъумакъ арив атлар сесгенсе, Акъ денгизни къаршы алдында ювшармы? Уьйде къазакъ кёп ятса, Беллерин гюмюш булан къуршармы? Ягъаланы басып яв гелсе, Батырланы бувунлары бошармы? Тав аралап ёл салмай, Таш аралап къош салмай, Аркъаланы баврун къыдырмай, Аргъумакъ арив атлар арытмай, Ят эллеге барып оьзюн танытмай, Аталардан батыр тувгъан уланлар Уьйлеринде ятып турма ошармы? Эллерин басып яв гелсе, Батырланы бувунлары бошармы?