Ёлугъув

Язбаш гелип табиат тюрлене турагъанда, бирден елли-боранлы къара сувукълар болуп гетди. Авлакъ ишлер де заманлыкъгъа токъталды.

Аталары булан бирче Къазакъ, Атабай, дагъы да бир нече жагьил яш шо гюнлерде къотанда сабанда эди. Чакъ бузулгъанда, харчларын ярты къоюп сабанларын туварып, оьгюзлерин аранлагъа гийирдилер, оьзлер де къотангъа къайтдылар.

Ялкъывлу яшав башланды. Эсде бар чакъы ёмакъ булан хабар бир гюнден айтылып битди. Сонг бажаргъанлар оюндан чыгъармагъа, ялгъан къошмагъа башлады.

Он эки гиши бир уьйге тыгъылгъан. Олар гьали, заманны йиберме кюй буса, айтылагъан ялгъанмы-гертими, огъар къулакъ асмай. Уьйню ичи десенг даим алаша булут басгъандай: уллулар арасын бёлмеген гьалда дегенлей папирос тарта. Тамакю десенг, уьч сорсанг, башынгны айландырагъан тайпасы. Тютюню оьзюнден де яман.

Юрт йыракъ тюгюл буса, баягъанокъ уьйге къайтажакъ эдилер. Не этерсен, ёлда гече къалмаса, етишип болмай.

Шулайлыкъ булан жума гетди, чакъ гьеч ачылмай. Бу ишге Къазакъны атасы Татарханны айрокъ да бек ичи буша. Ол ишге югюрюклю, гьар затны оьзюню заманында этип къутулмагъа сюеген гиши. Гюндюзлени санамай, ол гьар гече уьч-дёрт керен туруп къыргъа чыгъып къарай. Чакъгъа гёз тийген деп, гьатта бир нече керен тюкюрюп де тура.

Бир керен гюндюз Атабайны атасы Магьмут къыргъа чыкъгъанда арандан астаракъ йырлайгъан тавушлар эшитди. Барып, эшикни ачып къараса: Къазакъ да, Атабай да бёттёбен салынгъан четенде олтургъан, Къазакъ къолундагъы сенекни тишлерин де хынтырлатып йырлай. Эки де жагьил муну гёрмеди, ол да, уялтмайым деп, эшикни астаракъ ябып къойду.

Ахшам ашдан сонг Магьмут:

– Уланланы бириси яхшы йырлап биле экен. Кёп шайлы тавушу бар, – деди.

– Кимдир ол? – деп сорады бирев.

– Къазакъ, – деди Магьмут.

– Багь! Алайса йырласын, биз эшитме ярамаймы? Гьали шунда бизге йырдан тарыкъ зат бармы? – деген тавушлар болду.

Къазакъ индемей тура эди. «Йырласын!» – деген тавушлар дагъы да чыкъгъанда, ол бурулуп атасына къарады, шону себебин англагъан Магьмут да:

– Атанг къоя. Огъар мен боюнлуман, – деп, Татархангъа бурулду.

– Билегенинг бар буса, айт, къулум, халкъ да эшитсин, – деди Татархан да.

Къазакъ бир зат излеп ари-бери къарагъанда, къырыйындагъы Атабай огъар отбаш алдан алып маша берди. Къазакъ да, шогъар черте туруп, шулай йырлады:

Биз чыкъгъанбыз Сапарали къотангъа Пастан-харбуз учун ерлер сюрмеге. Жаныбыз къалды бизин гьасирет Ел тынып, арив гюнлер гёрмеге. Ел тынмады, кёкден булут таймады, Гененип бир иш этмеге къоймады. Ишлерибиз ишге бизин ошамай, Оьгюзлер бичен салсакъ, ашамай, Гёзю гёре, гёкге авзун тийдирмей. «Гьей!» – деген булан сабан юрюмей… Сорасагъыз, къыйыныбыз сувукъдан, Уьйге къайтма ёл тюшмеди ювукъдан.

– МашаЛлагь! МашаЛлагь! Гьай аман, къомуз боласан оькюртюп сокъмагъа, – деди Магьмут.

– Къомузсуз къотан боламы? Бизинки ёкъ буса да, хоншуланыки бар, – деп, уьй есси Атав чыгъып гетди.

Узакъ къалмай ол уьч къыллы тал къарынны къолтугъуна къысдырып гелди. Къолуна къомузну тутдургъанда Къазакъ:

– Мен согъуп бажармайман, – деп, оьзю бир затгъа айыплы гишини йимик иржайды.

– Гьай аман, – деп, Атав башын чайкъап:

– Къайырмас. Йырлап билген сонг къомузгъа уьйренмеге бир зат да тюгюл. Ва амма кёп шайлы йыр. Гьар сёзю китаплагъа салыр йимик. Язып алмагъа яхшы, – деди.

Уьй толгъанг халкъны ичинде язып билегени чыкъмады.

– Унутулуп къалмагъай эди. Гьеч гьали болгъунча мен эшитген йыр тюгюл, – деп къыйналды Атав.

– Нечик унутула. Ону чу Къазакъ оьзю гёнгюнден чыгъаргъан, – деди Атабай.

Гьали болгъунча алдына къарап турагъан Татархан бирден башын гётерсе де, бир зат да айтмай къойду.

Къазакъ шо гечокъ къомузгъа уьйренмеге гиришди.

Артындагъы гюн чакъ ачыкъ болду, халкъ да ярты къалгъан ерлерин сюрмеге башлады. Тунчыгъып турагъан юреклер ачылды. Сабан бойлардан адамланы «Гьарра къашгъаны!», «Вёрре харч!», «Айлан гел!»… деген, гьатта гёнгюрев этеген тавушлары эшитиле эди.

Шо авазлагъа къатышдырып бирев: «Къазакъ йырласын, къардаш, баягъы йырын!» – деп къычырды. Арты «Йырласын!», «Йырласын! болуп гетди. «Гьы, къулум, халкъны къаратма», – деди атасы да.

Сабан бойну янгырта туруп, Къазакъ оьгюзлерин гьайдай юрюдю…

Ол орталашып барагъанда тарлавну къырыйындан оьтеген уллу арба ёл булан гелеген кёп атлылар гёрюндю.

Мазаллы акъ атгъа минген бириси, оьзгелерден айрылып, алдан юрюй. Ол генг яврунлу дёрт сан гелген гиши. Аягъында гюржю мачийлери, уьстюнде аты йимик акъ чепкени, башында хырындан салынгъан гёк бухари бёркю, къысып байлангъан белинде магьи саплы хынжалы, яндавурунда да къуннагъы алтын саплы тапанчасы. Белбавуну санавсуз кёп гюмюш тагъымчакъларына, чепкенини гьазирлерини башларына сама аявсуздан алтын сояв берилген. Онг къолундагъы базыкъ къара ёрмесин ол сейирликге силлей юрюй. Булай къарагъан гиши, айрокъда къайтгъан къара биз мыйыкъларын эс этсе, огъар элли йыл да бола-болмайдыр деп къояжакъ. Гьакъыкъатда буса алтмыш да бола. Ол шавхал Абумуслим.

Бир заманларда шавхаллар бютюн Дагъыстанны елеген болгъан. Гьалиги шавхал Гиччи Бойнакъдан Солакъ сувгъа уруп денгизи-неси булан Къумукъ тюзню тутгъан. Тек гючю аз болса да, оьктемлиги къалгъан.

Абумуслимни артындан, он-он беш абатлар аралыкъдан, экев янаша геле. Оланы атлары да, чепкенлери де, бухари бёрклери де бир йимик гёк. Беллеринде магьи саплы хынжаллары, яндавурларында тапанчалары. Оланы узунсув жагьили – шавхалны уланы Шамсутдин, орта яшындагъы алашасы буса – ону узукъариси Мугьамматхан. Беш-алты абат аралыкъ къоюп, буланы эмчек агъа-инилери, магьтули, бамматули бийлер, сонг чанкалар жийрен атлагъа минип гелелер.

Муна шулай юртгъа барагъанда, гьавгъа яда геземеге чыгъагъанда, шавхалныки йимик атгъа дагъы гиши минмеге ярамай. Бу зат адат болуп гелген.

Атлылар туврагъа етишгенде, Къазакъ йырлап бите тура эди. Шавхал атын токътатды, шоссагьат оьзгелер де ерли-еринде къатып къалды. Шулайлыкъ булан олар бары да йырны арт байтына тынглады.

Къазакъ йырлап битгенде, шавхал, уланын чакъырып, бир затлар сёйледи. Шамсутдин сабанны уьстюне елдей болуп етишди, атын гьаран токътата туруп, ёрмеси булан орам этип Къазакъгъа:

– Гьей! Къайсы юртлусан? – деп къычырды.

Ата да, улан да огъар бёрклерин алып икрам этди. Къазакъны сёйлеме къоймай, Татархан:

– Муселемавулларбыз, – деди.

Ёрмеси булан бирдагъы да орам этип, Шамсутдин Къазакъгъа:

– Кимленикисен? – деп сорады.

– Аврувунгну алайым, бийим, мени уланым. Татарханны авлети Къазакъ, – деп, бу гезик де уланы учун атасы жавап берди.

Шамсутдин дагъы сёйлемей гетди, барып, шавхалгъа бир затлар айтды. Астаракъ башын энкейтип, Абумуслим атын тербетди.

Атлылар арек чыкъгъанда, халкъ Къазакъланы ягъына жыйылды.

– Не иш бар экен, Татархан? Бу зат тегин этилмеди. Нечик эсинге геле? – деди Магьмут.

– Не болса да яхшылыкъгъа болсун, ва амма жаным бир тамаша ушатмады, – деди Татархан.

Къотандан янгы къайтып турагъан гюнлерде бир керен къушлукъда Мангуш Али гелип къычырды. «Огь» – деп кюстюнюп, Татархан къыргъа чыкъды. Али айгъыздан абзаргъа гирген ерде къолундагъы уллу таягъына таянып токътагъан эди. Ону адаты шо: уьйге гирмес, шавхалны буйругъун муна шулай абзаргъа гирген ерде токътап билдирер. Шавхал шолай буюргъан деп айталар.

Абзарда Татархандан къайры гиши ёкъ буса да, Али гьамангъы кюю булан:

– Англагъыз шавхал бийни буйругъун: Татарханны уланы Къазакъ бугюн къалада болма тарыкъ! – деп къычырды.

– Шавхал бийимни буйругъу – тенгиримни пурманыдыр, – деп икрам этип, Татархан уьйге гирди.

Мангуш Алиге негер чакъыра, не иш бар деп сорамакъны маънасы ёкъ эди: ол бир заманда да шолай соравлагъа жавап бермей, гелгенде билерсиз деп къоя.

Бираздан Къазакъны очардан чакъырып, атасы огъар шавхалны буйругъун англатды.

Халимбекавулдан бир чакъырым, Шурадан да, Муселемавулдан да эки чакъырым арекде Къумукъ деген уллу юрт ерлешген. Гьар юртдан огъар арба ёл бар. Шура ёл булан гетсенг, Чиркейден таба Солакъ сувдан оьтюп, Эндирей бийлени топурагъына чыгъасан. Бирдагъы бир арба ёл Къумукъдан къыблагъа – шавхалны алдынгъы къаласы Таргъугъа, ону къырыйындагъы Кахулайгъа, Албёрюгентге, Хазар денгизни ягъасындагъы Петровск деген портгъа элте. Уьчюнчю ёл, Халимбекавулдан оьтюп, Къапчугъайдан таба Чирюртгъа чыгъып гете.

Къумукъгъа бир-бирде Капиркъумукъ деп де айталар. Себеби де шулай. Гьалиден юз йылдан да къолай алда Къырымны ханыны Иранны шагьы булан даву болгъан. Шо давда ханны биргине-бир уланы шагьгъа есир тюшген. Арада элчилер юрютюп, хан уланын къыркъ тюе малгъа алышдыражакъгъа шагьны рази этген. Тек шо арада Къырымны ханы гечинип, къыркъ тюе булан мал да алып, къатыны тербенген. Шо кериван Къумукъну алдындагъы майданда ял алмагъа токътагъанда, яманлылар гечелетип ону талагъан. Шагьны уьстюне савгъатларсыз бармагъа кюй ёкъгъа ханны къатыны къайтып гетген. Тек шо намарт иш саялы ол Къумукъгъа Къапиркъумукъ деп ат къойгъан. Савгъат гелтирмегенде, иран шагьы да, къызгъан темир чишлер басдырып, ханны уланыны гёзлерин чыгъартгъан.

Шу ишде тюк чакъы айыбы ёкъ буса да, юртну халкъы не этсин, шо тагъылгъан атгъа рази болуп къалгъан. Ханны къатыны да о атны билмей такъгъан, неге тюгюл ол оьзюню малын къумукълулар талагъан деп тура болгъан.

Оьзлер такъсырлы экенгеми яда оьктемлигинден-къочулугъунданмы, тек шавхаллар гьали Къумукъгъа Капиркъумукъ дегенни сюймей. Олар сюймейгенни де ким этмеге бола!

Шо заманларда шавхаллар Таргъуда тура болгъан, мукъдагъы гьалиги къаласына олар сонг-сонг, Шурада асгер токътайгъан болгъанда гёчгенлер.

Шавхалны къаласы бийик таш ярны уьстюнде. Ярны тюбюнден буса Петровскиге барагъан арба ёл оьте. Ари-бери барагъанлар къалагъа къарап тамаша болалар. Уьстюндеги эки къат уьйлер де булан яр бек бийик гёрюне. Юртгъа бакъгъан ягъы буса алаша. Шо саялы къалагъа гиреген ёл баргъан сайын гётериле гете.

Къазакъ шо ёл булан юрюдю. Къаланы бийик гюмез къапулары да, оланы ачагъан-ябагъан Бадув деген къапучусу да бар. Бадув шо ишни юрютегенли къыркъ йыллар бола деп айталар.

Къазакъ гелгенде Бадув къапу алдагъы хаси ташда олтуруп тура эди. Салам да берип, Къазакъ:

– Шавхалны буйругъу булан гелгенмен. Яраймы гирмеге? – деп сорады.

– Буйрукъ болгъан сонг, ярамай не амал. Къайсы юртлусан, къулум? – деди Бадув.

– Муселемавуллуман.

Къазакъ булан ичине де гирип, Бадув огъар къайсылай бармагъа тюшегенни де айтып берди.

Уланны къалагъа гирегени биринчи керен. Шо саялы ол эки ягъына къарай юрюдю.

Къапудан гиргендокъ онгда да, солда да балчыкъ къалкъылы эки къабат уьйлер. Бираз юрюгенде онг якъда узун ат аранлар, сол якъда бир къат уьйлер. Шо уьйлерде къул-къараваш тура. Уллу абзарны къаппортасында уллу ат гёзен. Эки ат огъар бири-бирине баш берип байлангъан. Шоланы мазаллы агъын Къазакъ шоссагьат таныды. О баягъыда оьзлер сабан сюрегенде шавхал минип барагъан ат эди. Ат гёзенден бираз ариде уьч-дёрт къатын уллу чарада дюгю тазалай. Сол якъда, там тюпде, биревлер мазаллы эки иркни сыдырып тура.

Абзарны ари башында къапулагъа бет берип этилген балчыкъ къалкъылы уьйлер де эки къабат. Тек эки къабат олар абзардан къараса гёрюне. Къыр якъдан къарагъан гиши бир къабат деп къояжакъ, неге тюгюл яр бийик бола гелегени саялы биринчи къатны ич тамлары огъар урунуп токътагъан. Шолайлыкъда, экинчи къабатны догъалары биринчи къабатны уьстюнде буса, уьйлери ярны уьстюнде.

Шо уьйлерде шавхал агьлю яшайгъаны билинип тура. Уьстге чыгъагъан таш канзилер эки ерден экенге, къайсындан минегенни билмей, Къазакъ токътады. Шону англагъандыр дагъы, ювугъундан оьтюп барагъан бир къыз, орам этип, огъар онг якъдагъы канзилени гёрсетди.

Къазакъ шо къызны гоган гёзлерин де, киш къара къашларын да тюгюл эс этип болмады. Ону бетини къалгъан ерин къара явлугъу яшыргъан эди. «Не арив къыздыр! Бийкеми экен дагъы? Амалсыз, ким буса да тилсизге ошай», – деп ойлаша туруп, улан канзилерден гётерилди. Экинчи къабатгъа чыкъгъандокъ, бир къара къапталлы жагьил улан гелип, муну догъаны онг башындагъы эшикге бакъдырды. Ону гелгени де яхшы болду: догъагъа бакъгъан эшиклер кёп экенге, улан оланы къайсындан гирегенни билмежек эди.

Къазакъ бийик хончал эшиклени астаракъ ачды. Ол ичине гиргендокъ, онг якъдагъы зухну хасисинде олтургъан жагьил улан, туруп, бугъар ичиндеги уьйге гир деп орам этди. Жабаргъа да, тамлагъа да арив оювлу уллу халилер яйылгъан эди. Чарыкълары булан басмагъа яраймы экен-ярамаймы экен деп, Къазакъ экиянсынлы болду. Шону англап, улан огъар: «Бас гетсин! Ярай!» – деп, къолун силледи.

Бир баса-эки баса туруп, Къазакъ ичиндеги уьйню посагъасына етишди. Онуки де, биринчи уьйнюки йимик, уллу хончал эшиклер эди. Оланы астаракъ ачып, Къазакъ ичине гирди. Эшик артда эретуруп къатып турагъан, бириси йимик жагьил улан, бугъар «токъта» – деп орам да этип, дагъы да ичиндеги уьйге гирип гетди. Къазакъ эки ягъына къарады: жабарда да, тамларда да баягъы оювлу уллу халилер. Уьйлер оьзлер де бири-бирине ошай: тюбю жабар, пурхасы къамуш, терезелери де бир якъгъа – Халимбекавулгъа, авлакълагъа, бавлагъа бакъгъан.

Къуллукъчу улан, бираздан чыгъып гелип, Къазакъгъа «бар» – деп орам этип, эшиклени гёрсетди. Къазакъ, астаракъ ичине гирип, бёркюн де чечип, «Аврувунгну алайым, бийим, буюр», – деп, башын энкейтип токътады.

Уьйню ичине Къазакъ бир мюгьлетге тюгюл гёз къаратып болмады. Не барны, не ёкъну билмек учун огъар шо да таманлыкъ этди. Уьйню тёр ягъындагъы тахны ортасында бирев бутларын бувуп олтургъан. Уьстюнде акъ атлас къапталы, аягъында масилери, башында да гёк бухари бёркю. «Шавхал шу болмагъа герек», – деп ойлашды Къазакъ. Ону онгунда да, солунда да – эки гиши олтургъан. Оланы къапталлары гёк атласдан, бёрклери балтюс, аягъында хончмачийлери. Шавхалны онг ягъындагъы уланны Къазакъ шоссагьат таныды: Шамсутдин. Ол баягъыда къотанда ат булан уьстюне гелип сёйлеген эди. Сол якъдагъы гишини танымады. Ол Мугьамматхан эди.

Къазакъ тёр тамны да эследи. Онда оювлу уллу халини уьстюнден гиччи акъ шаршав яйылып, огъар да магьи саплы хынжал, бир атылагъан тюбек, къайтыкъ къылыч, магьи къуннакълы тапанча, окъжая, къырыйында да ичинде окълары булангъы садакъ бар эди.

– Бери гел, – деп орам этди шавхал.

Къазакъ башын энкейтген кюйде ювукъ барды.

– Булай чыкъ, – деп, шавхал тахны бир башында эретурма ер гёрсетди.

Къазакъ шолай чыкъгъандокъ, шавхал, къолун къолуна уруп аваз этип, къуллукъчусун чакъырды. Баягъы сариял улан чабып гелди.

– Къомуз! – деди шавхал.

Сариял улан, лим деп чыгъып гетип, гёз юмуп-гёз ачгъынча дегенлей агъач къомуз алып гелди. Шавхал, орам этип, ону Къазакъгъа бердиртди.

– Баягъы йырынгны айт. Шавхалынг тынгламагъа сюе, – деди Мугьамматхан.

– Аврувунгну алайым, бийим, мен билеген йыр ёкъ. Нени йырлайым? – деди Къазакъ.

Къанкъайгъан къара мыйыкъларын бура туруп, шавхал уланына соравлу къарады.

– Неге билмейсен? Баягъыда сен къотанда сабан сюрегенде йырлагъан йырны айтабыз! – деп, Шамсутдин къычырып йиберди.

– Аврувунгну алайым, бийим, о йыр тюгюл эди, тарыкъсыз зат эди. Гиши тынглар йимик арив йыр тюгюл эди, – деди Къазакъ.

– Не зат буса да сагъа не аварадыр? Йырла деген де сеники йырламакъ! – деди Шамсутдин.

Къазакъны башы къызып, гёзлери къарангы болуп гетди. Не айтма герек? Не этме герек? «Оьлтюрсе де, йырламасман! Гюч булан йырлатып бола буса, йырлатсын!» – деп ойлашса да, жавабын башгъачалай берди:

– Аврувунгну алайым, бийим, шо йырны мен унутгъанман. Йырлап болмайман, – деди.

– Йырла деп айтаман сагъа! – деп, Шамсутдин бирден хынжалына да харманып, атылып эретурду.

Шавхал, къолун гётерип ону олтуртуп, Къазакъгъа:

– Дагъы гелегенде эсингни ютмай гел, – деп, орам этип, эшиклени гёрсетди.

Къазакъ къыргъа нечик чыкъгъанын билмеди. Канзилерден тюшюп гелегенде, баягъы къара къашлы къыз инбашына чыны булан бир зат гётерип бара туруп ёлукъду. Бу гезик чи буланы гёзлери де къаршылашды. «Не тамаша пашман гёзлердир. Оьзлер чи алай арив. Гюзню ортасындагъы гоганны йимик. Амма къызны юрегинде бир анцукъалы бар», – деп ойлашып къойду Къазакъ.

Къазакъ къапудан чыгъып барагъанда Бадув:

– Гьы, къулум, ел къайсы якъдан урду? Къабуданмы эди, башданмы эди? – деп сорады.

– Олай деген недир? – деди Къазакъ.

– Шавхалым къагьрулу буса – баш елдир, рагьмулу буса – къабу елдир, къулум, – деди Бадув.

– ВоЛлагь, мен бир зат да билмеймен. Гел дегенде гелдим, гет дегенде гетип бара тураман. Авара да этип, йыр айтдырмагъа деп чакъыра болгъан экен. Мен башгъа йырав да тюгюлмен. Къотанда ялкъып, оьзюм бир тарыкъсыз затны йырлагъан эдим.

– Тартынмай, арив йырлап сама болдунгму?

– Йырламадым бир зат да. Мен билеген йыр ёкъ.

– Индемей гетмеге къойдуму дагъы?

– ВоЛлагь, къоюп, муна бара тураман.

– Бу ёл къойса да, дагъы ёл къоймас. Мен къарайман, сагъа мунда дагъы да гелмеге тюшегенге ошай. Шавхал, айрокъда уланы Шамсутдин, бир илинди буса, оьзлер айтагъанны этмесе къоймас. Яда олар айтагъанны этерсен, яда бу дюньядан тас болуп гетерсен. Бизин йимиклеге дагъы яшав ёкъдур, къулум. Муну сен билип къой. Мени сёзюме тынгла. Дагъы чакъырагъангъа, бир де билмей бусанг да, бир йыр уьйренмеге къара. Бирдагъы затны унутма. Сен ичине гирегенде, артынгдан къарап турдум. Уьстге чыгъагъан канзилени эки ерден гёрюп, адашгъан эдинг. Сол якъдагъы тиши канзилер, онг якъдагъы – эркек канзилер. Къаланы сол яртысында къатын урлукъ тура, онг яртысында – эрен урлукъ. Вёре, адашып, сол якъгъа минип йиберме.

– Багь! Минсе не бола? – деп, Къазакъ тамашалыкъ этди.

– Шавхал шону да гечмей биревге де. Вёре-вёре, сакъ тур, къулум, – деди Бадув.

Къазакъ Бадувгъа савбол да этип юрюдю. Къаланы тюбюнде, Муселемавулгъа бакъгъан якъда, шавхалны уллу баву бар. Ичинде ичсе тишлерин чартлатагъан суву булангъы булагъы да бар. Огъар да «шавхал булакъ» деп къойгъанлар. Суву аврувлагъа эм деп хабар да чыкъгъан. Бав эки ёлну арасында. Муселемавулдан да, Шурадан да гелеген ёллар, Къумукъгъа бир чакъырым чакъы къалгъанда бири-бирине къошулуп, бавгъа ювукълашгъанда дагъы да айрыла. Бир ёл, бавну онг ягъы булан барып, юртгъа да гире, ондан оьтюп, къалагъа да оьрлене, экинчи ёл буса бавну сол ягъындан таба Таргъугъа да, Петровск-портгъа да гете.

Къаладан гелеген Къазакъ, бираз заман бетде эретуруп, бавгъа къарап токътады. Алма, гьармут тереклер бюрленсе де, чечек ачмагъан. Бавну айланасын алгъан бийик-бийик майталлар чы бюрленип де битмеген. Амма бавну бир башы аявсуздан акъ къурмач себелегенде йимик: баъли булан жие шонда бугъай.

Къазакъ эниш тюшюп юрюдю. Алдына къарап барагъан гиши бавну ягъасында янгы чыгъып гелеген акъ чечеклени эс этди. Олар да къапуда гёрюнген баягъы къызны эсге гелтирди. Амма Къазакъ ону гоган гёзлерин яшнап гелеген шо язбаш чечеклер булан тенглешдирмеди, сорулгъан-ёрулгъан гюз чечеклер булан тенглешдирди.

Ойлаша юрюдю: къалагъа негер чакъыргъан болгъан экен? Бир тарыкъсыз йыргъа тынгламагъа деп чакъырмас чы. Йыр сюе буса, айтылгъан йыравлар азмы? Балики, башгъа бир затгъа чакъыргъан болгъандыр, чакъырса да, йырдан башламагъа сюйгендир. Шонча аты айтылгъан шавхал чакъы шавхал мен йырламагъанда бир зат да этмей нечик къойду экен?

Алдына къарагъан кюйде шулай ойлаша барагъан гиши, бирден яман зек тавуш эшитип, эсер-месер болуп гетди. Къараса, ёлну къаппортасы булан солдатлар геле, оьзю де орталыкъ булан тувра оланы уьстюне багъып бара экен. Баягъы зек тавуш бирдагъы чыкъды. Оьзюне ёл къой деп къычырагъанны билип, Къазакъ бир ягъагъа тайып, къарап токътады.

Солдатлар уьчгине-уьч тюгюл ёкъ. Бири, узун сюлчели тюбегин де эки де къолу булан къысып тутуп алдан юрюй. Къарагъан гиши гьали чанчды-дагъы чанчды деп къояжакъ. Гьап-гьазир. Беш-алты абат аралыкъ къоюп, экинчи солдат юрюй. Тюбеги-савуту ёкъ, шинели белбавсуз, солдат бёркюню орнунда башында акъ къумач къапайы. Къоллары да бугъавлангъан. Къазакъны къаршысына етишгенде солдат бурулуп къарады – уланны юреги янып гетди: о Василий эди. Къазакъны Василий де таныды бугъай, ону бузулгъанын гёрюп, бир мюгьлетге токътап, «къайырмас» – деп иржайгъандай болду.

Къазакъ сёйлеп болмай къалды: лап алдагъы йимик чанчмагъа гьап-гьазир кюйде тюбегин де тутуп артдан юрюйген уьчюнчю солдат Василийге юрю деп акъырды, улангъа да яман тикленип къарады.

Солдатланы артындан Къазакъ къагъы болуп къарап къалды. Василий тутулгъан. Не саялы? Не этген? Къазакъ оьзю гёрмеген тогъуз-он йылны ичинде танылмасдай алышынмаса да, Василий бузулгъан.

Арадан дагъы да тогъуз-он йыллар гетип, пачаны къагьрулу Сибиринде экиси де уьчюнчюлей де ёлугъагъанны гьали я Къазакъ, я Василий, озокъда, билмей эди.

Анасын Къазакъ къабакъ алдагъы хасиде олтуруп тапды. Уланыны арты булан къыргъа чыкъгъан Ханза ол къайтгъынча уьйге гирме болмай къалгъан эди. Уланыны артындан чыкъмаса да, Татархан да уьйде туруп болмады, эсде ёкъдан арангъа гирип, отлукъну чубукълары сынгъан ерлерин эшди, алгъаны чёге турагъан пурхасына тирев салды, сонг абзарны сибирме башлады. Гьали буса ол, сибирткисин де юваш айландыра туруп, къабакъ алда къатыны да, уланы да сёйлейгенге тынглагъан.

– Къазакъ къулум, гелдингму? – деп сююнюп, Ханза къолун къолуна уруп йиберди.

– Гелдим, Абам. Къайда гетейим дагъы гелмей? Къарайман, йылама да йылап къутулгъансан, – деди Къазакъ.

– Гьуя, не билейим, къулум, не иш барны! Эсде ёкъдан шавхал бий чакъырып гетсе, не де болмаймы, къайда да гетип къалмаймы! Юрю уьйге. Атангны да гёзю сенде къалды, – деп, Ханза айгъызны ачды.

Шо сёзлени эшитген Татархан, «Шюкюр Аллагьгъа» – деп, абзарны бек сибиреген болуп къалды.

Абзаргъа гиривюндокъ Ханза эрине:

– Къазакъ къайтды чы, эй гиши! – деп къычырды.

Татархан, чул бермей:

– Къайтмай къайда гетежек эди дагъы, – деп къоймагъа къараса да, чыдап болмай, неге чакъыргъанны сорады.

Къазакъ айтып берди.

Уланын къалагъа чакъыргъанлы Татарханны башындан гетген къоркъунчлу ойланы гиши билмей, ону авур хасияты булан бир заманда да билме де билмежек.

Татархан алтмышындан оьтген. Бугюн бар буса, тангала ёкъ. Ону къайгъысы да, сююнчю де шо биргине-бир баласы Къазакъгъа байлавлу. Оьзю оьлсе де, уланы ожакъны тютюнюн сёнмеге къоймажакъ…