Хыяллар хараба, умутлар пуч
Къурсагъы авур болгъан сайын Салиматны къайгъысы-ою да арта бара. Зинданда турагъанлы нечакъы болагъанны билмей, тек къурсагъына тийип къарап, къарангылыкъда етти-сегиз айлар гетгендир деп ойлаша. Къырдагъы яшав, Авухда Атабай булан тургъаны гьали огъар бир заманларда болгъан зат йимик йыракъ-йыракъ гёрюне, къайтып шо яшаву гелир деп де баргъан сайын инанмайгъан болуп бара. Оьзюне Салимат шонча къуллукъ этген бийке бир чакъырып сёйлеме, бир гёнгюн алма болмаймы?
Айрокъда эрине къыйнала. Бир такъсыры да ёкъ оьзюне шу зулмуну гёрсетип турагъан, огъар чы не де этгендир деп талчыгъа. Балики, оьлтюргендир деп де эсине гелип гете. Оьлтюрсе, билдирер эди хари, билдирмей ярамас, шо гунагьны гиши бойнуна алмас деп ойлашып, сабур болуп да къала. Тек о сабурлукъ да сагьатлагъа тюгюл, минутлагъа, неге тюгюл яшы къурсакъда тынып турмай, талаша, тебе – къатынны къоркъуву да, къайгъысы да янгыра.
Яшы десенг баргъан сайын бек талашагъан бола. «Нече де чарчымлы улан болажакъсан…» – деп ойлашгъанда, къарангылыкъда билинмесе де, ананы бети ачылып-чечилип гете.
Бугюн береген шо гесек ашын да, кажин сувун да посагъагъа салып, эшикни къараваш къатын да япды бугъай, Салиматны яшы бирден талашып йиберди, къурсагъында бир зат уьзюлгендей болду, хынжал булан бирев ичеклерин туврагъанда йимик къарны яман ачытып, гюйдюрюп аврума башлады. Гетер деп, тишлерин ашап, чыдап турду. Гетмей. Баргъан сайын гючлене, юрегине чаба. Артда акъырма башлады, амал излеп, эшикни, топракъ тамланы токъалады, къабунуп, бир нече керен башын ерге урду…
Эшитежек де ёкъ, нагагь эшитсе де, гележек де ёкъ.
Шулайлыкъда гече-гюн гетди. Ахырынчы ёл, эшитгенни ичи-бавру айланыр йимик яман акъырып, пусуп къалды, яшыны йылав авазын да ол эсин тас эте туруп гьаран-гьаран эшитди.
Артындагъы гюн эртен къараваш къатын тюнегюн оьзю посагъагъа салып гетген ашны да, сувну да тийилмей тапды, тек къувун салмады, неге тюгюл зинданны ичинден биревню тербенеген авазы гелди: алайса Салимат сав экен, бир зат да болмагъан экен деп къойду. Экинчи гюн де аш да, сув да еринде табулгъанда, барып баш нёкерге билдирди.
– Къанчыкълар – къатты халкъ. Не болсун огъар, бардыр еринде! – деп акъырса да, баш нёкер, къараваш къатын да булан барып, зинданны эшигин ачды: посагъагъа баш этип чачлары юлкъунгъан ана, бутарасында да къангъа батгъан улан яш – экиси де оьлюп табулду.
Гечелетип алып барып, ана-баланы Агъачавулну зийретлерине гёмдюртдю.
⁂
Татарханны уланы Къазакъ Сибир чакъы Сибирден шавхал Абумуслимге йыр булан кагъыз язып гелген деген хабар яйылма башлап, узакъ къалмай къалагъа да етишди. Юртну молласы Манчар Гьажи болса тюгюл, бу хабарны да ким яяжакъ: Къазакъдан гелген кагъызланы охуйгъан биргине-бир ол. Гьар кагъызны къолуна тюшгени булан Татархан огъар алып чаба, гьавайын да къоймай, гьай осун-бусун этип, гьакъын къайтара, гетген гюзде чи гьабижайын ташып да, арчып да берди.
Татарханны кагъыз бек сююндюрдю, Манчар Гьажи буса башгъа затдан сююндю: «Къазакъны кагъызын къалагъа билдирейим. Шавхалым мени къыйынымны бош къоймас. Ону майлы къолун бир мен де ялап къарайым…» – деп ойлашып, Татархан гетгендокъ, Къумукъгъа чапды.
Абумуслимни Али-тала агъачлыкъда тюзевлю гьав этип гелип турагъан хош вакътиси къаршы болду, Манчар Гьажини шоссагьат къабул этип, айт мурадынгны деп, башын да бир янгъа багъып салландырып токътады.
– Аврувунгну алайым, бийим, Муслимавуллу Татарханны пичи сибирден эдепсиз затланы язып йиберип гелген. Имансыз гавурлар булан туруп, оьзю де мунафыкъ болуп къалгъан…
Молла дагъы да узатма сюйсе де, Абумуслим ону сёзюн бёлдю:
– Къайда кагъыз? – деп, къолун узатды.
– Аврувунгну алайым, бийим, мен кагъызны алып гелмегенмен. Кагъыз уланны атасында, Татарханда. Амма мен оьзюм охудум. Сибирден гелеген бары да кагъызланы Татархангъа мен охуп беремен.
Бираз заман экиси де сёйлемей токътады. Бир зат эсине тюшюп, Манчар Гьажи бек къоркъуп гетди, бети агъарды, «Яман хабар алып гелгенлени шавхал бир жазасыз къоймайгъанны билмесге яшмы эдим? Башымны балагьгъа неге сукъдум?» – деп ойлашды. Шавхал кисесине хармангъанда чы, оьлтюрюбокъ да къойдуму деп, бошап къалды. Абумуслим буса къынтюп кисесинден къапгъачлы уллу алтын сагьатын чыгъарып гелди де, ачып къарап:
– Гьали къушлукъ. Заввал тюшде шо кагъыз мени къолумда болсун! – деди. – Молла уьйден чыгъып барагъанда артындан: – Бугюнден сонг шо Къазакъдан гелген бары да кагъызлар магъа охулсун! – деп къычырды.
Тюшге Муслимавулгъа барып гелип чи болажакъ, тек о кагъызны Татархандан нечик алсын, не багьана тапсын. Ёл бою Манчар Гьажи шону ойлаша гетди. Къазакъ бир-бир гьарпланы башгъачалай этген, къарама сюемен деп алажакъ болду.
Алма да алды.
Манчар Гьажи къалагъа терлеп-талып, тюш болгъунча да къалмай етишди: шавхалны къоркъуву булан ёртуп барып, ёргъалап къайтды. Уьйге гиривюндокъ:
– Аврувунгну алайым, бийим, муна алып гелдим, – деп, саргъайгъан дёртгюл кагъыз гесекни шавхалгъа узатды.
– Оху, – деп буюруп, Абумуслим къашларын тююп токътады.
– Аврувунгну алайым, бийим, буссагьат, – деп молла охуду:
Асхар тав, сенден бийик тав болмас, Ана Дол, сенден уллу сув болмас, Аргъумакъ, сенден арив ат болмас, Атолу, сенден яхшы зат болмас.
Асхар тавну бийиклиги не болсун, Башындан палпан чырлап оьтген сонг, Ана Долну уллулугъу не болсун, Ичинде шавшакъ бузлар къатгъан сонг, Аргъумакъны аривлюгю не болсун, Алашагъа ёлун берип ёртгъан сонг, Атолуну яхшылыгъы не болсун, Ичгилерде бал аягъын къолгъа алып, Айры тизден югюнюп, Тенгсизине: «Сен савлукъ!» – деп айтгъан сонг
Манчар Гьажи кагъызны охуй баргъан сайын шавхалны бети къызара гетди. Охуп битме къоюп, кагъызны харманып юлкъуп алды, моллагъа да къолу булан «гет» – деп орам этип, оьзю охума башлады.
«Муну гьакъын сенден къолума тюшгенде алырман!..» – деп Къазакъгъа да къара къоркъувлар берип, шавхал, кагъызны йыртып гесек-гесек этип, арт терезеден ташлай, сонг, шолай да къанып болмай, бир нёкерин чакъырып: «Шонда кагъыз гесеклер ташладым. Учгъун чакъысын да къоймай жыйып алып яллат!» – деп, яртюпню гёрсете.
Манчар Гьажи уьюне къайтгъандокъ Къазакъны йырын эсинде къалгъан кюйде язып, кагъызны да тавшалтып салып къойду: Татархан ахтарып йиберсе, къайтарма тарыкъ болажакъ. Уланы къайтгъынча сакълама сюе экен, Татархан, гертилей де, гелип шо кагъызны алып гетди.
Шо гюнден сонг Манчар Гьажи Къазакъдан гелген-гелген кагъызны гёчюрюп алагъан болду. Тек Къазакъ нече де аз яза, язгъаны да ёлда айлар къалып етише. Етише деген де, башгъа, кагъызны гелтирип береген гиши де ёкъ, гьай айда бир, эки айда бир Шурагъа баргъанда Татархан почтмейстерни ягъына гире, бир юреги сыныгъып къайтса, бир сююнюп къайта.
Гезикли кагъыз Къазакъдан эки айдан да артыкъ гетгенде гелди. Манчар Гьажи Татархангъа охугъан сонг, бир де къарамай гёчюрюп, Шавхалгъа алып чапды.
Бу гезик кагъызны шавхал оьзю охуду:
Батырыма, жан Акайым – гиевге Аманатдыр олжа булан Атайым. Бу гавурну Сибир дейген еринде Уьч йыллагъа мен олжасыз ятайым. Уьч йылдан сонг къайтсам – къайтып гелирмен, Гелмесем – тап алашасын сатайым!
Шу ерде шавхал токътады, артдагъы сатырны бирдагъы керен охуду, сонг ёткюрюп, «Алайса хытыр тонну онча писиревю ёкъ экен! Къайтмаса да къайырмай экен», – деп оьз-оьзюне хонтурланып, охувун узатды:
Уьч йыллагъа мени олжам тул болсун, Уьч йылдан сонг оьзюню мен тапмасам, Учузлагъа барыр-бармас ёл болсун. Уьч йылдан сонг отуз гюнге чыдаса, Аманатгъа арт болжалым шол болсун…
Шавхал кагъызны охуйгъан чакъы заман Манчар Гьажи эретургъан еринде ону бетине телмирип, бузулагъанындан-къызарагъанындан къоркъуп турду. Охуп битгенде Абумуслим де, молланы бетине тикленип:
– Муну къатыны нечик затдыр? Сен таныймысан? – деп, кагъызгъа къакъды.
Къазакъны къатынын гьакъында айтылагъанны англагъан Манчар Гьажи:
– Аврувунгну алайым, бийим, хи…хи…хи… – деп, астаракъ, ялынчлы кюледи.
– Шону айтмайман. Ол болмаса да, къатын-къыз къуруп къалмагъан. Айтгъанны этер йимик затмы, шону сорайман! – деп ачувланды шавхал.
– Аврувунгну алайым, бийим, буйрукъ этсе, не амалы болажакъ. Эшшек йимик этер.
– Буйрукъдан иш бузулмас. Амма мени ону булан аралыгъым ёкъ. Мен сагъа буюраман: ол эри Сибирден къайтгъынча къарамайгъан кюй этме герек.
– Аврувунгну алайым, бийим, нечик айтылды? Яхшы англап битмей тураман.
– Англамай неси бар муну? Тутуп биревге эрге берип къойма герек. Шону нечик этме тюшегенни оьзюнг ойлаш, – деп, Абумуслим къолун къолуна урду.
Къуллукъчусу чабып гелди.
– Шугъар сюйген атын берсин ери-ертурманы да булан, – деп, шавхал молланы гёрсетди.
Молла гёк атгъа да минип юртгъа гирип гелгенде, очардагъылар тамаша болуп къалды. Ат деген де атмы! Айгъыр! Питат ери-ертурманы. Шурадан сатып алып геледир деме, башгъа, базаргюн де тюгюл. Къарт буса да, Манчар Гьажи очардан ат уьстюнде къанкъайып олтуруп, къаттырып салам да берип оьтдю.
– Воллагь, шу атны мен шавхалны йылкъысында гёргенмен. Амал ёкъ шо болмаса. Тап шо оьзю, юрюшю де айтып тура, – деди очардагъыланы бири.
– Шавхал ат берир даражагъа чыкъмагъан бу гьали де. Къади сама буса, бир башгъа масъала эди. Гьай, о-бу кёмеги тийгендир деп айтар эдик. Молланы не кёмеги тиежек шавхал чакъы шавхалгъа, – деп къойду башгъасы.
Гьар ким бир кюйде ойлашды, тек, кимге не ой гелсе де, гёк атны герти сырын бирев де билип болмады.
Манчар Гьажи атын арангъа гийирме сюйсе де, гьёкюнюп, гелген-гетген гёрсюн деп, абзарындагъы алма терекге байлады. Шат къайтса да, уьйге гирген сонг огъар ой тюшдю. Яхшы, атны чы алды, энди шавхалны буйругъун нечик кютсюн, не этсин. Уьч йылдан къайтаман деп, Къазакъ оьзю язып гелип тура чы. Къатыны Анай уьч йылгъа тюгюл, он йылгъа да чыдайман десе, не этме герек? Къайнатасы Татархан да саппа-сав чу! Ол да гьеч эди, эри уьч йылгъа чыда деп язып гелмеген буса.
Гьар намазыны артында салават салып битген сонг Манчар Гьажини ою муна шо. Нече тюрлю ёл да табып тура, тек гьар гезик, Къазакъ къатынына гёрсетип гелген болжал эсине тюшюп, иш бузулуп къала.
Молланы мунча къыйнап турагъан шо кагъыз ахыры да огъар ёл ачып да къойду: «Уьч йылдан гелемен деп язгъан гиши къайтма да къайтмайман деп яда къатын алгъанман, менден умут уьз деп язма болмаймы?..» – деп ойлашды.
Шо гюн молланы гёк аты Шура килисаны къаршысындагъы почну алдына байланды. Ону артындагъы хуржунланы эки де гёзюнден уясындагъы къарлыгъач балаланы йимик башын чыгъарып къарап эки уллу къаз да бар эди.
Шура базаргъа баргъан сайын гире туруп, молла почтмейстерни лап инжитди. Мурады – Къазакъдан гелген бокъчаны ачдырып, ичиндеги кагъызны алышдырмакъ, ону алып, орнуна оьзю язгъанын салып къоймакъ. Манчар Гьажиден къысгъасы инжинген почтмейстер, «Сен юрюй туруп авара болма. Мен оьзюм салып къоярман. Къайда магъа бер», – деп, бир керен ону кагъызын алып, столуну къутугъуна салып къойду.
Шондан сонг да айдан да артыкъ гетди, гьеч кагъызны хабары ёкъ. Аз зат берген деп, почтмейстер ачувгъа этеми экен деп шекленип, Манчар Гьажи огъар дагъы да эки къаз да, элек булан йымырткъа да етишдирип гелди.
Юз тюрлю ой гелип, молла къабунуп, почтмейстерге дагъы да не элтейим деп турагъанда, къолунда кагъыз да булан Татархан яман алгъасап геле.
Къазакъны хатына ошатаман деп, нечакъы да къаст этген буса да, оьзюню язывун Манчар Гьажи шоссагьат таныды, юрегинден сююнсе де, къайгъыргъан болуп, «Огь…огь…огь…» – деп башын чайкъады.
– Не иш бар? Сав сама дюрмю? – деп къарсалап сорады Татархан.
– Эсен-аман, ондан къоркъма, Татархан.
– Неден къоркъайым дагъы, эсен-аман буса? – деп, Татархан бирден-бир талчыкъды.
– Айтмалы зат да тюгюл, халкъ билсин дейген зат да тюгюл, – деп, молла дагъы да башын чайкъады.
– Айтып бит! – деп, Татархан къашларын тюйдю.
– ВоЛлагь, уланынг Сибирде къатын алгъан, Анайны да салып гелген.
Татархан адап къалды. Масхара сама этмейми деп, молланы бетине тикленип къарады. Этмей. Тиши-тили авзуна кирит ургъандай бегилген. Этип де, шолай масхара боламы? Хыйлы заман бир зат да айтып болмай къалгъан Татархан ахыры да астаракъ:
– Оху чу шо ерин, – деди.
Манчар Гьажи охуду. Геп-герти. Къазакъ къатын да алгъан, уьч гишини шагьатлыгъы булан уьйдеги къатыныны талакъларын бош этип де гелген.
– Къатыны къайсы дин агьлюдендир? Шону язмагъанмы? – деди Татархан.
– Язылып чы ёкъ, гьеч болса, къазан татар болажакъ. О якъларда муслиман умметден дагъы халкъ ёкъ бугъай, – деди молла.
– Къазан татарлар Къазанда болмаймы дагъы, сен чи Къазакъ Акъ денгизни ягъасында дей эдинг? Къазан да, Акъ денгиз де бир ёрукъдагъы затлармы?
– Не ёрукъда экенин чи айтма болмайман, ва амма шо къазан татарланы дюньягъа кёп яйылгъаны герти.
Манчар Гьажилени уью Татархангъа тар да, тунукъ да гёрюндю, тыныш алма да четим бола бара эди. Дагъы сёйлемей кагъызны да алып, къыргъа чыкъды. Къайда да не башгъа, къайгъысы таямы? Таймады-таркъалмады, юрюген сайын, уьюне ювукъ бола баргъан сайын елиге, гьакий гетди.
Не этме герек? Дюньяда бар биргине-бир сююнчю – уланы, ол болмагъанда – гелини. Уланындан айрылгъаны аз йимик, энди гелининден де айрылмагъа тюшежек. Сонг не этер? Янгыз уьйде явбатыр деп турармы? Аврув-оьлюм ёкъму? Авара-инжив ёкъму? Шунча аявлу, шунча къуллукълу гелинине бу яман хабарны нечик айтсын. Тили айланармы? Пусу чыгъармы?
Сонг Татархангъа «Анайгъа айтмакъ тюсевмю? О хабарны билеген ким бар? Бир мен, бир де Манчар Гьажи. Къазакъ, гьай, нетсин, жагьил гиши, алдангъандыр, адашгъандыр. Бу къатын гишилени эренлени башын чырмап къоягъанлары да бола деп айта. Эс табар. «Адашгъан айып тюгюл, къайтып уьюне гелсе» – деп уллулар негьакъ айтмагъандыр. Биразгъа къарайыкъ, чыдайыкъ…» – деген ой гелди. Шо ою булан уьюне етишип, къабакъ алдындагъы хасиде яр басгъандай бюкюрейип олтурду.
Оьтеген-барагъандан да онча аварасы ёкъ. Сексен-токъсан ожакълы бу гиччи юртда оьтеген-барагъан да ким болажакъ. Она эки къызъяш Атлан оьзенни ягъасындагъы булакъдан сурайыллар булан сув алып оьтдю, сонг беш-алты яш бир саякъ къарт итни къуйругъуна бош темир къутукъ да тагъып дюньяны янгырта туруп къувалап гетди, она хоншусу гелип къаршында токътады. Ону салам берген тавушу етти къат ерни тюбюнден йимик тунукъ эшитилди. Жавап берип, Татархан башын гётерди.
– Я Татархан, шу хабар гертими? – деп сорады хоншусу.
Дагъы да не иш бар экен деп, сесгенип гетген Татархан:
– Не хабар? – деп сорады.
– Не билейим, Къазакъ Сибирде къатын да алгъан, бу къатынын да салып гелген деп очарда уллу хабар. Бары халкъ ажайыплыкъ этип тура.
Татархан тамаша болуп къалды: бу яман хабар мунча тез нечик яйыла? Молла айтмагъандыр чы. Гьай, къатынына, яш-юшгъа англашылып, олардан таба яйылдымы экен? Тек гьали бу алдында эретургъан нарт йимик гишиге бир жавап бермеге тарыкъ чы. Татархан шо жавапны берир!
– Мен билеген зат ёкъ, – деп, ол башын эниш салды.
«Энди Анайдан яшырма амал ёкъ. «Очар хабарны орну болмас», – дегенлей, о яйылмай къалма кюй ёкъ…» – деп ойлашып, Татархан абзарына гирди, тек я шо заманда, я гьатта артындагъы гюн гелинин гёнгюн аяп, авзун ачма болмай къалды.
Ахыры да къайнатасындан къайгъылы хабарны эшитгенде Анай бир зат да айтмады, тек яман бузулду, савлай къаркъарасы къартыллайгъаны билинмесе де, къолларыны-бутларыны къартыллайгъаны Татархандан яшырылмады. Къаркъарасы бир тамаша бошай барагъанны билип, Анай, оьзюню уьюне гирип, яйдакъ ерде бёттёбен ятды. Бирден сувугъан юрекни гючю ёкъгъамы эди, йылаву гьазирине гелмеди, сонг гелгенде буса токътатып болмас даражада эди: жабардагъы уркъаны къарыш чакъы ери сыкъмасув болду.
Шо ятгъаны булан Анай эки жума авруду. Къолай болгъанда, эрини малына тиймей, оьзюню бир-эки затын да алып, сёзсюз-давсуз айрылып гетди.
Гелинини гетмеги Татархангъа бары да затдан авур тийди. Уланы Сибирге гетеген гюнден бир де башгъа тюгюл эди. Къарт болгъанда ял алырман, янтайып турарман дегенде, гёресен, яп-янгыз къалды.
Гиши гелип, языгъы чыгъып сёйлегенни сюймейген Татархан абзарыны айгъызын да тогъасын салып бегитип, чет ердеги агъач гесеген тёнгекде олтурду. Ону я замандан, я сувукъдан, я ашдан-сувдан аварасы болмады, экинни намаздан сонг олтургъан гиши еринден хозгъалгъанда гече ортадан да оьтген эди.
⁂
Юртну молласы абурлу адамланы бири-оьзлеге юрюме башлагъангъа тамашалыкъ этсе де, Башир, муну бир себеби болма герек, къачан буса да тешилмей къалмас деп, сорамай, сабурлукъ этип турду. Амма чыдап турса да, ичинден къоркъуву чу бар эди. Себеби де шу. Баширни ярым десятин сабанлыгъы бар. Молланы ерини дазусунда. Гьали Башир оьзюнюн шо ерин молла бир пышдырыкълар этип яда учуз багьасы булан сатып алма сюедир деп къоркъа.
Танг десенг бир де гёзленмеген ерден къатды.
Бир гелгенде Манчар Гьажи:
– Къыз яшгъа йимик, къысыр къатынгъа да атасыны ожагъында кёп токътама тарыкълы болмай, алтын да еринде сыйлы болагъан да йимик, гьар ким де оьзюню ерин тапса яхшы. Сагъа да, Башир, къызынгны гележегин ойлашмагъа заман болгъан… – деп сёз башлады.
– Не къыставул бар мунча къарсалап айланмагъа? Эрден айрылгъаны чы эки-уьч жума тюгюл болмай. Уьч ай сама гетмесе, сюйсем де берип болмайман чы, – деди Башир.
– Къызынг айрылгъанлы дёрт-беш ай да бола. Татарханны уланы турагъан ерден кагъыз ёлда эки ай сама къала. Гелгенли де ай ярымлар – эки айлар бола тура.
– ВоЛлагь, болса да тез. Оьзюнг билесен халкъны тилин де: бирев арив гёрсе, бирев гёрмес.
– Сен тез деген булан, Башир. Къуранда башгъа кюйде айтылгъан: тиштайпаны айрылып къыркъ гюнден башгъа гишиге барма ихтияры бар.
– Я болса да, гьали шу сёзню къояйыкъ. Яшны да лап юреги сыныгъып турагъан заманы.
– Къызынгны юреги ачылсын деп тюгюлмю дагъы, Башир, мен де айланагъан…
Шо вакътиде, ичиндеги уьйден чыгъып гелип, Анай оланы алдына бишлакъ булан аш да, кажин булан сув да салды. Манчар Гьажи огъар тергевлю къарады: пашман буса да, къызны бети бек сюйкюмлю эди, айрокъда къара къашлары къарагъан гишини юрегине накъышлы оювлар болуп тартыла эди.
Манчар Гьажини эртенлер белсенеген кююне къарап, къатыны гьайран болуп къала. Уьйде гюзгю сама ёкъ. Гьалиден он йыллар алда Маккагъа гьажи къылма баргъанда алып гелген эки пияланы бири сынып, бири къалгъан. Она шо лап гюзгю йимик бет гёрсете. Муна шогъар да телмирип, гьар гюн мыйыкъ-сакъалын онгара туруп, эртен намаздан къушлукъ болуп гете. Башы акъ, сакъалы чал. Шо саялы башына этме амалы ёкъгъа сакъалына ябушгъан, акъ тюклени бир-бирлеп юлкъуп тайдыра. Тек эп этип болмады бугъай, къайдан сюйсе болсун иран къына да табып, бир керен гечеден эртенге сакъалын къаралыгъындан йыртыллайгъан этип чыкъды.
Бу гезик чи къатыны, адаша сама турмаймы деп, эрини бетине яхшы тергевлю къарады: адашмай буса, етмишине етишген гиши этеген бу не маймун оюнлардыр!
Къазакъдан бирдагъы кагъыз гелгинче ишни битдиремен деп, молла залим къаст этип айланды. Кагъыз гелсе, пышдырыкълары ачылажакъ, халкъгъа биябур болажакъ. Тек юхусуз гечелер ойлаша туруп, огъар да бир ёл тапды: почтмейстерге савут булан май етишдирип гелди, ол да Къазакъдан болду, Атабайдан болду гьеч кагъыз гелсе, ёкъ этип къойма сёз берди.
Манчар Гьажи не далиллер гелтирсе де, Баширден сёз алып болмай эди. Болмасгъа бакъгъанда бир керен Баширге ол баягъы юхусуз гечелер оьзю ойлашгъан ялгъанны англатды.
– Сагъа, Башир, бир де сёзюм ёкъ, биревнюки де болма да болмас. Ва амма бу арада бир зат бар, – деп, молла айтма сюймейген болуп токътады.
– Неге тутулдунг? Не затдыр о? Айтма ярамайгъан затмы? – деди Башир.
– ВоЛлагь, билмеймен, Башир, айтма онча ошавлу зат да чы тюгюл, айтгъан булан башгъа болагъан зат да ёкъ. Бадувгъа бир къуллугъум болуп, къалагъа багъып чыкъгъан эдим. Бир яман хабар эшитдим.
– Не хабардыр о?
– Англата тураман чы айтма ошавлу тюгюл деп. Нечик де айт дей бусанг, айтайым: гелеген жумада къызынгны къалагъа чакъырса ярай. Шолай хабар бар дей онда.
Баширни ичине от къуюлуп гетди. Къызы сангъа гиргенли гьали болду-дагъы болду деп къоркъуп тургъан илыкълыкъ ювукълашып геле экен. Не сюйсе болсун, тек шо биябурлукъ болмасын! Баласыны башы хорланмасын, халкъны гёнгю кюлемесин!
– Сен магъа яманлыкъ ёрамайгъанны билемен. Шо биябурлукъдан не де къолайдыр. Алайса шу ишни эки-уьч гюнню ичинде этип битдирип къутулма герекбиз, – деди Башир.
– Эки-уьч гюнден чи бажарылмас. Онгайлы ерни гьазирлемеге тарыкъ. Ишни биширме тарыкъ.
– Багь, сени мунча юрюйгенинг, мекенли ер де ёкъ турамы эди дагъы? – деп, Башир тамаша болду.
– Я, олай тюгюл, бар чы бар бирев, тек сен рази болурмусан, билмеймен.
– Мени де, биргине-бир баламны да башы хорлангъынча, ёлда ёлукъгъан садагъачы буса да разимен.
– Рази бусанг, шо сеникини дазусундагъы еримни сеникимне къошуп къояр эдик. Оьзюнг билесен, къатыным атлы затым болгъан булан, бир улан яшгъа бозарып оьмюрюм гетди. Аллагь каримдир, не этейим, насип болмады. Къызларым да эрде, къатыным да, сен де билеген, авул хоншу да билеген, бир аврувлу зат.
– Багь! Уялмаймысан ап-акъ сакъалынг да булан нени де сёйлемеге? – деп, моллагъа тикленген Башир тамаша болуп къалды: ону сакъалы къаралыгъындан гьатта йыртыллай эди.
Башир дагъы сёйлеп болмады, йылавуму эди, ачувуму эди – бир зат тамагъына тыгъылып, лап бувуп токътады. Булай да къайтма турагъан гёзлери бирден-бир гёрмейген болуп къалды. Шо арада Манчар Гьажини:
– Рази тюгюл бусанг, токътарман. Башгъа уллулукъ этмеймен. Дейгени огъар йыракъдан гьаран гелеген затны йимик эшитилди.
Олай этсе, ата оьле, булай этсе – ана. Ойлашып бир гьакъылгъа гелип болмай, Башир тамны сюзген танадай тирелип токътады.
– Экинчи гьёкюнмесенг яхшы эди, Башир, сонг, баликим, геч болуп къалма да ярай, – деп, Манчар Гьажи гетме айланагъан болду.
– Ойлашып, сен арив гёрген кюйде этейик, – деген зат Баширни авзундан чыгъып гетди.
– Оьзюнг де ойлаш, Башир, сени къызынг менде этдеги хурт йимик туражакъ. Мен сав чакъы огъар, башгъа, ишле дейген гиши де болмас. Оьлсем де алты дисетин еримни яртысын огъар васият этип гетежекмен… – деп, молла сююнюп, кёп зат сёйлеп къойду.
Шунча оьзю де сюеген, оьзюн де сюеген эри намартлыкъ этген сонг, кимге инансын, кимге таянсын. Анай гьеч англап болмай.
Уьч йыллагъа мени олжам тул болсун, Уьч йылдан сонг оьзюню мен тапмасам, Учузлагъа барыр-бармас ёл болсун. Уьч йылдан сонг отуз гюнге чыдаса, Аманатгъа арт болжалым шол болсун,
– деп эри Сибирден язып гелгенли яманокъ кёп боламы?
Арты булан салып да гелген.
Уьч йыл. Уьч йыл деген де недир! Анай он йыл да, йигирма йыл да чыдажакъ эди, къарт болуп оьлгюнче уьч гюн алдын къайта десе де къарап туражакъ эди. Алайса чыдамакъ да, гёзлемек де, намус-ягь да, гишини сёзюне инанмакъ да бу дюньяда ёкъ затлар экен, тарыкъсыз сёзлер экен, баш алдатывлукъ экен. Бу пана дюньяда алайса яшав оьзю де бир гьапюк йимик, паш алма йимик боппо-бош зат экен. Сююнмек де, сюймек де гюнлюк, озса – айлыкъ, дагъы да ари гетсе – йыллыкъ зат экен.
Гечеси-гюню булан шулай ойлашып, дюньядан лап баз гечип турагъан Анай, авулдагъы арачы къатын башлап эрни хабарын, сонг Манчар Гьажини атын чыгъаргъанда, къашын сама тербетмеди, «Атам оьзю сюйгенни этсин», – деп къойду: болагъаны болгъан, дагъы артыкъ зулмугъа сан да ёкъ, дагъы артыкъ къайгъыгъа юрек де ёкъ.
Гиши эрге барып – къатын алып, шулай чалт этилген иш Муслимавулну тарихинде гьалиге ерли гьеч болмагъандыр. Хамис гече арачы къатын гелди буса, жума гече Анай Манчар Гьажилерде эди. Бийив-той чу къайдагъы затдыр, дос-къардаш сама жыйылмады, жума гечени хадиринден аш сама хабулмады. Къарангы болуп, юрт агьлю ахшам ашгъа къайтгъанда, бир эргиши де, бир къатын гиши де, артына токълу да тагъып гелип, анайны алып гетди.
Вассалам-ваккалам, шуну булан иш битди.
Манчар Гьажини ягъында ятгъанда Анай, къоркъуп буюгъуп, гиччи къыз яшгъа ошап къалды. Ичине де бир сувукълукъ гирип, буту-къолу бошады. Тербенип сама болмады. Эрнилерине эрини авзу къаплангъанда, ачыгъан бозаны аччы самурсакъ къатыш ийиси бирден Анайны бурнуна урунду, уьстевюне шо вакътиде эри яман кекиргенде, жиргенмекден Анайны ичи булгъанып, тамур-тамуру турду, иссилиги гётерилип, аркъасюегин де, башын да къыздырды. Уьстюндеги ювургъанны бирден атып, ариги уьйге чабып чыкъды, тавханабашда цил-цил янып турагъан чыракъны башын алып набын уьстюне себелеп, мелтесин тутду – уьй лавуллап къалды. Кёкюреклери ачытма башлагъандокъ гьёкюнюп, гьуя салып къыргъа чыкъды, акъыра туруп абзардан айланды, берден-бир бек яллайгъанын гёрюп, къайтып гирме сюймей, къырыйындагъы пурхгъа чапды, гьали битип, о тыгъылып толгъан биченге таянды. Минут да гетмей пурхну да уьйлени де ялын алды.
Анай туруп чыгъып гетгенде, къачып къайда баражакъ, уьшюгенде писиревсюз къайтып гележек деп гёнгю кюлеген Манчар Гьажини я эшиклени ачылгъанындан-ябулгъанындан, я къатыныны акъырагъанындан аварасы болмады, ювургъангъа башын да чырмап, юхлама къараса да, бажарылмады: уьйге гююк ийис де, тютюн де яйылды. Бу недир деп, ювургъанындан башын чыгъарып къараса, агъач терезелени ярылывларындан ялын ярыкълар урунуп, уьйню ер-ери шавлаланып тура. Ич гёлек-шалбары булан чабып укъыргъа чыгъып, къатынларына къычырды. Жавап болмагъанда, кёмек излеп, хоншуларына чапды. Бир-эки минутгъа барып гелгинче, уьйлени от алып табулду. Авул хоншу жанталашып айланса да, гьеч кёмек этип болмады.
Адамлар эртен гюйген-битген бир сюекни пурхдан, ондан къыйывсуз бирдагъы сюекни де пурхну башындагъы бежен уьйден тапды. Оланы пурхдагъысы Анайныки, бежен уьйдегиси де Манчар Гьажини бириси къатыныныки болмагъа герек деп ёралды.
Манчар Гьажи шо уьстюндеги ич гёлек-шалбары булан къалды. Уьйлер толгъан мал-матагьдан, беженлердеги гьабижай-будайдан, аранлардагъы тувар-малдан биргине-бир къалгъан зат шавхал пешгеш этип берген ат болду. От тюшгенде, аранны эшиклерин тебип ярып къачмагъан буса, о да къалмажакъ эди.
Манчар Гьажиге биринчилей гелген ой къалагъа чапмакъ деген зат болду. Оьзю учун шунча-шулай балагьгъа тарыгъан гишини шавхал бир кёмексиз къоймас деп ойлашды. Молланы гьисабында, бары да зат Абумуслим саялы болду.
От-ялынгъа чиркиген, уьстевюне къурум къатыш къангъа да батгъан бетин-башын да ярты-юрту сибирип, уьстюне хоншусуну шарбалын, къапталын да гийип, Манчар Гьажи яманокъ алгъасап Къапиркъумукъгъа тербенди. Атын тутуп болгъан буса, огъар минип барса да ярай эди, болмады: къачып гент ягъагъа чыгъып гетген эди. О эсине гелгенде, молла табулмагъаны да яхшы болду, булай барсам, шавхалны языгъы бек чыгъар деп ойлашды.
Гьаман оькюрюп болагъан къала гьали Манчар Гьажини шыплыкъда, сантлыкъда къаршылады: Абумуслим оьлю аврув тийип ятгъан эди.
Молла нечик де Шамсутдинни уьстюне гирме бажарды. Бир якъдан тангала-бирисигюн оьзю шавхал болагъандан сююнюп, бирдагъы якъдан оьлюп барагъан атасына къайгъырып, оьзюню нечик тутса яхшы экен деп ойлашып, башы къагь болуп турагъан Шамсутдин де, «Мен билеген Къазакъ да ёкъ, мен эшитген Анай да ёкъ.» – деп, молланы къувалап йиберди.