Йыртылгъан енг

Гьалиге ерли болгъан зат тюгюл. Костек базаргъа алып баргъан эки ерини бириси сатылмай къалды. Бу затгъа Къазакъ оьзюн айыплы гёрдю: балики, бир бузукълугъу бардыр, юрегин салып этмегендир. Олай буса да, къарагъанлар болду чу, воЛлагь, шу ери эрши ва да осал деп айтмасмы эди, бир багьана тапмасмы эди? Шу деп айтгъан болмады чы.

Гьар затны тюбюне тюшме, гьакъыкъатын англама къаст этмек – Къазакъны яшдан берлиги хасияты. Затны англагъан сонг себебин билмеге, бир ёл тапмагъа, гьасил чыгъармагъа тынч бола. Ойлашып, гьали ол ери неге сатылмагъанны англап болмай. Озокъда, арт вакътиде сатыв оьтген йылларда йимик къурч да, чалт да юрюлмей, болса да гьали тюгюл сатылмай къалмагъан чы.

Йыл сайын муштари де аз бола барамы, бир къалмагъал чы бар. Къара дагъы сен, экинчи ерни бугюн бир-эки тюгюл ахтаргъан гиши де болмады. Ерлер багьа деп сама къоймаймы? Багьа буса, бу чу базар, тийишли гёргенин берсин, гьакълашма ярай чы. Нагъдылай ёкъ буса, борчгъа бермек бар, гишини онгайы болгъунча къарамакъ бар.

Тек енгилмей, Къазакъ артындагъы базар гюн де эки ер алып юрюдю, ёлда хоншусу да ёлугъуп, бирче гетдилер.

Костекни бавларына булар да етди – от-ялын болуп бир резин пайтон да оьтдю. Атлардан шапши къазандан йимик пус ура эди.

– Огь, уьюнг йыгъылмасын! Гьайванлагъа языгъы да чыкъмаймы! Бу кимни пайтону экен? – деди Къазакъ.

– Нете, гьалими гёрегенинг? Муса бий чи шо барагъан, – деп, хоншусу тамаша болду.

– Багь! Энди бийлер де пайтонлар булан юрюйген болгъанмы? Эргишини тюбюнде аргъумакъ ошавлу тюгюлмю?

– Бийлер чи неге минмесин, сюе бусанг чанкалар да мине дагъы да. Бийлер этген-этгенни этебиз деп айлана, онгмагъанлар, тек гючю етмей, гюченелер.

– Багь! Нени буса да айтамысан! – деп кюледи Къазакъ.

– Дагъы неге де айтаман! Оьмюрюнде къуру эрши затны этип турмагъа олагъа оьзлеге неге ярай, сёйлеме сама бизге неге ярамай? Бийлени чи энди къояйыкъ, нечакъы айтса да бир къабургъасы артыкъ адамлар. Чанкаланы да неси артыкъ? Алып къарасанг, шолар да сени-мени йимик оьзденлер. Дагъы бир зат да тюгюл!

Къазакъ дагъы да кюледи.

– Негер кюлейсен? Сёзюнг бармы мен айтгъангъа? Ялгъанмы башгъа? – деди хоншусу.

– Огъар кюлемеймен. Башгъа затгъа кюлеймен. Чанкаланы гьакъында бир хабар эшитгенмен жагьил заманымда. Гьали шо эсиме тюшюп гетди.

– Не хабардыр? Мен айтагъангъа къыйышамы-къыйышмаймы сени шо хабарынг?

– Ери бармы дагъы къыйышагъанны!

– Алайса мен де кюлейим, айт.

– ВоЛлагь, айтсам да башгъа эрши зат тюгюл. Къакъашураданмы, Гьели-Паравулданмы чанкалар арзгъа гелген Шурагъа губернатургъа. Губернатур да болгъан Чанчаваз деген гюржюлю инарал. Гьадурбижанчаны къатышдырып бизинче де сёйлеп биле болгъан. Гьасили, хыйлы заман къаратып, инарал буланы къабул этген. Чанкалар кансаралгъа гирип, бёрклерин де чечип абур этип, къазар агъачдай къатып токътагъан. «Не арзыгъыз бар?» – деп сорагъан инарал. «Гьюрметигиз дагъыдан-дагъы уллу болсун, инарал. Сен бизин бийлеге тенглешдиргенни сюебиз», – деген чанкалар. «Сиз кимлерсиз?» – деп сорагъан инарал дагъы да. «Гьалиге биз чанкаларбыз, амма, этсенг, бий болма сюебиз», – дей чанкалар дагъы да. «Бий олмаян кишини бий этме бажарыламы? Олай иш олурму?» – деп, инарал тамаша бола. «Гьюрметигиз дагъыдан-дагъы уллу болсун, инарал, сен сюйсенг бажарыла. Бийлерден бизин, башгъа, кем ерибиз ёкъ. Биз бир халкъбыз», – деп тута чанкалар.

Чанчавазны ачуву чекесине чыгъып гете. Бу оьзю де гюржюлю бий экен. «Сиз кимлер экенни мен айтайымы? Сиз гьамиси пичлерсиз! Гет бурадан, кёпеёгъулулар!» – деп, къувалап чангына батдыргъан болгъан.

– Огь, не ерин этген болгъан дагъы! Тюппе-тюз айтгъан! Арасында антгъа бир тюгюл шоланы гебинли тувгъаны да ёкъ! – деп кюледи хоншусу.

Базарны ягъасында токътьагъан пайтонлар, товба Аллагь сагъа, он чу болгъандыр. Къазакъ гьали тюгюл эс этмеген. Бир-эки де, уьч-дёрт де алдын да бола эди. Гьали не кёпдюр! Шо мюгьлетде Къазакъны башына янгы ой гелди: муна ерлери аз сатылма башлагъанны себеби, атланы орнуна пайтонлар геле тура экен!

Гертилей де, шо базарда да Къазакъны бир ери тюгюл сатылмай. Огъар терен ой тюше: нечик яшамагъа герек? Алтын-гюмюш булан доланып, маишат этер эдим десе, болур чакъы иш ёкъ. Айда бир юзюк яда сыргъалар этип, уьягьлюню сакълап болмассан чы. Гьай аман я, барындан да яхшы касбу чу бар дагъы – сабанчылыкъ, тек нетерсен, топурагъы ёкъ, о болса да, оьгюзю-арбасы ёкъ. Ортакъгъа чачайым десе де, ону балагьын да гёрмей къалмады.

Къатыны булан сёйлесе тюгюл, гишиге кант этмеген, биревге бир сырын билдирмеген, балики, Жанбике атасына англатгъанмы эди экен, не сюйсе болсун, арадан уьч-дёрт гюн гетип, маркача намаздан сонг бир жагьил яш гирип геле. Уллуланы таныгъан булан Къазакъ юртдагъы жагьил тайпаны барын да не танысын.

– Атам сагъа гел дей, бола бусанг, – деди о улан.

– Гел, булай чыкъ, инивюм. Бек гелирмен, гел деген сонг. Сен кимни уланысан? – деп сорады Къазакъ.

– Чыгъа да турмайым. Атам тез гел деген. Мен Порсукъну уланыман. Къайтайым.

Къазакъ да ону токътатмай къойду. Порсукъ – юртдагъы байланы бири, кёп ери-мюлкю бар адам. Къазакъ онгарылып, «Я Аллагь, не иш бар экен? Башгъа, къомузунгну алып гел деп де айтмады о яш. Менден битеген дагъы не мурады болур дагъы? Ярашдырагъан заты бар буса да, йиберип гелир эди, чакъырмас эди…» – деп ойлаша туруп юрюдю.

Барса, Порсукъ бугъар иш бермеге сюе экен. Къотанны да, юртну да орталыгъында Порсукъну уллу таласы бар. Шогъар харбуз-пастан салгъан экен. Къаравул этмеге гиши тарыкъ. Тогъуз четен ессине, онунчу четен сакълагъангъа.

Къазакъ ойлаша. Ону экиянсынлы гёрюп:

– Мен сагъа Дарай чарыкъ Асев тюгюлмен. Мени сёзюм сёздюр. Болат да магъа, башгъа, ят адам тюгюл, – деди Порсукъ.

«Сакълавчу болмакъ мени аслу ишиме пуршав этмежек чи. Олтуруп чарлакъда да, астаракъ ишлеп турарман. Заман-заман харбузлукъдан да айланарман. Яхшы ярайгъан бир ит де сакъларман. Жанбикеге артымдан аш алып юрюме де ювукъ ер. Атайына кёмекге Устархан да гелир. Пайыма тийген харбуз-пастанны акъчасын тыкъмагъа тешиклер де ёкъ тюгюл…» – деп ойлашып, Къазакъ шо ериндокъ рази болду.

Оьзлени мюлкю болса да-болмаса да, ата-бабалары сабанчылыкъ булан машгъул болуп, тёкген къан-тери булан топуракъны сугъарып гелген, къолуна алтын алгъынча чалгъы алмагъа гьасирет Къазакъ Порсукъну таклифине, гертилей де, сююндю.

Артындагъы гюн Къазакъ харбуз тарлавну орта ёругъунда чарлакъ къош этмеге башлады, атасына кёмекге, къурдашы Ханбатырны да алып, уланы Устархан да барды. Тюпде къош, уьстюнде де чарлакъ ишледилер. Юртдан гелтирип, яшлар къошну къырыйына бир шайлы ит де байлады. Оьзю шайлы буса да, итни аты къолайсыз эди: «Къарапай». «Жымчыкъ болагъан эди къарапай. Итге де неге къойгъан экен шолай? Тюгю къарагъадыр дагъы», – деп ойлашды Къазакъ.

Чарлакъ шайлы бийик болду: шондан къарасанг, дёгерек айланып бир чакъырым чакъы дегенлей ер мунаман деп гёрюнюп тура, харбуз тала чы лап къолунгну аясында деп къой. Ону шолай бийик Къазакъ биле-биле туруп этген. Ана топуракъдан я ишлеп къолу, я гёрюп гёзю тоймагъан гиши шундан сама къарап къанып къалмагъа сюе. Айрокъда ол леззет алагъан заман – тангны да, эртен намазны да арасы, демек табиат уянмагъа башлайгъандан тутуп, уянып битедир дегинче вакъти. Инг башлап къушлар уяна: таланы дазусундагъы бийик хамхартылыкъдан, къырыйындагъы гесек агъачлыкъдан сызгъырагъан – чарнайгъан авазы гелмеге башлай. Танг муна шо сес булан ачыла.

Ярыкъ тийгендокъ яшыл отлар, чечеклер уяна: сан язып, баш гётерип, алышынып гете. Сонг юртдан сиривлер, гезиклер баш бере, тюнгюлюклерден тютюн гётериле башлай.

Къазакъ гёзел табиатгъа къарап сююне. Бир-бирде къомузун да хынтырлатып, табиатны уькюртмеге къоркъагъан да йимик, аста-аста гёнгюрев эте.

Къазакъ сакълайгъан харбузлукъну аты бир тамаша: «Къаралай тала». Кюйге къарагъанда, о от тюшюп, агъачлыкъ яллап болгъан. Отну да адам биле-биле туруп салмагъа кюй ёкъ: бу дангыл авлакъларда агъачлыкъны абуру да, багьасы да бар. Кёк уруп яллагъанмы яда ёлавчулар, агъач алма гелгенлер яхшы сёндюрмей къойгъан отну ел гючлендирип йибергенми – бир зат чы болгъан.

Гюндюзлер де, ахшамлар да Къазакъ нагагь да янгыз къалмай: Ханбатыры да булан Устархан яда артына Абдулланы да салып Гьайбулла геле. Тойда Къазакъны йыр айтагъанын эшитген Гьайбулла да, Абдулла да бир керен ахшам янгы къашкъаралып турагъанда парт деп гирип гелди. Бары-ёгъу булан буланы арив къонакъ да этдилер, Къазакъ сарын айтып да йыбатды. Гече ортагъа ювукъ болуп бара, уланлар гетмеге къарамай, айыплы яшланы йимик, бири инбашын къыса, бири – эрнин. Тек башгъа айтагъаны, тилейгени ёкъ. Кёп заман индемей Къазакъ да турду. Сонг, болмасгъа бакъгъанда, Къазакъ:

– Сорагъан айып тюгюл деп айтыв бар, яшлар. Гечип къоюгъуз, сорайым. Нечик гелген эдигиз? – деди.

– ВоЛлагь, бизин бир тилевюбюз бар, Къазакъ, амма айтма болмай турабыз, – деди Гьайбулла.

– Сорагъан сонг, айтмасагъыз къояманмы дагъы, – деп, Къазакъ масхара этди.

– Айтма да тартынабыз, айтмай да не этежекбиз: сен бизин къомузгъа-йыргъа уьйретгенни сюе эдик. Айтма кюй табып болмай токътагъан эдик, – деди Гьайбулла.

Къурдашы айтагъангъа рази болуп, Абдулла да бир нече керен башын энкейтди.

– Бек яхшы этгенсиз, инивлерим. Къолунда барын да, башында барын да гишиге берип кёмек этмек Аллагьутааланы ягъындан макъталып гелген зат. Къолумдан гелеген затны этейим, – деди Къазакъ

– Къолубуздан гелегенни биз де этербиз, – деп сёз къошду Абдулла.

– Я тарыкъсыз затланы къой, – деп, огъар тюртдю Гьайбулла,

Абдулла айтгъан затны ушатмагъан Къазакъ, бир зат да айтмай, ойлу токътады: янгылыш сёзю чыкъса да, таза юрекли уланлагъа ошай, булагъа гьали нечик урушурсан, не айып этерсен. Болса да ол бир зат да айтмай къоймагъа болмады:

– Уьйретсем де мен сизин гьакъ булан уьйретмежекмен, оьзюм сююп, юрегимден ушатып уьйретежекмен. Магъа сизин бир затыгъыз да тарыкъ тюгюл. Шо затны мен дагъы айтылып эшитмейим, – деди.

Шондан сонг эки де улан Къазакъны ягъына геле башлады. Жумада бир сама гелмей къалмай, тилеп, Къазакъны йырлата, бир-бирде оьзлер де, ону къомузун гезик булан хынтырлатып, гьумуллай бола.

Гьайбулла да, Абдулла да къомузгъа-йыргъа уьйренмеге башлагъанлы беш-алты айлар бола. Гьали Къазакъ харбуз сакълама тюшгенде де олар чарлакъгъа ягъына гелме башлады.

Жан айырмас къурдашлар буса да, оланы ошашлы я хасияты, я гелиши ёкъ. Гьайбулла тергевлю, башына затны тез алагъан бийик исбайы улан.

Абдулла десенг – тыгъып, тизнеп къойгъан тузкъап. Мурады – къомуз согъуп билмек. Йырдан-сарындан онча аварасы да ёкъ, я эшитген затын эсинде сакъламагъа къарамай. Оьзге уллу къумукъ юртларда йимик, Ботаюртда да халкъ гишиге ат такъмагъа оьтесиз уста. Ат такъмагъа тюшсе, гьатта къардашындан-къурдашындан аварасы да болмай. Юртлулары Абдуллагъа «Къорлукъ Абдулла» деп къойгъан. Башлап айтгъан гиши оьзю билсе тюгюл, огъар шолай неге къоюлгъанны англатып болагъан адам гьали бу юртда ёкъ.

Тойларда-жыйынларда, халкъ арада къуру Къазакъны ягъында болур, ол оьзлеге этеген кёмекни къарывун къайтарма къарар: гьай, тамакю торбасын чыгъарса, тавшалып гьазирленген япыракъ узатыр, папирос хапса, чагъып къув тутар.

Къазакъны ягъына гетген гюзден берли юрюй буса да, бирини сама гьали де къомузу да ёкъ: я сатып алма, я этдирме гючю етишмей. Шолагъа къомузлар этип бермеге тезден умутлу болса да, иш басып, Къазакъ да чола тапмай къалды. Энди чи ол, бош заманындан пайдаланып, шо умутун яшавгъа чыгъармагъа токъташгъан. Агъачлыкъдан эки тал бувун гесип алып, чарлагъына къурумагъа салгъан.

Гьайбулла да, Абдулла да гьар гелгенде, Къазакъ олагъа къомуз сокъдуртуп, сарын айтдырып къарай, янгылышса тюзлей, билегенин уьйрете.

Абдулла къомузгъа залим уста, Къазакъ къарап, оьзюнден де яхшы согъа деп къоя. Амма, нетерсен, эжжелден берли йырлана гелеген сююв сарынланы тюгюл гёнгюнден билмей, я Къазакъныки, я оьзгеси болду – бир йырны сама айтмагъа болмай. Гьайбулла десенг къомузгъа айтардай уста тюгюл буса да, Къазакъны бары да йырларын гёнгюнден биле, сарын айтма башласа кеберханадан гелеген унну йимик тёгюп тура.

Экисин де Къазакъ алай сюе. Олар да гиши ушатмас йимик уланлар тюгюл, паду мал йимик затлар.

Абдулланы бир айтгъан заты эсине тюшген сайын Къазакъ иржая бола: «Къомуз сокъмагъа уьйренсем, халкъ магъа, «Къорлукъ Абдулланы» къоюп, «Къомузчу Абдулла» дейген болмасмы эди экен», – деген эди.

Муна бугюн ахшам да олар экиси де ишден къайтгъан сонг Къазакъны ягъына гелди. Кисесинден чыгъарып, Абдулла Къазакъны алдына уьч-дёрт увуч кокан, Гьайбулла да шончакъы харби салды.

– Багь, мен сизин къонакъ этегенни орнуна сиз мени этемисиз? – деди Къазакъ.

– Харбуз-пастан бишип битсе чи, оьзюбюзню-оьзюбюз де этежек эдик къонакъ, – деп кюледи Гьайбулла.

Коканлардан да, харбилерден де бир-бирни алып, къалгъанын Къазакъ уланына деп аявлап салды.

Гьаманда йимик уьчюсю де гезик булан къомуз сокъду, Къазакъ йыр айтды, олар – сарынлар.

Уланлар гетме урунгъанда:

– Мени сизге айтагъаным бар. Бугюн итнигюн. Дюр чю? Гелеген итнигюн заввал маркачада шунда болугъуз. Гьалиденокъ билдире тураман, гьазирленигиз. Уьчюбюз де эришип сарын айтажакъбыз. Яхшы-ярайгъан тайпасындан беш-алтыны онгарып къоюгъуз, – деди Къазакъ.

– Олай деген недир? Биз сени булан эришип сарын айтып бажарабызмы? – деп, Гьайбулла тамаша болду.

– Гелеген итнигюн мекенли болур о ери. Къарайыкъ, нечик бола, – деп иржайды Къазакъ.

Шо жума Къазакъгъа бек ишлемеге тюшдю. Бир-бир затланы ол гьатта чарлагъында ай ярыкъгъа этди. Къыйынына гёре сююнчю де болду: итнигюн ахшам Гьайбулла да, Абдулла да гелгенде Къазакъ экисини де къолларына яп-янгы, гююк ийиси тайып битмеген къомузлар тутдурду.

– Багь! Булай нечик бола? – деп, Гьайбулла тутулуп къалды, Абдулла да иржайса тюгюл, бир зат да айтып болмады.

– Кёп арив бола. Шу – мени сизге савгъатым. Сиз герти къомузчулар болуп битгенсиз, иншааЛлагь, герти йырчылар да болажакъсыз.

– О чу одур. Тек муну къарывун нечик къайтарырбыз? О ери бар, – деп талчыкъды Гьайбулла.

– Герти йырчылар болсагъыз, мен оьлгенде орнумну тутсагъыз – она шодур муну къарыву. Сёйлешгенибиз сёйлешгендир. Гелигиз, энди эришип-сарын айтайыкъ. Гьайбулла, башла.

– Неге мен башлайман? Абдулла айтсын биринчилей, – деп назланса да, Гьайбулла, ёткюрюп тамагъын да кюйлеп, согъуп янгы къомузун да йырлама башлады:

Тавлардан ташгъын акъса, Тюзлеге сыйышмасмы? Сагъа бир сорав берсем, Нече де къыйышмасмы?

Аркъангдагъы акъчалыкъ, Чатып артылгъан сююп. Гёргенден берли сени Бара юрегим гююп.

Тургъаным оьзен ягъа, Суву денгизге агъа. Аллагьучун, арив къыз, Бир кёмек ёкъму магъа?

Къув тыгъар ястыкълагъа, Оьлен салыр чарыкъгъа. Бир чыкъма ярамаймы Гечелеп ай ярыкъгъа?

Бичакъны яны болур, Йибекни болур эни. Уьч гюнлюк шу дюньяда Неге къыйнайсан мени?..

Къазакъ гьамангъы адаты булан гьар сатырны, гьар сёзню тутма, англама къаст эте. Гьали тюгюл ол шу сарынланы эшитмеген. «Гёнгюнден чыгъарып сама атмадымы? Балики, Гьайбулланы шо пагьмусу да бардыр. Оьзю уялып билдирмей турадыр», – деп ойлашып, сорады.

– Гьали чыгъармагъанман, тюнегюн янгыз уьйде де ятып чыгъаргъанман. – деп, Гьайбулла уялгъандай болду.

«Муна мени орнумну тутмагъа гиши. Гьалиге сарынлары таза тюгюл, сёзлери бары да оьзюники тюгюл, къошулчан, башаягъы бар. Болсун дагъы! Будайны да элей чи башаягъын. Бара-бара муну сарынлары-сёзлери де эленир. Герти йырчы зункъ деп арагъа чыгъып къалагъан зат тюгюл чю! Гьайбулла герти йырчы болгъунча да йыллар гетер…» – деп ойлаша Къазакъ.

Озокъда, оьзюню уланына да ону умуту бар. Тек не гереклер этип, яшны гьалиге не къомузгъа, не сарынгъа таткъандырып болмай тура.

Устарханны башгъа затлагъа пагьмусу бар: ойлашып тюрлю-тюрлю оюнлар чыгъарыр, агъачдан-такътадан тюбеклер, тапанчалар, окълар ишлер. Ону белбавуна тапанча да, инбашына тюбек де тагъып айланагъанына къарап, «Биргине-бир уланыбыз къачакъ болуп сама къалмагъай эди», – деп, анасы талчыгъа бола.

Абдулла, баягъы, халкъ арада юрюлюп гелеген, чайналгъан сарынланы айтды. «Ва амма къомузну чу нече де бажара, къоччакъ! Бармакъларын жынжыракъ йимик уютуп къоймаймы!» – деп ойлашып, Къазакъ ондан да сююндю. Ёкъ, ону оьзюню къыйналгъаны негьакъ гетмеген, сёйлеген сёзлерин, берген насигьатларын ел элтмеген, чагъылгъан къувну учгъуну къабунма тюшеген къаралдыгъа къонгъан.

– Энди сени гезигинг, – деп, эки де улан Къазакъгъа телмирип токътады.

– Дюр буса, мен де бир экини айтайым. Тюзю, мурадым сизге тынгламакъ эди, оьзюм йырлайгъандан да аварам ёкъ эди. Сёйлешген сонг йырлама тарыкъман, – деп, Къазакъ сарын айтма гиришди:

Бир дос тапдым немкъорай, Юлдуз, гюзгю, гюн чырай, Къушлукъдан тюш болгъунча Минг тюрлю – негер ярай?

Къушлукъ чакъда бал бердинг – Тюш болгъунча къалсын деп, Тюшден сонг закъум бердинг – Гьакъ башымдан алсын деп.

Гёрмединг гёзден къарап, Билмединг гёнгюм сорап. Бугюн басгъан бойнумдан Хыйлы хор, мысгъыл, харап.

Хыйлы хор, мысгъыл, харап Бойнумдан басгъан, таймай. Болур-болмас ишлеге Инандым эсим жыймай…

Къазакъ йырлай – къонгурав тавушу ахшамгъы таза гьавада чув харбуз талагъа, айланадагъы ашлыкъ авлакълагъа, къырыйындагъы агъачлыкъгъа бюлбюл сеси болуп синге. Гьайбулла да, Абдулла да сёйлемек, тербенмек чи къайдагъы затдыр, тыныш да аламы-алмаймы, ким биле – шонча да шолай тергевлю тынглагъан. Экисини де къабуздурулгъан папирослары тартылмай къалып, баягъонокъ да сёнген.

Йырлап битип, Къазакъ да папирос чырмады, астаракъ сора туруп сёйледи:

– Эндиден сонг Аллагьны берген гьар итнигюнюнде муна шулай эришип сарын-йыр айтажакъбыз. Амма, яшлар, бир къошагъаным бар: йыр болду, сарын болду – гьар ким оьзю гёнгюнден чыгъарып айтажакъ. Мен сиз янгыз къомузчулар болуп къалгъанны сюймеймен, герти йыравлар болгъанны да сюемен. Муна шу затны сиз бир заманда да унутмагъыз, – деди.

Сюзюк гьавалы гёк-гёк ахшам. Атлар талгъан, резин пайтон астаракъ геле, уьстюнде олтургъанлагъа о ерге ишылагъан да йимик гёрюне. Алискендер бийни къалгъыв басгъан, гёзлери заманда бир юмулуп гете, тек юхлама заман ёкъ: юрт ювукъ болгъан.

Гетген гюзде шавхал Мамай деген аштархан купесге беш юз пут бояв тамур сатгъан эди. Ярты гьакъына мал алынып, оьзгеси къалып къалгъан эди. Шавхалгъа акъча тарыкъ болуп, гьали Алискендер шо акъчаны барып алып геле. Дер девюрюнде чи шавхал шолай аз затланы ахтармаса да ярай эди, гьали амалы ёкъ, заманлар алышынгъан. Шагьар да балагь ер экен, Шурагъа гёчгенли шавхалны харжы эки-уьч пай артыкъ чыгъагъан болгъан.

Шура – къала ер. Дагъыстан областны тахшагьары. Русиядан гелген-гетген мунда. Туркиядан, Ирандан гелегенлер азмы! Бираз алда чы Яврупада да, Русияда да айтылгъан язывчу Александр Дюма гелип, хыйлы гюнлер туруп гетди.

Аты айтылгъан гьар адам, Русиядан гелген гьар генерал, Туркиядан, Ирандан чыкъгъан гьар купес – шавхалны къонагъы. Къонакълыкъны буса терсиз эркин малны уьстюнде олтургъан гиши ол уллудан этип уьйренген.

Александр Дюманы къонакълай чакъыргаънда шавхал авдарып оьгюз сойду. Шону билген язывчу, бир затлар сёйлеп, башын чайкъады.

Шавхал къырыйында олтургъан генерал-губернаторгъа:

– Не болгъан? Къонакъ ушатмады бугъай. Неге ушатмагъан экен, сорама яхшы эди, – деди.

– Ушата. «Оьгюз соягъанны бир де гёрмегенмен. Билген бусам алданокъ гелип къарамай къоямы эдим», – деп айта, – деди генерал-губернатор.

– Багь! Ондан тынч зат боламы! – деп, шавхал баш нёкерин чакъырып буйрукъ берди.

Арадан беш минут да гетмегендир, Александр Дюманы да алдына салып, бирдагъы оьгюзню соягъангъа къарамагъа чыкъдылар. Шавхал да, язывчу да, генерал-губернатор да бираз арекде аркъа шанжалларда олтурду.

Дюма – алтмыш йыллар болагъан, этден-гючден тюшме башламагъан, оьмюрюне, къаркъарасына да къарамайлы, бек жагь айланагъан адам.

Александр Дюманы романларын я шавхал, я ону къаласындагъылар – бири де охумагъан. Сёз еринде айтгъанда, язывчу булан франсызча сёйлейген, шишип-гёбюп оралагъан генерал-губенрнатор да ону бир сатырын да охумагъан. Шавхал да, генерал-губернатор да учун дюнья толгъан романлардан да гючлю де, абурлу да, герекли де зат бар: язывчу булан Петербургда оьзю Экинчи Александр пача лакъыр этген, Александр Дюма, бир тавушлукъ затлар айтып, пача чакъы пачаны кюлетген. Гьали язывчугъа этилеген абур да муна шо саялы этиле. Гьакъыкъатда, шо абур огъар этилмей, Петербургдагъы пачагъа этиле.

Александр Дюманы ерли халкъ ушатагъан бир заты – гелгени булан шу бир-эки жуманы ичинде къумукъ тилни уьйренмеге айлана – муна шо. Гьатта сёйлеме къарай, башлап яш-юш булан сёйлеме уруна, ону-муну атын сорап, язып ала.

Бир гюн генерал-губернаторгъа шавхал Дюманы гьакъында:

– Бугюн мунда буса, тангала оьзюню Парижинде. Бизин тил де огъар не гьажатдыр, билмеймисен? – деп сорады.

– Гьажаты шо: Дюма Дагъыстанны яшавундан китап язажакъ. Шо заманда тарыкъ болур деп этегени, – деди генерал-губернатор.

– Алай болгъанда бизин гьакъыбыздан да язажакъмы? Язса да не язажакъ?

– Озокъда, бизин гьакъыбыздан да язажакъ. Дагъы кимни гьакъындан язсын! Тек не язагъанын билмеге къыйын, сорама да ошамай. Сен парахат бол, яман язмас! – деп, генерал-губернатор башын бирден-бир гётерди.

Ёкъ, Дагъыстан областдагъы инг де уллу, инг де гючлю эки де гиши – эки генерал гьали янгылыша эди. Александр Дюманы Дагъыстан яшавундан язылгъан «Салтанат» деген романында я шавхалны, я генерал-губернаторну аты тутулмай. Шо роман асруланы боюнда адамлар нечакъы къаст этген булан да чечип болмайгъан, билген сайын билме, чечген сайын чечме гьасирет гелген сююв сырына багъышлангъан.

Александр Дюма гетип кёп узакъ къалмай Шурагъа оьзю Экинчи Александр пача гелди. Ону къаршылама да, къонакъ этмеге де гьазирлик буса алты айлар алда башланды.

Шурадагъы гарнизонну дерзилерине буюруп, шавхал оьзюне янгы генерал форма гьазир этдирди. О да гьеч эди, пача чакъы пачагъа не савгъат берсин – муна шо къыйын масъала. Ахыры да, генерал-губернатор булан да гьакълашып, гюмюш ер-турманы булан акъ айгъыр, акъ чепкен, увакъ сурлу гёк бухари бёрк, алтын саплы гюмюш хынжал, гюмюш тагъымчакъларына алтын сояв берилген белбав онгарылды.

Савгъат булан да битмей, къонакълыкъ уллудан болма герек. Генерал-губернатор да, шавхал да ойлашып, биринчи къонакълыкъны бу тав уьлкеде пачаны вакили, гёзю-къулагъы болгъан генерал-губернатор, экинчи къонакълыкъны буса шавхал этежекге токъташды. Пача рази гёрсе, шолай арив де къыйыша эди.

Бир керен эки де генерал шо лакъырны этип турагъанда губернаторну къатыны бийке гирип гелди. Башлап эри, шогъар къарап да шавхал атылып турду. Эргишилени лакъырын англагъан къатын сёз арада:

– Пача чакъы пачагъа тутуп чий акъ ат берип къоя деген недир? Не эсине геле? Къара яда къызыл къашгъасы да бар буса эди мангалайында. Шо заман ярай эди. Ап-акъ атны не аламаты бар деп бересиз? – деди.

Губернатор кюлеп йиберди.

– Негер кюлейсен? – деп, хатири къалгъандай бурнун чюйдю къатыны.

– Гёнгюнге авур алма, аявлум, къара къашгъасы булангъы акъ ат къайдан табулагъан затдыр! Дюньяда болма сама боламы экен? – деп, губернатор шавхалгъа къарады.

– Бийке тюз айта. Ерни тюбюнден чыгъартырман, амма тапмай къойман! – деди шавхал.

Артындагъы гюн къабарты-чергес бийлеге де, ногъай-къалмукъ ичине де атлылар йиберилди. Кёпеги етишсе, кийиз къазыкъ ерге гирер дегенлей, гьавайын акъча болгъан сонг, не этмеге де къыйынмы, къара къашгъа акъ атлардан бирни де тюгюл, уьчню табып гелдилер.

Китапгъа салгъан сурат йимик арив затлар. Бирисинден чи къысгъасы гёз айырып болмайсан: къара къашгъасы бардан къайры, тизгинлерине ерли бутлары да къара. Пачагъа савгъатгъа шону тангладылар.

Флигел-адъютант алданокъ гелип билдиргенде, пачаны къаршыламагъа офицери-солдаты булан савлай атлы юзню алып генерал-губернатор да, артына нёкерлерин де салып, генерал формасын да гийип шавхал да Сююнчкъалагъа бардылар.

Бир башлап алдында офицери де булан гелеген атлы асгер гёрюндю. Ялан бийик исбайы жагьил уланлар. Нече де арив гийими де бар. «Гвардия», – деди къарап генерал-губернатор. Сонг ябукъ резин пайтонлар баш берди. Биринчи пайтонну эки де къабургъасы булан уьчер атлы офицер юрюй. Пайтонланы нече де тюрлюсю де бола экен! къарап, шавхал тамаша болуп къалды. Баш пайтонлар адам жыйылып турагъан ерден оьтюп токътады.

Бир офицер, онг къолун да гётерип, атын пайтонланы бою булан артгъа чапдырды. Шо буйрукъну англап, пайтонлар бары да токътады.

Биринчи пайтонну эшиги ачылып, къыркъ беш-элли йыллыкъ сари тюклю бийиксув полковник тюшдю. Айланасын шоссагьат генераллар алып токътады.

«Пача», – деп, генерал-губернатор атылып атындан тюшюп тербенди, ондан къалышмай, шавхал да юрюдю. Булар ювукълашгъанда, пача генерал-губернаторну танып, франсызча «Сизин гёрегенге мен бек шатман», – деп, иржайып къолун узатды. Франсызча жавап да берип, генерал-губернатор да бир затлар сёйледи. Къашларын гётерип къарап, франсызча бир-эки сёз де айтып, пача шавхалгъа да къолун узатды. Русча сёйлеп бажарагъанына базынып, пача не айтса да билермен деп турагъан шавхал гьали бир зат да англамай бек бузулса да, «Къайырмас. Магъа орусча сёйлеп билегеним де таман. Ата-бабаларым шону да билмей болгъан. Бара-бара, тарыкъ буса, шо франсыз тилни де уьйренирмен», – деп, оьзюню юрегине оьзю сабурлукъ салып къойду.

Пача пайтонуна минген сонг генерал-губернатор да, шавхал да артгъа тартылды.

– Бизге экибизге де гвардияны алды булан юрюме ихтияр берди пача. О – бизге этилеген уллу абур. Гёрдюнгмю, гьали болгъунча гвардияны алдында бирев де ёкъ эди, – деди сююнген генерал-губернатор.

– Олай нечик бола дагъы? – деп, шавхал тамаша болду.

– Нечик болагъандыр, «Сизин топуракъда хожайын сизсиз. Алгъа тюшюгюз», – деди. Гёресен, пача чакъы пача, амма нечик рагьмулудур, – деди генерал-губернатор.

– Бек юрюрбюз! Пачаны буйругъу болгъан сонг, отгъа тюш десе де тюшербиз, – деп, шавхал атылып атына минди.

Генерал-губернатор да, шавхал да атлар булан янаша юрюй, артында гвардия рота, ондан сонг отуз алты резин пайтон, артында бирдагъы гвардия рота, бираз аралыкъ къоюп, генерал-губернаторну юзю ва шавхалны нёкерлери. Булар барысы да эки чакъырымгъа ювукъ ерге узатылгъан.

Темирхан-Шурагъа пача артындагъы гюн къарангы бола турагъанда етишди.

Пачаны биринчилей, алда сёйлешген кюйде, генерал-губернатор къонакъ этди. Артындагъы гюн пача тавгъа чыкъма, Гунибни гёрме сюйдю. Генерал-губернатор да, шавхал да, озокъда, ону булан гетди. Нечик алай да, дагъы онгай тюшмей, пачаны къонакълыкъгъа шавхал ол тангала Петербурггъа гете деген гюн чакъырды.

Уллу узун стол ашайгъан-ичеген затдан емирилип геле. Жанынг не сюе: дагъысын айтмагъанда, тогъуз тюрлю эт, беш тюрлю балыкъ, Ирандан гелтирилген кишмиш, къайсы, каба хурма, етти тюрлю ерли гьалива, бозадан уруп гьаракъыгъа ерли ички…

Столну башында орталыкъда пача, онгунда генерал-губернатор, солунда шавхал.

Петербургну адатын этип, пача узакъ олтурмады. Назланып ашады, бозадан бир-эки уртлады. Къайтма деп эретургъанда ол: «Империяны йыракъ ягъаларында да Русия тажына герти берилген шавхал йимик адамлар баргъа шатман ва парахатман», – деп, шавхалны инбашына къолун салды.

Къырда нёкерлер туякъ урагъан ерленген къара къашгъа акъ айгъырны ёгенинден де, къолларына бириси савгъатланы да тутуп къарап къатып тура эди. Бир къолу булан атны ёгенинден де тутуп, шавхал пачагъа:

– Уьчсюз-къырыйсыз уллу Аресейде Аллагьны вакили тенгсиз гьюрметли пачам, шу аз-маз савгъатланы къабул этип алмакъны тилеймен деп, бириси къолун юрегине салып, башын энкейтип токътады.

Пача иржайып, савгъатланы ал деп флигель-адъютантгъа орам этип, шавхалгъа къолун берип:

– Савбол, генерал-лейтенант, – деди.

Пача пайтонуна багъып юрюгенде, генерал-губернатор, бир онгай табып:

– Гьакъ юрекден къутлайман, генерал-лейтенант, – деп, шавхалны къолун алды.

– Мен чи генерал-майорман, – деди шавхал.

– Гьали болгъунча дюр эдинг. Шу минутдан башлап сен генерал-лейтенантсан, – деп англатды генерал-губернатор.

Алискендер бий яхшы къарт болгъан, уьфюрсе кюлю тёгюлеген даражада. Бийлени, гьатта чанкаланы арасында инг де ярлысы деме ярай. Шавхалны къолуна да, авзуна да къарап тура. Муна шулай ари-бери бара, шавхалны сатыв-алыв ишлерине къошула, жыйынларында уллусу болуп олтура.

Ботаюртгъа етишип, резин пайтон Муса бийни къапусуна тюз болду. Ёлда талма да талгъан, ашама-ичме де кёп сюеген Алискендер ахшам болгъан себеп де булан Муса бийлерде гече къалмагъа токъташды.

Бир-бир затларда оьзюню булан уьчешмеге къарайгъан Эндирей бийлени ювашландырмакъ муратда шавхал Къумукъ тюздеги оьзге бийлер булан яхшы аралыкъ тутгъан. Шавхал оьзлеге абур этегенге олар да залим оьктем болалар, къарывун къайтарма да къаст этип айланалар. Муна гьали де Алискендер бий гелгендокъ, Муса бий уллу йыбав къурду.

– Йыбавубуз яман тюгюл, амма, не хайыр, къуру дагъы, – деди Алискендер уьч-дёрт аякъдан сонг.

– Неси къуру? Жанынг не сюе, – шо зат шунда болур алгьам сагьатгъа! Буюр, Алискендер бий, – деп, Муса бий къонакъны бетине къарады.

– Ашайгъан-ичеген затгъа чы гишини сёзю болмажакъ, тек йырсыз-сарынсыз йыбав герти йыбав тюгюл, ярты йыбав, – деди Алискендер бий.

– Багь! Ва уьюнг йыгъылмагъыр, ондан тынч зат бармы! Къырыйын чыгъарып къоймаймысан дагъы баягъонокъ! – деп, Муса бий баш нёкерин чакъырып: – Алгьам сагьатны ичинде бизин уллу йырчыбыз шунда болсун! Же! Ат булан чап, огъар да ат ал, – деп къошду.

– Бийим, уллу йырчыбыз юртда тюгюл, Къаралай талада, харбуз-пастангъа къаравул эте, – деди баш нёкер.

– Бу гечеге харбуз-пастанына бир зат да болмас! Болса, менмен тёлейген! – деп, Муса бий тёшюне къакъды.

Къолтугъуна къомузун да къысдырып гирип гелген Къазакъны гёргенде, Алискендер атылып туруп йиберме аз къалды, оьзю де эс этмей гьитинип йибермекден къолундагъы мююз къартыкъ къартыллап, алдына боза чалкъынды, тек тез эсин жыйып, танымайгъан-гёрмейген болуп токътады.

Алискендерни Къазакъ да таныды. Оьзю гёрмегенли ол къарт болгъан, бузулгъан, амма танылмасдай алышынмагъан. Олар бири-бирин гёрмегенли кёп йыллар гетген. Аз заманмы? Масхарамы? Алискендер оьзюню гёргенни залим сюймесе де, Къазакъ я ону таныгъанын, я юрегини бузулгъанын билдирмеге сюймеди:

– Буюр, бийим, – деп къатып токътады.

– Бери гел чи, улан, – деди Муса бий.

– Башуьсте, бийим, – деп, Къазакъ столну алдына гелди.

– Вёре сагъа салам аякъ, – деп, бий боза къартыкъ узатды.

– Кёп савбол, бийим, – деп ичип, Къазакъ енги булан авзун да сибирип токътады.

– Гьали бизге адамны сан-саны хозгъалагъан, арив сарынлар айт чы. Сыйлы къонагъымны да юреги ачылсын, – деди Муса бий.

– Айтгъанынг болсун, бийим, – деп, Къазакъ йырлама башлады:

Кёклени батгъычысан, Ерлени ачгъычысан, Танажарлар гесеген Алмасны ярткъычысан.

Отбаш алда олтуруп, Кесевлерин ишырып. Тиймегин бусурмангъа, Оьлтюрюрсен биширип.

Алманы аливаны, Коканны шириваны. Сенден садагъа болсун Къызланы кериваны.

Акълар да бар, гёклер де, Жийрен къашгъалар да бар, Оьр тутма юрегингни, Сенден башгъалар да бар.

Авзунг арив оймакъдай, Бугъагъынг къардан акъдай, Не къылыгъынг ярагъан, Адамлар сени макътай.

Самайларынг сари алтын, Тёгюлсюн яягъынга, Пайхаммар дуа къылсын Гьар басгъан аягъынга.

Сютлю болур сютеген, Къатты болур къатагъан. Сен мени женнетимсен Чархым салып ятагъан.

Гёзлеринг гёкдюр сени Гёк атны ялы йимик, Гёрюнесен гёзюме Дюньяны малы йимик…

Алискендер авзун ачып тынглагъан кююнде ойлаша: «Алышынгъан. Эсли болгъан. Элли яшындан оьте барадыр. Амма бет гелиши шо. Тавушу къатса тюгюл, онча алышынмагъан. Къарайман, бу мени танымай. Дагъы да яхшы. Шавхал десенг уьйлерине от салгъанда, бу яллап оьлген деп тура. Муса бийге билдирейими экен? Ёкъ, билдирмесем яхшы. Экев билгенни эл билер. Гишиге айтылгъан сырдан сыр болмас…»

Къазакъ йырлап битгенде, Муса бий уьйренген адатын этип:

– МашаЛлагь! МашаЛлагь! Айт чы, йырав, жанынг не сюе? – деп сорады.

– Магъа бир зат да тарыкъ тюгюл, бийим. Тилеймен, гетме къой, – деди Къазакъ.

– Шо Къаралай таланг къарап къалса да ярар. Бираз харбуз-пастаны тайгъан булан Порсукъгъа да бир зат да болмас. Тойгъунча аша-ич, сонг бар.

– Сен айтгъан болсун, бийим.

Тепсиге олтурса да, Къазакъны ашамакъдан-ичмекден гьайы ёкъ, Алискендерни гёргенден берли де тойгъан. Бий узатгъан аякъны къайтарма ярамай деп болмагъан буса, шо бир къартыкъ бозаны да ичмежек эди. Мурады – къыргъа, гечеги таза гьавагъа чыгъып, эркин тыныш алмакъ, ачыкъ башы булан ойлашып, бир хыялгъа гелмек.

Алдындагъы ашдан да бир-эки хабып:

– Тилеймен, бийим, гетме пурман бер, – деди Къазакъ.

Муса бий башы булан орам этип ихтияр берди.

Гечени къппортасында Къазакъ генг авлакъны гесип оьтеген тар арба ёл булан юрюй. Атгъа минип гелсе де, яяв гетип бара. Шону чу, бирев тилемесе де, бий оьзю де эс тапмагъа ярай эди. Йырлап битген сонг Къазакъ бийге де, оьзгелерине де, озокъда, кимдир? Ярлы йырав.

Алискендерни гёргени нече де авур тийди, ичине бир сувукълукъ гирди, юреги башлап ачувланып, сонг тарланып къысылды. Йигирма йыллар алда Атабайны да, Къазакъны да шавхалны къолуна тутуп берген муна шу Алискендер эди. Шо заман берген сёзюнде табулмады, намартлыкъ этди. Башлап этгени де болмагъан. Намартлыкъ булан юрюген гиши уьйренген затын тегин-тегин къоярмы, гьали де бир пышдырыкъ, бир пислик этмесми?

Жыйындокъ да Къазакъны башы аврума башлагъан эди. Гьали юваш йылы гьавада бираз къолай болду. Къазакъ астаракъ папирос да тарта туруп ойлаша юрюй: «Терисин таныйман шо Алискендер бийни. Шавхалгъа чы етишдирежек. Сююнчю гьисапда айтажакъ. Бир уллу иш этген гиши болуп токътажакъ. Гьатта, савгъат къаравуллай буса да ярай. Шавхал не дер экен? Не этер экен? Алдындагъы къулларын атлагъа-итлеге алышдырып йибереген заманларын эсине алыр. Дагъы не этежек? Арадан йигирма йыллар гетген. Къайтара Сибирге йибермес чи. Шюкюр Аллагьгъа, барып кютюп гелгенмен. Бир такъсыры да ёкъ гиши анамны акъ увузун къусуп къайтгъанман…»

Гьар гюн тюшде аш алып гелегенде, Устарханны арекденокъ «Атайым!», «Ва Атайым!» – деп къычырагъан хасияты бар. Къошда буса, Къазакъ «Вай!» – деп чыгъа, чарлакъда буса, иржайып эретуруп токътай. Уланына къарап сююне: бирзалим болуп геле.

Бу гезик атайыны я авазы гелмегенде, я оьзю гёрюнмегенде, юхлап турамы экен деп, Устархан къошгъа гирди, онда да тапмагъанда, ари башдамы экен, агъач ягъадамы экен деп, чарлакъгъа минип къарады. Бир ерде де атайы гёрюнмегенде, итни эс табып: «Къарапай!», «Къарапай!» – деп къычырды. Ювукъ-арада ит де ёкъ эди.

Не этегенин билмей, оьлен орунну уьстюнде ястыкъгъа сюелип салынгъан къомузну гёрюп, алып астаракъ хынтырлатма урунду. Ондан да тез ялкъды, сызгъыра туруп харбузлукъну ари башына барып айланды. Шайлы уллу гёрюнген бир харбузну юлкъуп алып ярмагъа сюйсе де, атасыны «Вёре, вёре, Устархан, бишмей туруп, харбуз болду, пастан болду, тийме. Сагъа оьзюнге де зарал, ессине де», – деп айта болагъаны эсине тюшюп, индемей оьтюп гетди.

Гьали чи къайда болгъан буса да, атасы къайтгъандыр деп, Устархан къошгъа гелсе, – бирев де ёкъ. Сюймей туруп, дагъы да чарлакъгъа минди, къолларын авзуна къартыкъ этип тутуп, агъачлыкъгъа багъып бир нече керен: «Атай…ы…ы…ым! Ва-ва Атай…ы…ы…ым!» – деп къычырды.

Жавап болмады. Агъач ягъа булан отдан толгъан къол арба тартып барагъан бирев токътап, мангалайындан терин сибире туруп:

– Не акъырасан, яш?! Не болгъан?! – деп къычырды.

– Атайыма гел деймен! – деди Устархан.

Къазакъ ёкълу хыйлы заман болагъанны билмейген о гиши сабур тавуш булан:

– Гелир дагъы. Алгъасама. Сув яравун этмеге тайып турадыр, – деп, арбасын тартып гетди.

«Сув ярав» – деген не экенни англамаса да, Устархан «гелир» – деген сёзге таянып токътады, бираздан ястыкъгъа баш этди, дагъы да бираздан аста, адамны къойнуларын къыдыкълап уьфюреген ели булангъы таза гьавада татли юхугъа батды.

Ол экинни вакътиде ач болуп уянды. Шоссагьат айлана якъгъа къараса – атасы ёкъ. Тюпге тюшюп, къошгъа гирсе – онда да ёкъ. Атасына оьзю аш алып гелген гиччирек четенге гёзю тийгенде силегейлери агъызып гетди. Шонда эсги кетенлеге чырмалгъан эки сукара бар. Бирисинде арагъы чыгъып гьалпама, бирисинде ювурт тузлугъу булан гьинкал. Устархан ютгъунуп ари бурулду.

Шо карзинканы Къазакъ шунда къаравулгъа тюшген сонг бала гогаман чубукъдан этген. Сибирде уьйренген касбуларыны бири. Жанбикени къолунда гёрюп тилеп, авул-хоншулагъа да этип берген. Энди бютюн юртгъа яйылып бара.

Ахшам бола тура, атасы ёкъ. Устархан не этегенин билмей. Башлап ачгъа ашкъазаны авруп турду, бир зат ону сорагъанда йимик эди, сонг о да тайып къалды…

Уланы уьйге къайтгъанда анасы намаз къылып бите тура эди.

– Ахшам болгъанда сама уьйге къайтма ярамаймы? Чабып айланмагъа шунча узакъ гюн таманлыкъ этмейми? Мен де чи яп-янгызман, – деп талчыкъды Жанбике.

– Мен ойнамай эдим. Атайыма къарап къалдым, – деди Устархан.

– Вёв! Къайда эди ол, къарап къалмагъа?

– Къайда гетгенин билмеймен. Гьали де гелмеди. Шунча заман къарап турдум.

– Вёв! Бу къутургъан бийлер энди гюндюзлер де йыбанагъан болгъанмы? Гечелер аз эди дагъы! Бий чакъыргъандыр сарын айтдырма деп. Гече геч къайтар. О заманда да къойса.

Яш бирден туруп чабып чыкъды.

– Нетесен? – деп къычырды анасы артындан.

– Нетегендир, чабып барып къарайым! Буссагьат гелемен! – деп, уланы абзарданда чыгъып гетди.

Чаба-чаба барып къараса, бийлени къапусунда, гертилей де, ярыкълар. Болушлукъ этип болмай, Устархан бир терезе тюпге барып тынглап да къарады: уьйню ичинден тавушлар гелди. «Атайым мунда. Бираздан къайтадыр. Уьйге бир гелип гетсе ярамаймы экен чыкъгъанда. Гелир. Бугюн мени гёрмеген чи», – деп ойлашып, сююнюп гетди. Тек бираздан «Къомузу неге онда эди дагъы? Оьзю мунда буса, къомузу онда нечик бола?» – деп ойлашып, юрегине чыйсынлыкъ гелсе де, алдагъы ёл да огъар къомузну бийлер бергени эсине тюшюп, юреги ял болуп къайтды.

Къазакъны оьзюню тилевюне гёре, огъар гюнде бир керен тюгюл аш алып бармай эдилер. Тюшде-тюшде исси аш элтиле, ашхам да, артындагъы гюн эртен де къалгъан-къулгъан затны хам-хум этип къоя.

Бу гезик де Устархан баягъы адаты булан арекденокъ:

– Атай…ы…ы…ым! Вав-ва Атай…ы…ы…ым! – деп къычырды, атасыны тавушун эшитип къанма сююп, бир мюгьлетге юрюмей токътады.

Жавап болмады. Чабып къошгъа гирсе – бирев де ёкъ. Сав мичари де, хума толуп бурчакъ шорпа да булангъы карзинкасын замп деп ерге салып, алгъасап чарлакъгъа минди…

Онда да ёкъ. Гьалтама-гьинкалгъа тийилмеген. Къомуз да шо алдынгъы еринде. Къарсалап ари-бери къарады – я талада, я агъач ягъада бирев де гёрюнмей.

Тюнегюн йимик токътама болмады. Яш юреги къысылды, ирин акъгъандай ачытды. Чалт тюшюп, тарланып уьйге чапды.

– Вёв! Неге тез къайтдынг, къулум Устархан? Башгъа, къувалайгъанлар бармы эди артынгдан? – деп, анасы тамаша болду.

– Гьали де ёкъ Атайым! – деди Устархан.

– Олай деген недир? Бир гече-бир гюнден де битмейген бу не уллу йыбавдур! Харбуз ташлангъан! Адам тиймеген булан, нечесе тюрлю жан-жанывар бар! – деп окъурана туруп, Жанбике алгъасап чыгъып юрюдю. Арты булан чаба туруп уланы да гетди.

Бийлени къапусуна етишип барып, башлап гёрюнген къуллукъчудан:

– Къазакъ бир бери къарагъанны сюе эдим. Айтагъаным бар. Аллагьучун, тилеймен, барып билдир, – деди Жанбике.

– Аллагьны арагъа салып тилемесенг де, айтар эдим, бар буса. Ёкъ, – деди о къуллукъчу.

– Гетгенми дагъы? Къачан гетген? Гече де ёкъму эди дагъы? – деп, Жанбике гьалекленип гетди.

– Гече де ёкъ эди, – деди къуллукъчу.

– Яхари, недир сен айтагъан! Яш гёрюп гелип тура чы гече ол къапуда болгъанны. Сен гёрмей къалгъансандыр. Бола чы олай, – деп, Жанбике ялбарып-ялынып иржайды.

– Бусурман тил булан айта тураман чы ёкъ эди деп, гьали де ёкъ деп. Мен ону гёрмей нечик къаламан гечени узагъында агъалагъа къуллукъ этип тургъан гиши. Магъа инанмай, яшгъа инанамысан? – деди къуллукъчу хатиржан тавуш булан.

Ичине къартыллавукъ гирген къатын, жавап да берип болмай, къагъы болуп къайтып юрюдю. Арты булан уланы да гетди. Аякълары оьз-оьзлюгюнден Жанбикени атасыны абзарына элтди.

– Яш айтагъангъа инанып, къувун салып йибермейик. Тас болуп къалмагъа, башгъа, адам урлайгъан заманлар да тюгюл. Мен билеген, Къазакъны уруп оьлтюрер йимик уллу душманы да ёкъ. Буссагьат авлакъгъа мен оьзюм барып къарарман, – деп, Болат онгарылып уьйден чыкъды. Ким биле излемеге тюшсе деп, кёмекге эки хоншусун да алып тербенди. Уллу атасындан къоркъа туруп, артындан Устархан да тюз болду.

Барса, Къазакъ, гертилей де ёкъ. Харбузлукъ адамны яшырагъан даражада тюгюл. Шо саялы булар, ким биле, жанывар болду, къабан болду – къыр жанланы къувалап гирип, яра тийип эсден тайып къалгъан буса деп, агъачлыкъдан айланып къарама токъташды. Уьч де гиши сеп салып кёп айланды, уллулардан айрылмай Устархан да юрюп турду.

Харбузлукъну агъачлыкъгъа бакъгъан боюнда дазуда бираз ерде хамхартылыкъ бар. Арып-талып, умут уьзюп агъачлыкъдан чыгъып гелеген гишилер, къараса зарал этмес деп, муна шонда тюз болду. Уллу атасы урушмайгъанны билген Устархан гьали къоркъмай-тартынмай чабып гетди, хамхартылыкъгъа гиргени булан бирден токътап артгъа бурулуп:

– Къарапай! – деп къычырды.

– Не бар, яш? Не къычырасан? – деди Болат.

– Муна Къарапай! Итибиз!

– Нете онда? Неге чыкъмай?

– Оьлген!

Уллулар етишип гелсе, ит белинден эки къыркъылып сойралгъан. Устархан къагъы болуп эретургъан, уллулар урушар деп къоркъуп, ичинден гьынкъ этип, къысылып йылай, гёзъяшларын чы яшырып болмай, бюртюк-бюртюк болуп агъыза.

– Бу – тегин иш тюгюл. Итни хынжал булан уруп къыркъгъан. Алайса мунда адамлар болгъан, не къыйын геле буса да, Къазакъгъа шолардан гелген, – деди Болат.

Къайтып юрюдюлер. Устарханны къошну ягъында токътагъанын гёрюп, Болат:

– Не этме сюесен, яш? – деп сорады.

– Атайымны бели булан къабур къазып, Къарапайны гёмемен, – деди Устархан.

Рази болуп, Болат башы булан орам этди. Уьч де гиши ойлаша юрюдю. Бу затны ким этер? Не деп этер? Ботаюртгъа гёчгенли биревге авур сёз айтмагъан, биревню хатирин къалдырмагъан. Абуш булан, озокъда, болду къалмагъалы. Шо заманда да Къазакъ такъсырлы тюгюл эди. Оьзюню айыплы экенин англап, тилевлер салгъанда, Абуш айландырмай гечме де гечди. Ачуву къалса да, Абуш гьали, арадан нечесе йыллар гетгенде, шулай вагьши кюйде оьч алагъанлардан тюгюл.

Ёкъ, мунда бир англашылмайгъан зат бар. Не?

– Къардашындан-къурдашындан эрингни ювукъ адамы кими бар? – деп сорады уьйде къызына.

– Яхсайда Мугьаммат деп бар, апенди дей огъар халкъ. Дагъы да Самат бар Яхсайда. Костекде Агьматхан деп бар, – деп, Жанбике тутулуп токътады.

– Билдирме сюемен. Мени гьисабымда, ишлер терен ерде, – деп, Болат къыргъа чыкъды.

Мугьаммат апенди Петербургдан дагъы бармажакъгъа къайтып, Яхсайда яшап тура эди. Огъар да, Саматгъа да, Костекге Агьматхангъа да къувун йиберилди.

Хасавюртгъа гирип, ийис билеген ит де алып, Мугьаммат апенди артындагъы гюн къушлукъда гелди, ону табанларын таптап Самат да етишди. Тюшге таба, артына он-он беш гиши де салып, Агьматхан да гелди.

Ийис билеген ит де булан кёп халкъ Къаралай талагъа тербенди. Жанбике де, Устархан да еринде табулду.

Къазакъны къошда, чарлакъда къалгъан затларын ийислетип йибергендокъ, ит тюппе-тюз хамхартылыкъгъа чапды, халкъ уьстюне етишгинче, авзуна акъ чюпюрек гесек де хабып чыгъып гелди. Алып къараса, – йыртылгъан енг. Шону Жанбикеге гёрсетгенде, «Къазакъны гёлегини енгючю!» – деп акъырып йылап йиберди, гиши гёрмес йимик ону башлап бавруна басды, сонг аявлап къойнуна сукъду.

Енгюч юлкъунуп алынгъан, алайса мунда тартышыв-ябушув болмагъа герек.

Не гереклер этген булан ит я агъачлыкъгъа, я авлакъгъа дагъы ари-бери тербенмеди. Нечакъы йиберсенг де, хамхартылыкъгъа гьавлап чаба, шо бир ёругъунда жанталашып айлана, сонг кёкге багъып къарышып гьаплай.

– Эй халкъ! Итден бизге энди пайда ёкъ: ийисни дагъы тутмай. Не болгъаны гьалиге бизге къарангы, тек не балагь гелген буса да, алдыбыздагъы агъачлыкъдан гелмеге герек. Гелигиз, къарыш чакъы ерни де къоймай, шуну ичин тын-тын этип къарайыкъ. Балики, биревлер оьлтюрюп гёмгенми. Тикаран топуракъ хотгъалгъан ер ёлукъса да, айтыгъыз, – деп, Магьаммап апенди башлап оьзю тербенди.

Шонча халкъ агъачлыкъгъа гирди, нечесе сагьатлар айланып, къарыш чакъы чы къайда, гьинкал чакъы ерин де къоймай тергеп чыкъды.

Шекленме зат сама табулмады. Адамны аягъы басылгъан белги де ёкъ, тюзю, ат туякъланы аз-маз билинеген орнулары чы гёрюндю. Олар да гьали болгъан белгилерми, яда тезги затлармы, – англама къыйын эди.

Халкъ агъачлыкъдан чыкъгъанда, Мугьаммат апенди:

– Гьей халкъ! Шекленме йимик чет ер дагъы бармы? – деп сорады.

– Орта кёпюр бар. Эки ягъы къамушлукъ. Шону да тергеп къарамагъа яхшы эди, – деди бирев.

– Буссагьат барабыз алайса. Авлакъны не сыры барны да биз билмейбиз. Шо саялы яйылып, къарай гетмеге тарыкъбыз. Юрюме къыйналагъанлар бар буса, кёп савболугъуз, къайтып къалыгъыз! – деп, Мугьаммат апенди халкъны алдына тюшюп тербенди.

Бирев де юртгъа къайтмады, къыйналып, таякъ тутуп юрюйген къартлар да халкъдан айрылмай гетди.

Алаша-алаша кёпюр. Я ону эки ягъындагъы къамушлукъда, я айланасында адам аякъ тиймеген ер къалмады, бирлер чи гьатта бир гьалда тюбюне гирип, бел булан хотгъанып да къарады. Гьеч шекли зат мунда да табулмады.

Халкъ арып-талып, ач болуп ахшам къайтды. Жанбике де, Устархан да артда къалды.

– Юрю, къулум, энди биз де гетейик. Бизге Аллагь шулай буюргъандыр, не этейик? – деп, Жанбике къошну алдында эрини гёлегини енгючюн яягъына къаплап йылай туруп олтурду, гьынкъ эте туруп Устархан да анасыны бавруна басылды.

Къаралай таланы къарангылыгъында къайгъы басып буюкъгъан экев. Дюнья уллу. Кёп малы-деврени, уллу сююнчлери барлар кёпдюр. Бу экевге буса гьали инг де кёп мал да, инг де уллу сююнч де – эрни-атаны тавушун бир эшитмек. Шону учун гьали булар, оьмюрю-башы бар чакъы дагъы яхшылыкъ гёрмей, сув булан уртлап мичари ашап турма да рази, аврума-оьлме де рази…

– Юрю, балам, энди гетейик биз де. Токътагъандан пайда ёкъ, – деп, Жанбике хозгъалды.

– Сен бар, Абам, мен гелмеймен, – деди Устархан.

– Не этесен дагъы, балам?

– Олтуруп къарап тураман. Шу ердеги бир юртгъа гетип тура буса? Гече гелип йиберсе?

– Сени йимик яшлагъа къырда янгыз гече къалмагъа яраймы! Олай деген недир? Къоркъма да къоркъмаймысан?

– Мен бир затдан да къоркъмайман, Абам.

– Ач да болгъансандыр чы, балам, юрю, астаракъ гетейик. Эртен дагъы да гелирбиз.

– Мен атайыма къарап турмагъа сюемен. Сен бар, Абам, эртен тез гелирсен.

Тогъуз-он йыллыкъ яшны къыр авлакъда гече янгыз къоюп гетсинми, Жанбике де къалды. Экиси де, чарлакъгъа минип, Къазакъны орунунда къучакълашып йылай туруп ятды…

Тас болуп къалмагъа инсан инеми, нохурат кепекми? Дюньяда бир себепсиз зат боламы? Биринчи йыравун, барман деген уланын тас этип табып болмай къалмакъ савлай къумукъ халкъгъа илыкълыкъ тюгюлмю?..

Шулай ойлаша туруп, Мугьаммат апенди округ башчысыны уьстюне гирди. Къайда барса да, огъар абур-сый: пачаны алдында къуллукъ этген адам. Ону гёргендокъ, округ башчысы атылып турду. Сабур-саламат кюйде Мугьаммат-апенди ишни мекенин огъар англатды.

– Буссагьат ахтарма, сорав алма адам йиберирмен. Ерни уьстюнде бар буса, биз ону табарбыз, – деп, округ башчысы Мугьаммат апендиге къарап, ону рази тюгюл йимик гёргенде: – Ерни тюбюнде буса да табарбыз, – деп къошду.

Тапмады. Ол йиберип гелген гиши, гертилей де, халкъдан сорав алып бир зат да чыгъарып болмайгъанын билгенде, бош къайтмайым деп, Абушну тутуп алып гетди.

Бир гунагьы да ёкъ Абуш он гюн негьакъ туснакъда да ятып, мюкюр болмайгъангъа токъаланып, онг гёзюн де тас этип къайтды.

Болгъан иш буса шулай эди.

Муса бийлерде къалгъан гече Алискендерни онча юхусу болмады. Къазакъны гёргенде юрегине гирген сююнч сан-санын жанландырды, тамур-тамуру туруп, къаркъарасы къутуруп гетмеге турагъанда йимик эди. Артындагъы гюн эртен Муса бий: «Не этесен мунча алгъасап? Къалгъаны етмиш-сексен чакъырым тюгюлмю. Бир жума сама токътап, кеп этип гет» – деп не гьаракат этсе де, Алискендерни бир жумагъа чы къайдагъы затдыр, бийлени къушлукъгъа ерли къалдырып да болмады.

Резин пайтон тахуллап, чанг чыгъарып бара. Гёз гьисап булан къарагъанда, бир сагьатны ичинде йигирма чакъырымгъа ювукъ ёл юрюлген. Алискендер бий буса, шогъар да къанып болмай, пайтончугъа артдан тюртюп, бирден-бир алгъасата. Заман-заман пайтончу, артына бурулуп, орам этип атланы гёрсете: сайки, гьайванлар языкъ дейгени.

– Магъа не аварадыр? Оланы жавабын береген менмен! Сеники гьайда дегенде гьайдамакъ! – деп къычыра бий шолай гезиклерде.

Экинни вакътиде резин пайтон Темирхан-Шурагъа етишди. Алискендер тюшгени булан шавхалны ягъына чапды. Къуллукъчуланы экиси посагъада эретуруп, бийни алдын алып токътады.

– Бу недир? – деди Алискендер.

– Шавхал тюш ашдан сонг ятгъанлы турмагъан. Тилеймен, бийим, гирме, бизин башыбызны балагьгъа салма, – деди къуллукъчуланы бири.

Алискендер яман ачувланды: Шурагъа гёчгенли шавхалны хасиятлары алышынып бара. Гюнню тюш ортасында дегенлей ятып юхлай деген недир? Гече йыбав-кеп этип, геч турмакъны яда турмай къалмакъны да бир эби бар, амма бир хозгъалгъан сонг дагъы да ятып юхламакъны не леззети бар? Къайдагъы нас къылыкъ орус гьакимлерден, башына тюшюп губернатордан яйыла. Губернатор этгенни этмесем оьлемен деп шавхал да айлана…

– Уят деп айтаман сагъа буссагьат! Къулакъларынга яв тыгъылгъанмы?! – деп къычырды Алискендер.

– Уятып болмайман, бийим. Тилеймен, токъта. Оьзюню уянагъан заманы бола тура. Гечигиз менден, болмайман, – деп ялбарды къуллукъчу.

– Мен боламан! – деп, теберип эшикни де дарбайтып ачып Алискендер ичине гирди.

Тувуп оьсгенли шавхаллардан къоркъа-ялына гелген ярлы бий гьали оьзю алып гелген сююнч эшикни шолай ачма да, уьге изнусуз гирме де ихтияр бере деп ойлашды. Болса да ол ичинден гиреген уьйню эшиклерин астаракъ ачды.

Шавхал уянып табулду. Насипге, ачувланмай, юмурукълары булан гёзлерин окъалай туруп:

– Къачан къайтдынг? – деп сорады.

– Пайтондан янгы тюшювюм, – деди Алискендер.

– Акъча?

– Акъча да алып гелгенмен, ондан да артыкъ сююнч хабар да алып гелгенмен.

Шавхал соравлу тикленди. Тек бирден айтып къоймай, къыйывларын бере туруп, шавхалны къызмаларын гелтирме хыяллы бий тувра жавап бермеди:

– Муселемавуллу Къазакъ эсингдедир чи.

– Бек эсимде, не болгъан? – деди шавхал.

– Ол оьзю гелип тюшюп къалмагъа тура къолгъа. Бек онгай гелип тура: Къазакъ авлакъда харбузгъа къаравул эте.

– Кёп арив. Мен шу ишни сагъа тапшураман. Я оьзю болсун шунда алдымда, я башы болсун! – деп, шавхал иман бармагъы булан уьйню жабарын гёрсетди.

– Амма болжал тарыкъ, – деди Алискендер.

– Не болжал бола огъар дагъы да! Йигирма йыллар мени алдатып тургъаныгъыз азмы?! Мени дагъы да къаратып, къарт этме, аврувлу этме сюемисиз?! Мен шу ишни сагъа тапшураман. Мен сагъа нечик рагьмулу экенни сен билесен, амма шу ишни тикаран бир шекли ери къалса да, менден айып тапма!

– Нече гиши алайым?

– Уьч гиши озуп да бара. Адам кёп болгъан сайын, къалмагъал булан тавуш да кёп болур. Гьарисине англат: эгер шу затны гьакъында оьмюрюнде биревге бир сёз айтса – оьлюм! Борчугъуз – алып гелип мени алдымда тургъузмакъ, ачувумну алгъан сонг, ким билди этип къоймакъ.

– Иш ишдир, савлай гелтирме бажарылмаса? Сен оьзюнг билесен, Къазакъ осал эркеклерден тюгюл, къаршы турса?

– Айта тураман чы, оьзю болмаса, башы тарыкъ! Къарт болгъансан, затны яхшы анламайгъан болгъансан! – деп, шавхал яман ачувланды.

Дёрт атлы яманокъ алгъасап юрюй. Беллеринде хынжаллар, яндавурларында тапанчалар. Бири алда, къалгъанлары беш-алты абат артдан гьайдай. Къайда, негер барагъанын шо алдагъысы – Алискендер тюгюл билмей, ол да шавхалны тапшуруву йырылып къалыр деп онча да къоркъа чы, шу дангыл авлакъларда да гиши билип къалыр деп, айтмай пысып токътагъан. Аз-кёп болсун, ону эндиги яшаву тангала гече этилме тюшеген затдан бютюнлей гьасил. Ашыгъы алчы турса, – балики, оьле-оьлгюнче абур-сый, ашав-яшав, тахан турса, – харлылыкъ булан хорлукъ.

Ёлу тюзелмей къалса, башына не гелир экен деген ой ону айрокъда талчыкъдыра. Шавхал не этежек? Озокъда, оьлтюртмес, зындангъа ташламас. Шура къалада гьали ону зынданлары да ёкъ.

Шавхалгъа шо затланы бирин де этмеге тарыкъ да тюгюл. Дагъы гёрюнме деп къойса, гёзден салса – бары затны башы муна шо: къалгъан бийлер салам бермей оьтюп гетеген болажакъ.

Тангда атлылар Солакъ сувну сол ягъына чыгъып, Ботаюртну ювугъундагъы агъачлыкъгъа гирип токътадылар.

– Ишибиз – гелеген гече. Сав гюн парахатбыз. Мен ятып юхлайман, сиз де юхлагъыз. Атлагъа гезик булан къарагъыз, ари гетмесин, шу арада отласын. Нагагь гиши гёрсе, – мычыгъышларбыз, Костек базаргъа деп чыкъгъанбыз. Тангала онда базар болагъан гюн, – деп, Алискендер чумал башлы эмен терекни тюбюнде увакъ отда ятды.

Нечакъы талса да, ой булан юхусу гелмеди, бираздан башын гётерип:

– Вёрегиз, мени уьстюме гиши гелмесин: ботаюртлуланы таныйгъанлары бар. Англашыламы? – деди.

Яйны гюню йыл чакъы дегенлей, шо бир гюн олагъа нече де узакъ гёрюндю. Юхудан да тойду, эки керен аш да хапды. Эки де гезик бий айры, уьч де нёкер бирче олтурду.

Агъачлыкъны ичинден де, авлакъдан да ер-ерден тавушлар эшитилсе де, сав гюнню узагъында атлыланы гёрген, ювугъуна гелген гиши болмады.

Шавхалны тапшурувун нёкерлеге Алискендер къарангы болуп, ишге урунмагъа турагъанда тюгюл билдирмеди.

Ахшам къарангы болгъандокъ, уьч де нёкер астаракъ барып, харбузлукъну дазусундагъы хамхартылыкъгъа гирди. Алискендер атлар булан агъач ягъада къалды. Бираздан хамхартылыкъдан къыр жанны талашагъанына ошашлы авазлар чыкъды – Къарапай шолай багъып гьавлап чапды, етишгенде яман къарышып гьаплама башлады.

Порсукълар-къабанлар сама гелмегенми деп, Къазакъ чечилип салынгъан хынжалын да къолуна алып, чарлагъындан тюшюп юрюдю. Есси етишгенде, ит бирден-бир бек гьаплама, хамхартылыкъгъа чапма башлады: яман гюню булан барып, чырдай-чалдай токътагъан хамхартылыкъгъа урунуп, ичине гирмей, гери къайта да, янгыдан гьавлап чаба.

«ВоЛлагь, шуну чабуву тегин тюгюл. Бёрю яда къабан – бири болма герек», – деп ойлашып, Къазакъ хынжалын да сувуруп, хамхартылыкъгъа гирди…

Шо мюгьлетде артдан экев ону тирсеклеринден тутуп бегитди, уьчюнчюсю буса, харбюк тапанчасыны къуннагъы булан арты-артындан уьч-дёрт керен уруп, башын къагъ этди.

Къазакъны арты булан хамхартылыкъгъа гирген Къарапай ессине бир къыйын гелгенни билип, гьанцыллап гьаплама башлады. Шо заманда нёкерлени бири оьзюникин къангъа бояма къызгъанып, Къазакъны къолундан тюшген хынжал булан чабып, итни эки этди.

Эсден тайып йыгъылгъан Къазакъны гётерип агъач ягъагъа – Алискендерни къырыйына элтдилер.

– Еринде унутуп къойгъан затыгъыз сама болмадымы? – деп сорады бий.

– Бизинки чи болмады, тек шуну хынжалы къалды шонда, – деп, нёкерлени бири къарангыда орам этип, Къазакъны гёрсетди.

Башгъа бир нёкер буса оьзю тирсегинден тутгъанда, Къазакъ талашып, гёлегини енгючю йыртылып ерге тюшгенни айтмай къойду.

– Муну хынжалы онда къалма ярамай, тез барып биригиз алып гелигиз! – деп буюрду Алискендер.

Узакъ къалмай бир нёкер къаны-неси булан къынына сугъулгъан хынжалны алып гелип бийге узатды.

– Мен не этейим муну? Ессини белине байла. Шавхалгъа муну савуту-неси булан гёрсетмеге сюемен, – деди Алискендер.

Къайышлар булан Къазакъны бутун-къолун да байлап, баш нёкер атгъа минип алдына алды. Атгъа салагъанда сама Къазакъ ингырланса тюгюл, я сёйлемеди, я гёз ачмады.

– Я сиз шуну оьлтюрюп сама къоймагъанмысыз? – деп къарсалады Алискендер.

– Къоркъма, бийим, ери гелсе, алгьам сагьатгъа айыкъдырарман. Гьали шулай яхшы, оьзю де рагьат, биз де парахатбыз, – деди баш нёкер.

Къазакъны къурсагъындан ятдыргъанлар. Аякълары атны бир ягъындан, башы да, къоллары да бириси ягъындан саллангъан. Ат гьар абат алгъан сайын ари-бери гьёслене бара.

Атлыланы юреклери хош: шавхалны гьукмусун кютюп гелелер, бир рагьмусу болур, нечик де бош къоймас. Айрокъда Алискендер сююне. Булай уллу «савгъат» саялы шавхал бир затын да къызгъанмажакъ, балики, алды бакъса, шагьардан уьйлер алып берип къойма да ярай, шолай болса, Шурагъа гёчер эдим, бары-ёгъу алтмыш уьйлюк Агъачавулдан таяр эдим деп ойлаша.

Атлыланы юреклери парахат: айып эт, Къазакъ къачса, къутулуп гетсе, сыртмакъ салып байлангъан. Баш нёкер онг къолу булан атны ёгенин тутуп, сол къолун Къазакъны сыртына сансымай салып юрюй,

Атлыланы аз-маз талчыкъдырагъан бир зат бар буса – о да Шурагъа ярыкъ болгъунча етишмеге тюшегенлик. Шо да шавхалны гьукмусу: шагьаргъа гёз ярыкъда гирмессиз деген.

Солакъ сувгъа етишгенде, бираз токътап ял алмагъа сюйсе де, баягъы шо заманында етишмей къалсакъ деген къоркъув булан Алискендер шону этме болмады, гечивге башлап оьзю тюшдю. Атлылар бирин-бири эс этмедими яда атлар эришдими – нечик де Алискендерни арты булан къалгъан экиси тюз болуп, баш нёкер артгъа къалды.