Оьпке салам

Бу жума къувунлу башланды. Никел жувагъанлар от якъма агъачны гезик булан гелтире. Чыкъгъандокъ агъачлыкъны бери башында бой болуп бир нече къат тизилген, гесилип гьап-гьазир этилген уллу тёбелер бар. Барып алып къойса бола.

Агъачлыкъны ичине теренлешме тюшмейгени саялы, туснакълар булан къаравул да бармай къала, еринде туруп гёз къаратып къоя.

Бугюн агъач алма Къазакъ да, Гулак да, Саша деген бир сепкил бетли жап-жагьил арыкъсув улан да барды. Гулак да, Къазакъ да инг ювукъдагъы шаздан агъач алагъанда, Саша он-он беш абатлар аридеги башгъасына гетди. Уьчер къучакъны гелтирме тюше эди. Артындан Саша да геледир деп. Гулак да, Къазакъ да къучакъларына агъач алып юрюдю. Етишдирип, бирдагъы алма гелсе, ёлдашы гёрюнмей. Гьажатын этедир деп Гулак, арыкъ зат, пакъыр, ташыма сюймейдир деп Къазакъ ойлашып, бир зат да айтмай, дагъы да бирер къучакъны етишдирип гелди. Къараса, ёлдашы гьали де гёрюнмей.

– Саш! А Саш! Аркъанлар ишлеймисен? Не этесен мунча заман?! – деп къычырды Гулак.

Жавап болмады.

– Саш! Не оюндур сен этеген?! Къулакъларынг тутулгъанмы?! – деп къычырды дагъы да Гулак.

Бу гезик де жавап болмады. Шо заманда Гулак да, Къазакъ да Саша артына багъып айлангъан шазгъа чапды. Олар къачып бара деп турамы эди яда бир къувун баргъа шеклендими, къаравул да шо арада оьрге бакъдырып тюбек атды.

Магь шондан уллу къувун тюшюп гетмесми. Бир нече солдат, къаравул посларын да хоншуларына тапшуруп, агъачлыкъгъа чапды. Гулак да, Къазакъ да, не этегенин билмей, къагь болуп къалгъан эди, солдатлар оланы теберип-тюртюп ерине къайтарды.

Гюнню къалгъан ягъы бу ишни арты не болур экен деп талчыгъып къаравуллап гетди, тек адамлар ахшам уьйге къайтагъанда да гьеч билинген зат болмады. Сонг-сонг, олар, ашама да ашап, ятма айланагъан заманда, волла, къаравул солдатлар къарангы болгъунча агъачлыкъдан айлангъан, амма Сашаны гьызын табып болмагъан деген хабар яйылды.

Гулакны да, Къазакъны да Сашагъа къачма кёмек этмегени ачыкъ буса да, артындагъы гюн оланы ротмистр Воротник чакъырды. Къазакъдан сорав алагъанда Ярулла тилмачлыкъ этди.

Къазакъны чиновниклени кабинетине гирегени бу биринчи керен. Шавхалны къонакъ уьюне ошайгъан бир ери де ёкъ. Узун тар уьй, къуп-къуру столлар. Воротник бийик эмен столну артында хохайып олтургъан. Къотан-тав ессиден бир де башгъа тюгюл. Тёрдеги тамда Экинчи Александр пачаны уллу сураты.

Кабинетге гиргени булан Къазакъны бетине яман тикленип, Воротник:

– Эй, сен, айт, къачгъан Александр Зубовну не вакътиде ва не этегенде гёрдюнг? – деп сорады.

– Тюнегюн эртен агъач алма баргъанда гёрдюм. Биз бериги шаздан алагъанда, ол аригинден алма гетди, – деди Къазакъ.

– Сиз алагъанындан ал деп неге айтмадынг?

– Не билейим.

– Ол гёрюнмейген болгъандокъ, неге къычырмадынг? Яшынма неге къойдунг?

– Мен ол яшынгъанны билмедим.

– Къачма неге къойдунг?

– Мен ол къачагъанны билмедим.

Сувуруп, тапанчасын гёрсетип:

– Шу нече гишини оьлтюрегенни билемисен яда англавунг ёкъму? – деп сорады Воротник.

– Шону да билмеймен, – деди Къазакъ.

– Арты-артындан тургъузса, бир ургъаны уьчевню оьлтюре! Къачгъан Александр Зубовну да, сени де, сизин булан болгъан бириси туснакъны да оьлтюре! – деди Воротник.

Ротмистрни Гулак булангъы лакъыры да шугъар ошашлы болду.

Сонг Сашаны хабары бирден уьзюлюп къалды. Лагерни яшаву оьзюню гьамангъы гьызына тюшдю. Амма Къазакъ дагъы да бир нече гюн шо арыкъ амалсыз Саша бу сувукъда, айлананы къуршагъан арты-алды ёкъ агъачлыкъда не этер экен, не гюн гёрер экен деп ойлаша къалды.

Гечелер узакъ. Ахшамлар ишден къайтгъан сонг ятгъынча кёп бош заман къала, шону да гьар ким оьзю сюйген кюйде оьтгере.

Гетген гече тюшюмде атасын да гёрюп, эртенден берли юртун, агьлюсюн ойлашып турагъан Къазакъны къолу къомузгъа барды. Йырны кюю де, ондан да бек сёзлери де пашман эди:

Алысланы айы-гюню зармыкен? Айлангъан къышы-язы къармыкен? Гёк-ала гёз гёрюр гюнлер бармыкен? Гюл ашналы гёзел тувгъан ерибиз, Ерибизге етгинчеге Дол да бар, Етти ай бютюн юрюмеге ёл да бар. Алысларда айы-гюню мунг болгъан Биздей нече къазакъ да бар, къул да бар. Вакътилер вакътда, чакъ-чакъда, Яратгъаным не буюргъан бу якъда? Яратгъан бир худайгъа ял бара, Алыслардан аста-аста гёчербиз, Ана Дол булан уллу Терикден Сай урумдан саллар байлап гечербиз. Сан-савлукъда, жан агъалар, зар сыкъда, Гюнжувакълар сувукъ-салкъын буз болгъан, Гюнжувакъда гёргенни айтып олтурсакъ, Гюренлеге сыяр-сыймас сёз болгъан. Дагъыстанлы Татар огълу Къазакъдан Райгьанатгъа оьпке салам узакъдан: Бийкем, неге къайгъым этип алмадынг, Тюлкюлейин тюшгенде темир тузакъдан? Темир тузакъ тюшдю мени бутума, Ете алмадым анадашлы юртума, Бийкем мени къайгъымны этмей къоймас деп, Минг бурлугъуп къарай гетдим артыма… Мугьамматхан, буйрукъ сенден, жан менден. Къылавлу хынжал сенден, къан менден. Арслан бийим, асил, алмас, хан бийим, Бир языкъсын бизге къопгъан агь учун, Алысларда бизин динсиз оьлтюрме Абумуслим шавхал – уллу шагь учун!..

Йырлап битгенде Къазакъ Яруллагъа:

– Шуну бийкеме йиберме сюемен, – деди.

Йырны буса Ярулла да ушатмады, маънасын гёчюргенде, я Гулак, я Андрей де ушатмады.

– Сен, Къазакъ, яман улан тюгюлсен, амма акъны къарадан айырма бажармай экенсен. Негер тарыкълы бийкелердир олар сагъа тилеп, ялбарып язма. Олар сагъа кёмек этер деп, сенден аварасы бар деп эсинге гелеми? Мени шунда чыгъаргъан, сиз шундан да ариге барыгъыз деп къояр эдим мен, – деди Андрей.

– Сени йимик йыр чыгъарып биле бусам, мени шунда йибергенлеге басып-басып, жан ерине батдырып язажакъ эдим. Сен де шолай яз. Ялбармагъа, оьпке саламлар язмагъа сени не такъсырынг бар? – деди Гулак.

– Воллагьилазим, билмеймен, олай этсе нечик болур? – деп, Къазакъ инбашларын къысды.

– Кёп яхшы болур. Ялынып йырлар язып йиберген булан, шавхаллынг да, бийкенг де сини гесилген болжалдан алда къайтармажагъы ачыкъ. Дагъы не писиревюнг бар олагъа? Сини олардан башгъа ненг кем? – деди Ярулла да.

Къазакъгъа ой тюшдю. Нечик этсе яхшы? Кимге сорасын? Кимге тынгласын? Ятгъанда Атабай булан шыбышлап лакъыры болду.

Тюшюмде де, тюлюмде де къатыныны келпети гёз алдындан таймайгъан Атабай:

– Гиши айтагъандан не аваранг бар, яз да йибер. Балики, шавхалны болмаса, бийкени, бийкени болмаса, шавхалны языгъы чыкъма ярай. Оланы эсинде не барны биз билмейбиз чи. Къайтарса къайтарыр, къайтармаса да, башгъа, бизден чыгъагъан харж ёкъ чу, – деди.

Адам негер де уьйренип къала дейген гертидир. Къазакъны къоллары баргъан сайын сувукъгъа чыдайгъан бола бара. Сувукълукъну десенг дагъы айтма ери ёкъ.

Гетген жума адамлар сувукъгъа бек языкъ болду: Саша къачгъангъа халкъгъа ачув этип, Воротник от якъма къоймады. Энди от чу ягъыла, тек агъач алма барагъанлардан айрылмай эки солдат да бола.

Агъачлыкъдан бир ат егилген чана чыгъып гелгенде, Къазакъ отда къолларын исси этип тура эди. Гьали болгъунча ол агъачлыкъда ёл барны, ону ичинде адамлар яшайгъанны да билмей эди.

Чананы алдында уллу къара сакъаллы мазаллы гиши олтургъан, артында да бирев ятып турагъан да йимик, тек яхшы билинмей, неге тюгюл уьстюне къалын муш яйылгъан. Чана къырыйындан оьтегенде, бир къаравул солдат:

– Не алып гелесен, Акимыч?! – деп къычырды.

– Господин ротмистрге савгъат алып гелемен! – деди чананы есси.

Акимыч – купец. Он чакъырым ариде ону уллу уьйлери, тюкени. Ол да, Воротник де уллу ювукълар.

Узакъ къалмай кабинетни эшиги ачылды, Акимыч посагъаданокъ:

– Господин ротмистр, сизге уллу савгъат алып гелгенмен, къабул этигиз! – деп къычырды.

Шоссагьат Воротник ойлашгъан зат шу болду: эки-уьч ай алдын купецге бары да бирни йимик тюлкю терилерден юзню гьазир эт, йиберегенлерим бар дегени эсине тюшюп, гьали Акимыч шоланы алып гелгендир деп къойду.

– Господин ротмистр, савгъатыма къарама сюймеймисиз? – деп, кюлемсиреп токътады Акимыч.

– Гелтир къарайым. Бу не масхаралардыр? Къачанда мен чыгъып алмайман чы малны! – деди Воротник.

– Господин ротмистр, мен сизге бир башгъа мал алып гелгенмен. Ушатамысыз, къарагъаныгъызны-айтгъаныгъызны сюемен.

– Нечик де бажарылмай буса, гелейим-къарайым, – деп хонтурланып, Воротник уьйден чыкъды.

– Господин ротмистр, къарагъыз! – деп, Акимыч чанагъа ябулгъан мушну бирден силкип атды: онда буюгъуп ятып буту-къолу байлангъан бирев бар эди.

Ачувундан ротмистрни гёзлерине къан савду, «А…а…а «къурдашым» Зубов!» – деп акъырып, тапанчасына харманды, сувуруп, урмалы болду, тек урмады, «Агьа, «гьюрметли» Зубов оьзюню ватанына къайтгъан. «Гьюрметли» Зубов уллу гьюнер этип, абур къазангъан…» – деп хонтурлана туруп, ари-бери айланды, сонг къаравулланы чакъырып: «Туснакъгъа ташлагъыз!» – деп, чананы гёрсетди.

Акимыч де булан кабинетине гиргенде:

– Нечик тюшдю бу къолунга? Бир жума излетип, табып болмагъан эдик, – деди Воротник.

– Господин ротмистр, оьзю гелип, къолума тюшюп къалды. Гече къарайман, итлер гьаплай. Бёрюлердир, токътар деп къойдум. Токътамай. Тюбегимни де алып чыкъгъанман: къабакъ алда бирев. «Кимсен?» – деп сорайман. – «Тайгада адашгъанман. Аллагьучун, бир гесек аш да беригиз, бир гирип, исси болуп чыкъма да къоюгъуз», – деп тилей.

– Билемен чи тегин айланмайгъанны. Гирме къойдум. Исси де болуп, ашагъанда гетмеге къарай. «Къарангы. Сувукъ. Бу къыяматда къайда барасыз, иссиде ятып юхлагъыз, талгъангъа ошайсыз», – деймен. – «Ярыкъ болгъунча Барсуковогъа етишмесем болмай», – дей. Билесиз чи, господин ротмистр, Барсукованы къырайындан уллу ёл оьте. Шо заманда мен муну мурадын англадым. Ичме зат да берип, сёзге тутдум. Къарайман, гьалдан тайып, къалгъый. Юхлама къоюп, бутун-къолун бугъавладым. Инанырмысыз, уянма сама уянмады.

– Сиз макътавгъа тийишли иш этгенсиз. Оьзюню ватанын да, пачасын да сюеген гьар бир адам шо кюйде этме герек. Мен сизин бу ишигизни полиция управагъа билдирермен. Балики, этген савгъатыгъызгъа гёре савгъат оьзюгюз де алсагъыз да, ким биле, – деди ротмистр.

Чакъгъа къарап, Къазакъ ахшам оьзлени ишден тез къайтарды бугъай деп къойду. Лагерде оланы барын да уьйге гирме къоймайлы, уллу майданда тиздилер. Не къувун бар экен деп, халкъ къаравуллап токътады. Ротмистр Воротник, арты булан лагерни оьзге башчылары, оланы да арты булан солдатлар бугъавлангъан Сашаны алып гелди.

Бети-башы шишген, сакъалы оьсген, азып битген, эки гёзюнден къайры заты къалмагъан. Чарасызлыкъдан иржаймагъан буса, ону Саша экенин билеген гиши де ёкъ эди.

– Шуну таныймысыз? – деп мысгъыллап кюлемсиреп, Сашаны гёрсетди Воротник. – Тайгада эки жума къыдырып, дагъы къолай ер табып болмай, къайтып гелген. Шугъар мени судум шу: сыртына юз чубукъ урмакъ. Сав къалса – насиби, оьлсе – оьзю такъсырлы.

Шонда Сашаны къып-ялангач этип къарда ятдырып, эки де ягъындан эки солдат чубукълар булан токъалама башлады. Ротмистр оьзю санай эди. Башлапгъы вакътиде Саша бек акъырып турду, сонг аз да, аста да акъырагъан болду, бара-бара чы токътабокъ да къалды.

Юз чубукъ уруп битгенде:

– Зубов, тур! – деп къычырды ротмистр.

Саша тербенмеди. Воротник солдатлагъа:

– Тургъузугъуз! – деп къычырды.

Эки солдат къолтукъларындан тутуп, Сашаны тургъузмалы болду: къатгъан жансыз къаркъала салланып къалды.

– Элтип ташлагъыз! – деп буюрду ротмистр, баягъы эки де солдат да оьлюню гьамаргъа сюйреп алып гетди.

Уьшюген халкъ, уьстюне бу къайгъы да къошулгъанда, бирден-бир буюгъуп токътагъан. Айтып болагъаны ёкъ. Этип болагъаны ёкъ. Ротмистр буса, хохайгъан кююнде халкъны алдында ари-бери айланып:

– Айтма сюегени бар гиши ёкъму? Бирев бир зат да сорама сюймейми? – деп мысгъыллай.

Халкъ авзуна сув алгъандай пыса.