Пролог (Гиришив)

Минг сегиз юз отуз сегизинчи йылны язбашы. Язбаш десек де чакъ исси болуп, бегип битмеген. Тавлардан заманда бир зек ел ура, чакъ да, бирден бузулуп, къышгъа айланып гете. Болса да сабангъа чыкъмагъа яражакъ эди, не этерсен, чола ёкъ…

Тавланы тюбюнде, олардан он беш-йигирма чакъырымлар арекде, Темирхан-Шере деген бир гиччи юрт ерлешген. Онда кёп болса, юз эллиге ювукъ ожакъ бардыр. Оьзлер де бир уллу батмакълыкъны айланасын алып олтургъан. Шо батмакълыкъгъа къумукълар шере дейгени саялы, шондагъы юртгъа да, бир-бирде Темирхан-Шере десе де, бир-бирде къысгъартып, Шере деп къоялар. Темирхан деген атны къошагъаныны да себеби бар. Бир заманларда елевчю Акъсакъ Темир – Темирхан бу ерлеге етишгенде черивюн баягъы шо шерени ювугъунда токътатгъан болгъан. Акъсакъ Темир Дагъыстандан гетгенли дёрт юз элли йыллар бола тура буса да, Шерени шо аты къалып къалгъан. О унутулма чы къайдан унутулсун, гьатта баргъан сайын кёп айтылагъан болагъангъа да ошай, неге тюгюл Биринчи Николай пача шо шерени къырыйында шагьар тикмеге герек деп буюргъан дейлер. Тек гьалиге шагьарны аты нечик болажакъны билеген гиши ёкъ: онда ишлейген рус солдатлар «Шерени» баягъанокъ да «Шурагъа» айландыргъанлар, «Темирхан» деген сёзню де огъар сюйсе къошалар, сюйсе къошмай да къоялар.

Шагьар къурулажакъ деген хабар герти болмагъа герек: ерге исив тюшгенли, айлана якъдагъы юртланы сабанчыларына гьукумат гюч булан шо шерени ягъына таш ташытмагъа башлагъан. Ташны Ёгъар Жюнгютейден, Ёгъар Къазанышдан чыгъаралар, Агъачкъала деген махилерде киреч гьазирлейлер.

Пача гьукуматы ишге уллудан урунгъан. Шерени айланасындагъы халкъны гюч булан эки чакъырым арекдеги Халимбекавул деген юртгъа гёчюрген, орнун-ожагъын да бузуп тайдыргъан. Шерени дёгерек айланып уллу бару этилген. Онда да гечеси-гюню булан солдатлар къаравулдалар, тавдан Шамилни асгери гелип къалыр деп, даим гьазир туралар. Имам Шамилни Биринчи Николай пача булангъы даву юрюлюп турагъанлы беш йыл бите тура.

Къаравул солдатлар онча да сакъ чы, я Шереге гелегенлени, я Шереден барагъанланы тергевсюз оьтмеге къоймайлар, гьатта таш арбалагъа сама шекленип къарайлар. Ону да себеби бар: солдатлар бир гече гьар затны тергеп билмеге деп Шамил йиберген эки тавлуну тутгъан деген хабар яйылгъанлы жума да болмай.

Шо саялы буса да ярай, гьали солдатлар ёл булан къол арба тартып гелеген етти-сегиз йыллыкъ эки яшны токътатдылар. Олар экиси де бир йимик гийинген эди: башында къыржылгъан къара чюйре бёрклери, уьстюнде узун эсги къапталлары, аягъында да чий гён чарыкълары. Башгъалыгъы да ёкъ тюгюл: бири къараявуз, бириси – сепкил бет.

Солдатлар бир зат айтып къычыргъанда, яшлар сесгенип гетди.

Тартынып, яшлар токътап къалды. Баягъы солдат дагъы да орам этди. Бу гезик ол иржайгъан да йимик де гёрюндю. Я ону, я бирисини къолунда тюбеги-тапанчасы да ёкъ эди. Яшлар ювукълашдылар.

– Къайда барасыз? – деди солдат русча.

Яшлар ол не дейгенни англамады.

– Арбагъыздагъы недир? – деп сорады солдат дагъы да.

Яшлар муну да англамады. Солдат, туруп, арбагъа къарады.

Яшлар, ушатмай, гери тартылды.

– Муну не этесиз? – деп сорады солдат дагъы да.

Яшлар гьали де англамады, балики, англагъан буса да, къоркъмакълыкъдан жавап берип де болмажакъ эди.

Гиччи къол арба ташдан толгъан эди. Солдат, бир ташны алып, ари-бери айландырып къарады, бир затлагъа шекленгендей болуп, ону гьатта тырнагъы булан чокъуду, ийиследи, сонг эки де къолун авзуна къартыкъ этип тутуп, ари багъып:

– Вась! – деп къычырды.

Шайлы ариден «не бар?» – деген тавуш эшитилди.

– Мунда гел! – деди баягъы солдат.

Шо арада яшлар къачмагъа сюйдю, бир тамаша затны гёрмеген буса, къачма да къачажакъ эди: он беш-йигирма абат ариде баруну тешип чыкъгъан дёгерек базыкъ темир гёрюндю. Шо зат топну юласы экенни, озокъда, олар билмеди.

Узакъ къалмай оьр якъдан баруну бою булан алгъасап гелеген бир мазаллы солдат гёрюндю. Ону уллу мыйыкълары арекденокъ да яхшы билине эди.

Шо къувунлу йылларда Шерени дёгерек айланып этилген баруну ер-еринде къычырса эшитилеген мезгил булан къаравуллар токътагъан эди. Олар бири-бирине, уллу къувун болса, тюбек атып, гиччиси болса, гьали йимик къычырып билдире эдилер.

Уллу мыйыкълы етишгендокъ, баягъы солдат огъар:

– Вась, сен бу татарланы тилин аз-маз буса да англайсан. Сёйлеп къара гьали, бу не яшлардыр. Арба булан таш алып гелген. Буланы душманлар йиберген буса да билмейбиз чи. Балики, шу ташлар тыгъылып толуп тюбек от бардыр яда оланы тюбюне бир затлар яшырылгъандыр. Ону да билмейбиз. Булар яшлар буса да, балики, бизин атылтма айланадыр. О ерин де билмейбиз, – деди.

– Сени шулай къувунчу хасиятынг бар дагъы, – деп, мыйыкълы кюлемсиреди.

– Не хасияты да болур адамны бу тав арада. Мен залим сакъ турмагъа сюемен, Аллагьны балагьы гелген шу ерден оьлмей, ондан да бетерин айтсам, къоян йимик союлмай къутулмагъа сюемен, – деди солдат.

Уллу мыйыкълы кюлемсиреген кююнде:

– Тюз айтасан. Вёре-вёре, къоччагъымсан, сакъ тур, – деди.

– Вась, сен мысгъыллайгъан кююнгню къой. Бизин мысгъыллайгъанлар сенден къайры да аз тюгюл, – деп пушургъанды солдат.

Яшланы къырыйына гелип, уллу мыйыкълы къумукъча:

– Сиз ким? – деп сорады.

– Бизбиз, – деди яшланы къараявузу.

– Ёк, ёк. Мен бар Василий, дядя Вась. Сиз ким? – деп, мыйыкълы башлап оьзюню тёшюне, сонг яшланыкине тийип гёрсетди.

– Агьа, мен Къазакъман, бу – Атабай, – деди баягъы къараявуз яш.

– Ёк, ёк. Мен казак, сен казак ёк, ол казак ёк, – деп, мыйыкълы алдагъы ёл йимик орам этип гёрсетди.

– Неге болмайман, мен Къазакъман, – деди къараявуз яш.

– Тамаша, тамаша. Якши, сени ата ким?

– Мени атам? – деп иржайып, Къазакъ тёшюне къакъды.

– Ага, ага, – деп, мыйыкълы да яш англагъангъа сююнюп гетди.

– Мени атам Татархан.

– Татархан. Значит, сен Казак Татархан. Тамаша, тамаша. Мен казак Василий, – деп иржайып, мыйыкълы къолун узатды. Бирден-бир иржайып, яш да къолун берди. Сонг мыйыкълы Атабай булан сорашды.

– Бу не зат? – деп орам этип, Василий сонг арбаны гёрсетди.

– Таш, – деди Къазакъ.

– Таш не? Ёк, таш неге? Ёк, ёк, таш не эте сен? Ёк, сиз?

– Сатма алып барабыз онда, – деп, Къазакъ къолу булан Шере якъны гёрсетди.

– Ким сата? Ёк, ким ала?

– Онда оруслар сатып ала. Акъча бере. Бары халкъ алып барып сата, – деп, Къазакъ ёл булан гелеген эки таш арбаны гёрсетди.

Василий къолун къолуна уруп кюлеп къатып къалды.

– Не бар? Негер кюлейсен? – деди бугъар бириси солдат.

Василий англатгъанда, ол да къычырып кюлеп йиберди.

Не иш барны билмей, яшлар иржайып къарап къалгъан эди. Кюлеп битип, Василий Къазакъгъа:

– Сен не эте акча? Ёк, не ала акча? – деп сорады.

– Акъчагъа не аласан деймисен? Абама беремен. Нап ала. Гетген гече набыбыз ёкъгъа къарангы уьйде къалдыкъ, – деди Къазакъ.

– Нап не зат? – деп сорады Василий.

– Ва, напны билмеймисен? Чыракъгъа тёгеген зат, – деп Къазакъ, эки де къолун къысып къысып, бир увучундан бирисине тёгеген болуп гёрсетди.

– Ага, ага. Чирак мен биле, – деп, Василий хошланып гетди, тек бираздан ону бети тамаша бузулду, астаракъ бир затлар сёйледи, сонг кисесинден чыгъарып, Къазакъгъа да, Атабайгъа да бирер шайы акъча узатды.

– Ыынай, – деди яшлар.

– Ал, ал. Мени акча, мен бере.

– Сагъа къой. Бизге сени акъчанг тарыкъ тюгюл, – деди Къазакъ.

– Ал, ал. Мен бере.

– Алмайбыз, ташны сатып алырбыз акъча, – деп, Къазакъ къол арбаны дёгерчигинден тутду. Василий де, яшны къолуна къолун салып, бир аз заман ойлу токътады да:

– Якши. Мен ала таш. Сиз таш бере – мен акча бере, – деди.

– Алайса яхшы, – деп, яшлар ташны ерге бошатмалы болса да, Василий, алдынлыкъ этип, авдарып баругъа тёкдю.

Къазакъ да, Атабай да, эки де шайы акъчаны да алып, гетмели болду.

– Казак! – деди Василий.

– Не бар? – деп бурулду яш.

– Ма, кол ал, – деп, Василий къолун узатды.

Къазакъ да, арты булан Атабай да гелип, яхшы аваз этип уруп ону къолун алды.

Яшлар шайлы арек чыкъганда, артдан дагъы да «Казак!» – деген тавуш эшитилди. Яшлар бурулуп къараса, Василий къолу булан «мунда гелигиз» – деп орам эте. Яшлар къайтып бардылар. Кисесинден чыгъарып, солдат олагъа бирер саргъаргъан шекер гесек де, экишер къара сухари де берди.

Шекерге де, сухарилеге де яшланы къоллары оьз-оьзлюгюнден узатылып гетди.

Шереден эки-уьч чакъырым арекдеги ата юрту Муселемавулгъа яшлар сююнмекден нечик етишгенин билмеди. Уьйге гирив-гиривюндокъ Къазакъ онг къолуна къысып тутгъан шайысын олтуруп турагъан анасыны этегине салды, сонг бираз ойлашып, къапталыны кисесинден баягъы шекер гесекни де, сухарилени де чыгъарып гелди.

Акъчаны къолуна алып къарап, анасы къувунлу тавуш булан:

– Бу къайдан гелди, балам? Гишиники сама тюгюлмю? – деп сорады.

Къазакъ болгъан затны барысын да англатгъанда, анасы:

– Гьай гьавлиялар! Сизин ташыгъыз кимге тарыкъдыр? Сизге эки шайыны солдат оьзю пешгеш этип берген, – деп иржайды да: – Шекерни де, сухарилени де оьзюнг аша, – деп къошду.

Къазакъ сююнюп чыгъып гетди. Бираздан ол хоншу къабакъдан оьзюню йимик арыкъ бир гиччи яшны къычырып чыгъарды да, сухарилерини бирисин де, тишлери булан сындырып шекер гесекден де берди.