Сарынны арты

Арадан айлар гетди, гьеч тойда болгъан токъалашны аты чыкъмады. Не болур экен деп, тымыйып Къазакъ да турду.

Дер девюрлеринде шавхаллар оьзлеге чи нечик де, гьатта нёкерлерине къол гётергенлени де ашсыз-сувсуз къара зинданына ташлап къоя болгъан дейлер. Гьалиги шавхалны да къаласыны алдында, къапулагъа ювукъда шолай зинданы бар, теберип шонда салса, къаршылыкъ этип болажакъ гиши де ёкъ.

Тек шавхал аз буса да бюдюреген. Имам Шамилни рус пача булан даву юрюлюп турагъанлы йигирма йыллагъа ювукъ бола. Бир ябушувну рус асгерлер утса, бирисин Шамилникилер ута. Шавхал рус пачаны къанатыны тюбюнде болса да, къоркъунч таймагъан, Шамилни асгерлери гечелетип буса да тавдан тюшюп йиберме ярай. Шо заманда рус пачаны якълайгъанын шавхалдан гечип къоймажакълар. Къаланы тюбюнде яргъа лап урулуп этилген узун бир къат биналарда рус асгерлени бир эскадрону гьап-гьазир турагъаны да Шамилден къоркъунч баргъа.

Шавхал халкъгъа рагьмулусуз да тюгюл.

Гьали-гьалилерде шулай иш болгъан. Бир гюн эртен Абумуслим бавуну ягъасы булан гезеп айланагъанда, ол шавхал экенни де не билсин, билсе де, не аварасы болсун дагъы, бир гиччи яш гелип: «Тишим тюшдю, не этейим?» – деп сорагъан. «Не этегендир, «Ажам чакъы яшайым» – деп де айтып, къалкъыгъа ташла. Мен сагъа шо къалкъы чакъы гамиш берирмен» – деген шавхал. Къувун салып шо яш кимники экенни билип, къозлама турагъан гамиш берме де берген.

⁂

Къазакъны артындан къувун язбашда атасы да булан баягъы шо бир гюн ерин сюрюп турагъанда гелди.

Ат булангъы мангуш Алини арекденокъ танып, Татарханны ичи гююп гетди. Ер турмангъа къысдырылып таягъы да болгъан экен, сабан бойгъа етишгендокъ Али, ону булан атны айынына къагъып аваз этип, баягъы оьзюню кююне салып уьч керен арт-артдан:

– Эй халкъ, тынглагъыз шавхалны буйругъуна! Татарханны уланы Къазакъ бугюн ахшам къалада болма герек! – деп къычырды

– Не иш бар? Негер чакъыра? – деди Татархан.

Гьамангъы адатына гёре, Али жавап бермей къойду. Этме не амал, Къазакъ сабанын да ярты къоюп тербенди.

Къазакъны гёргенде къапучу Бадув:

– Дагъы да гелдингму, къулум, – деп кюлемсиреди.

– Чакъыргъан сонг, гелмей не амалым бар, гелдим, – деди Къазакъ.

– Алдагъы ёл сен яман къутулмадынг. Бу гезик де йырламасанг, сагъа не болагъанны билемисен?

– Билмеймен.

– Мен билемен. Тувра барып шонда гирежексен, – деп, Бадув, орам этип, къапуланы къырыйындагъы зинданны гёрсетди.

Къазакъ ойгъа батды. Гертилей де, йырла деп къаныкъса, не этме герек? Гетген гюзде тойларда оьзю айтгъан сарынланы бирлерин сама эсине гелтирме къарады. Шонча айтылгъан чакъы затдан бир сарын сама эсине гелирми!

Къазакъ артгъа бурулуп къарады – гетмеге яхшы эди деген ой гелди. Тек гетип къайда барырсан, къайда къутулурсан. Не болса да болсун деп, баягъы онг якъдагъы канзилеге тербенди.

Алдагъы ёл йимик беш-алты къуллукъчу, биринден-бири ала туруп, муну бир уьйню эшик алдында токътатды. Ичинден адамланы сёйлейген-кюлейген тавушлары эшитиле эди. Къуллукъчу улан, уьйге гирип гетип, сонг бираздан муну да чакъырды.

Алдагъы гезик оьзю болгъан уьй тюгюл экенни Къазакъ шоссагьат билди. Бу – узун уллу уьй. Адамлар тамны бою булан олтургъан, алдында тепсилер, башда тёр тамны тюбюнде Абумуслим шавхал, ондан бираз энишде баягъылай онг якъда уланы Шамсутдин, солда Мугьамматхан.

Гьеч Къазакъгъа тергев берген гиши болмады, бирев сама бир бетин эки де этмеди. Ол эшик артда эретуруп токътады. Абумуслим, къолундагъы мююзден заман-заман боза да уртлай туруп, бир зат айтып тура. Къалгъанлар, къолларында мююз къартыкълары болса да, абур этип, я бозагъа, я ашгъа тиймей, шавхалны бетине телмирип токътагъан.

Шавхал хабарын айтып битди бугъай, мююзюн бирден бошатды, огъар къарап, оьзгелер де ичди, шавхал тийген сонг ашгъа да узатылды.

Муна шо вакътиде Абумуслим бурулуп сама къарамагъан кююнде:

– Шо яшгъа да боза беригиз, – деди.

Шо сёзлер оьзюню гьакъындан айтылгъанны Къазакъ бозачы гелтирип къолуна бир уллу мююз къартыкъны тутдурмайлы билмеди.

– Мен ичмеймен, – деди Къазакъ астаракъ.

Бозачы «вёре, ичмесенг ярамай!» – деп орам этди.

Къазакъ да, не болса да болур деп, къартыкъны боп-бош этип берди.

Сонг дагъы да муну унутуп къойдулар. Унутса да Къазакъны энди онча аварасы ёкъ: къаркъарасына бир иссилик яйылып, юреги хош, башы да манг болуп бара.

Шо вакътиде олтургъанланы бири Абумуслимге:

– Аврувунгну алайым, бийим, шо баягъы эней къатынны хабарын айт дагъы, – деп тиледи.

Ону арты булан «Айт, бийим», «Айт, бийим» – деген дагъы да тавушлар эшитилди.

Бираз заман назланып токътагъан сонг Абумуслим шулай хабар айтды.

– Бир керен, гюнагьындан Аллагь гечгир, атабыз нёкерлери де булан авгъа барагъанда, агъачлыкъны этегинде чурпу чёплейген бир къарт къатын къаршылашгъан. Гюнагьындан Аллагь гечгир, атабыз, масхара этип, бу къатынгъа бир сарын айт дагъы деп къарышгъан. «Я, къой, къулум, мени не сарыным болсун» деп тургъан бу къатын. Къысгъасы, къоймагъанда, болмасгъа бакъгъанда шулай сарын айтгъан:

Таргъуну уллу бийи, Не де геле къолунгдан, Ат къайтсын, сен къайтмагъын Шу барагъан ёлунгдан, – деген.

Халкъ бирден кюлеп йиберди.

– Гьей бусурманлар дагъы, о къатынны еринде сайралтмай, гиши иш башлармы? – деди агъачавуллу Алескендер бий.

– Къайдагъы затдыр! Гюнагьындан Аллагь гечгир, атабыз къолу булан да тиймеген, я нёкерлерин тийме къоймагъан. Тек, не этсин, бурулуп айланып, къайтып гетип къалгъан.

Дагъы да тынып токътадылар. Къазыкъдай къагъылып Къазакъ да бар. Сонг Абумуслим алдагъы ёл йимик Къазакъгъа бет бакъдырмагъан кюйде:

– Тойланы йыраву недер экен энди, тынглайыкъ гьали, йырдан пайы бармы экен, – деди.

Шавхалны шолай айтгъаны да, къуллукъчуну алып гелип Къазакъны къолуна къомуз тутдургъаны да бир болду.

Шавхалдан къайры халкъ бары да улангъа бурулду, оьзлеге кюлеме зат болагъангъа ошай деп телмирип токътады. Къазакъ да, гьали биринчилей башын гётерип, олагъа къарады, хохайып олтургъан Шамсутдинни оьзюне тикленген гёзлерин, бир табун сюртгюч сыпатланы, шавхалгъа ярайбыз деп, бир иржайып ону, бир де кюлемсиреп Къазакъны оьзюню бетине къарайгъанын эс этди, «Нечик айтды дагъы шо шавхал? «йырдан пайы бармы экен» – дедими? Мен гёрсетермен барны-ёкъну», – деп ойлашып, чертип къомузну да йырлап йиберди:

Эренлер чапгъан сайын баш гесмес, Эренлер ургъан сайын къан тёкмес, Эренлер бир де оздурур, бир де озар, Эренлер бир де алдырыр, бир де алар. Тюлкюлейин яссы авлакъда тоналыр, Бёшюклейин салгъа бёленир, Гёммек ямучулагъа кёкленир, Гёк атлагъа юкленир. Мал дей туруп баш гетер,

Геде намарт дюньяда Негетине ким етер.

Абумуслим, бирден башын гётерип:

– Кимни йырыдыр? – деп сорады.

– Аврувунгну алайым, бийим, мени йырым, – деди Къазакъ.

– Негер чыгъаргъансан муну? Къачан чыгъаргъансан?

– Аврувунгну алайым, бийим, муну мен иш этип чыгъармагъанман, гьали буссагьат ойлашып айтдым. «Йырдан пайы бармы экен?» – деп сен сорадынг, мен де бар деп жавап бердим, – деди Къазакъ.

Шавхал олтургъанлагъа къарады, тек олар, бу сарын айтагъан къырчын бёркню мысгъыллама тарыкъмы – макътама тарыкъмы, билмей ойда.

Шавхал оьзю де ойда. Ишни мекенли этмеге герек. Бу улан гертилей де йыравмы яда баш алдатып айланагъан бир даллайчымы. Шавхал бирден хынжалын сувуруп гётерди де:

– Яхшы о чу одур, бугъар не дерсен? – деди.

Къазакъ хынжалгъа тикленген кююнде шоссагьат шулай йырлады:

Хынжал такъдым къылавлу, Къамучум къуш ялавлу, Къачан таркъалыр экен Кёкюреклер талавлу?

– Яхшы. Сен не дерсен? – деп, Абумуслим халкъ булан бирче олтуруп ашап-ичип турагъан йыраву Османгъа багъа.

– Аврувунгну алайым, бийим, мен не дейим? – деп, Осман эсер-месер бола да, сонг, не айтса да бир зат айтмаса, иши онгсуз болагъанны билип, авзуна гелген затны йырлап йибере:

Хынжаллар тюрлю бола, Бири узун, бири къысгъа, Тутмагъа къол болгъан сонг, Къайсы да не башгъа…

Дагъы да йырламагъа сюйсе де, шу ерде бузну уьстюндеги налсыз атны йимик тирелип токътап къала.

Мыйыкъ тюбюнден кюлемсиреп, Османны мысгъыллагъан сонг Абумуслим:

– Эй халкъ! Муслимавуллу Татарханны уланы Къазакъ бугюнден сонг мени йыравумдур. Менден ихтиярсыз бирев де бугъар къоду да салмасын, иш де буюрмасын, – деп билдире.

– Бийим, Аллагьуталаны гьар тюрлю ниъматыны арты ёкъ йимик, сени халкъгъа этеген рагьмунгну да арты ёкъ, – деп, Агъач-авулну бийи Алескендер шавхалгъа ялынчлы къарай. «Герти», «Герти» – деп, оьзгелер де ону якълай. Къазакъ бир зат да айтып болмай къала.

Жыйын битип, халкъ тозуралагъанда йырав Осман Къазакъны къырыйындан «Тилингни берген тенгирим жанынгны да алсын амин яАллагь» – деп, къатын гишини йимик къаргъап оьте. Оьзю арагъа къошулгъанда, Османны ириси къыркъылагъанны билмейгенге Къазакъ ол айтгъан затгъа ончакъы тергев бермей къоя.

Уьйде Къазакъны анасы баягъылай къабакъ алны сакълап табула, арекденокъ ону гелегенин гёргенде, абзаргъа гирип, эрине сююнчю айта. Татархан, чул бермей, уланына алдагъы ёл йимик:

– Къайтдынгмы, къулум? – деп къоя.

– Къайтдым, Атайым. Бу гезик йырламасам амалым болмады. Шавхал халкъгъа мен оьзюню йыраву деп билдирди, оьзюнден ихтиярсыз магъа бирев де къоду да салмасын, иш де буюрмасын деп де айтды, – дей Къазакъ.

Татархан бир зат да айтып болмай къала, сонг уланы уьйге гиргенде, астаракъ «ЯАллагь яхшылыкъгъа болсун. Гьар балагьдан да Аллагь оьзю сакъласын» – деп, тенгирине ялбара.

Энди улан къалагъа юрюй, шавхалны гьеч жыйыны болуп яда огъар къонакъ гелип, Къазакъсыз бажарылмай. Бир-бирде ону булан бирче Осман да бола. Сарынланы Къазакъ айтып болмайгъан тайпаларын – мундагъыланы тили булан айтгъанда, «къагьба сарынланы» шавхал Османгъа тапшура.

Осман – къыркъ беш йыллар болагъан алаша базыкъ гиши. Алдында оьрдеги эрнилерин тебип чыкъгъан эки балбу тиши бар. «Къагьба сарынланы» айтагъанда муна шолар алжайып, къабанныкилер йимик къыргъа чыгъып токътай. Шо саялы огъар къаладагъылар «балбу тиш» деп къойгъан.

Адатлы гьалда, къалада ички мажлислер гьар жумагюн бола. Къырдан къонакъ гелсе чи, айрокъ да осетин бийлер, чергес бийлер гелсе, гюню-муну ахтарылмай, шавхал, авдарып бугъа да сойдуруп, уллу жыйынлар этдирип йибере. Шоланы барында да Къазакъ болмагъа борчлу.

Ол кёбюсю гьалда къалагъа жумагюнлер бийлени къушлукъда, сайки, къушлукъну да, тюшню де орталыгъында гелеген эди, бугюн буса, жумагюнге къырдан къонакълар да рас гелген экен, Къазакъны эртенокъ чакъырдылар.

Бадувну гёргенде. Къазакъ къапулагъа тикленип ойлашма башлады.

– Затгъа тикленсе, къонакъ геле деп айта, къулум. Дагъы да гелтирмесенг де, барлары да таман. Бар, къулум, сени кёп сакъладым тарыкъсыз лакъыр булан, яш башынгны аврутдум, – деди Бадув.

– Барайым дагъы. Неге тез чакъырагъанны билмеймисен? – деди Къазакъ.

– Негер чакъырсын, танг булан нёкерлери де булан чергес бий гелип тюшген. Узакъ ёл юрюп гелген оьзге къонакълар ятып ял алагъан эди, булар уьйлени уьстюн тюп, тюбюн уьст этмеге аз къалып тура.

Къазакъ экинчи къатгъа чыгъагъан канзилеге багъып юрюдю, абзардагъы жанланывну да ол гьали эс этди: узун там тюп булан къош къазанлар илинген, бираз бери де экев, тирсеклеринден енглерин де чююрюп, оьгюз сыдырып тура, къул-къараваш жанталашып чабып айлана.

Шавхалны йыраву болгъандан берли Къазакъны уьйге къуллукъчулагъа къарамай гирип гетмеге ихтияры бар. Гьали ич-ичиндеги уьйлерден оьтюп, лап артдагъысына етишгенде, эшик алдагъы къуллукъчу улан муну алдын алды да, «Буссагьат сорап гелейим», – деп, ичине гирип гетди.

Бираздан онда Къазакъ да гирди. Гьаманда йимик, адамлар узун тамны бою булан олтургъан. Алдында тепсилер. Шавхал тёрде оьзюнюн энчилли еринде, тек бугюн ону булан янаша чергес бий Зулкъарнай да бар. Абумуслимден жагьил, къонгур мыйыкълы исбайы гиши. Тилни осал билеми яда эсиргенми, къумукъча тутулуп сёйлей.

Йырав Осман, эшик артда гьамангъы еринде эретуруп, оьзюню баягъы «къагьба сарынларын» айтып тура. Гьар сарынгъа халкъ къычырып кюлей. Чергес бийге оланы маънасы бираз гечигип етишегенге ошай, неге тюгюл бир-бирде ол оьзгелер битгенде кюлеме башлай.

Къазакъ барып Осман булан янаша эретурду. Шо мюгьлетде шавхал къуллукъ этип айланып турагъанланы бирине астаракъ: «Энди бириси йырав сююв сарынлар айтсын», – деп буйрукъ этди. Къуллукъчу да, шоссагьат чюйден алып, Къазакъгъа къомуз узатды.

Кюйленгенми экен деп де тергеп, сарын айтма деп къомузну къарнына чертип Къазакъ да йиберди, – уьзюлюп бир къыл да гетди. Тийип де битгинче неге уьзюле деп, улан адап къалды.

– Сокъ деп айтаман чы сагъа! – деди шавхал.

– Аврувунгну алайым, бийим, сокъма болмайман, къылы уьзюлюп къалды, – деди Къазакъ.

– Сен оьзюнг уьздюнг ону, йырламас учун! Сен мени мысгъыллама гелгенмисен мунда? – деп ачувланды шавхал.

– Аврувунгну алайым, бийим, мен нечик уьзейим ону? Оьзю уьзюлдю.

– Дагъы да сёйлейгенине къара уялмай! Элтип салыгъыз муну салагъан ерге! Къомузну къыллары сёйлейген болгъанда, муну да тили ачылыр! – деп буюрду шавхал.

Абумуслимни авзу ачылмагъы да, эки мазаллы нёкерни гелип Къазакъны тутуп сюйреп уьйден чыгъармагъы да бир болду. Шо алып барывунда ону къабакъ алдагъы зиндангъа ташладылар.

Уьйден чыгъып барагъанда къырыйындагъы Османны мысгъыллап кюлемсиреп къарагъанын эс этсе де, ол къомузну къылын алданокъ уьзюлме турагъан кюйде этип къойгъанны Къазакъ, озокъда, билмеди.