Шавласыз Шава
Гече ортадан бираз оьтгенде шавхалны он эки нёкери гелип Къазакъны уьйлерин къуршап токътады. Гелме дегенде де гелдими: тюплеринде айгъырлар, инбашларында тюбеклер, къолларында къамучулар – лап яв къайтарма чыкъгъан батырлар тюгюлмю! Олар шонча-шолай онгарылып кисесинде бичакъ да сакъламайгъан бир талайсызны тутмагъа гелген.
Баш нёкер буйрукъ этип, бириси барып эшиклени къакъды, ичинден жавап болмагъанда, «Ва Къазакъ, сагъа бир къуллугъум бар, къыргъа чыкъ гьали!» – деп къычырды, шо заманда да бирев де сесленмегенде, яман гюню булан эшиклени тюймеге башлады.
– Ачмай тюгюлмю? Гьай гавур къоян юрек, къоркъмай буса ачар эди! – деп, баш нёкер артында эки ёлдашы да булан етишип гелди.
Терезелеге къулакъ къаплап тынглагъан сонг баш нёкер, къамучусуну сабы булан эшиклени къагъып:
– Оьзюнг къолгъа гелсенг, башынга хайыр. Бизден сен нечик де къутулмажакъсан. Мурза чакъы Мурзаны да тутгъанбыз тавукъ уягъа гирген тюлкюню йимик, сени де тутарбыз! – деп къычырды.
Шо заманда да жавап болмагъанда эшиклени бузуп гирме буйрукъ берилди. Тахны уьстюнде Къазакъны яйдакъ ятыву да, отбаш алда гиччи къучакъ чакъы къаргъанакъ да болса тюгюл, уьй боп-бош эди. Баш нёкер орам этип, бириси гьатта тахны тюбюне де къарады. Я къалкъысы ярты оюлгъан экинчи уьйде, я уьстю бютюнлей тюшген аранда бирев де табулмады.
«Я оьзюн, я башын алып гел», – деп берилген шавхалны буйругъун яшавгъа чыгъарып болмайгъанына бек къабунуп турагъан баш нёкер, ер-еринден от салып, уьйлени яллатмагъа токъташды. Бу сыгъанакълы гече от салмакъ да уллу инживлю иш экен, уьйлер яхшы алып яллама башлагъынча, он эки де гишиге чабып айланып турмагъа тюшдю.
От къызгъын яллап турагъанда баш нёкер уьйню терезесинден таба бирден атышып йиберди.
– Не болду? – деп жыйылды нёкерлер.
– Не болагъандыр, уьйню къаппортасында биревню сюлдюрю гёрюнген эди, уруп сайралтдым. Амал ёкъ шо кёпеёгъулу кюрде яшынып болмаса. Гёремисиз, гьали къачма къарай эди, – деди баш нёкер.
Ол айтгъангъа инанмаса да, ёлдашлары къаршы чыкъмай къойдулар. Шо тюпсюз ялгъан шавхалгъа да айтылды, баш нёкер де «къоркъунчлу душманны» уруп оьлтюрген «къоччакъ» болуп токътады.
Къазакъ уьйлерине салынгъан отда гююп оьлген деген хабар бираздан айлана юртлагъа да яйылды. Ишни гьакъыкъатын билеген Акай да, Къазакъны насибин ойлашып, индемей къысылып къалды.
Бу хабарны эшитмеген-билмейген Къазакъ буса шо гюнлерде Терик ягъадагъы Шава деген отарда ишлеп тура эди.
Акайны насигьатына тынглап, Къазакъ болгъан чакъы арек чыгъып токътады, халкъындан айрылыбокъ да къалырман деп къоркъмай буса, дагъы да ари барма да къабул эди.
Шава Терикни бери ягъында, ари ягъында буса къазакъ юртлар. Ашама ашгъа да, йылгъа бир танагъа да Къазакъ Алимсолтан деген байны къотанына туварчы болуп тюшдю.
Алимсолтан нечесе чакъырымлагъа ерли Терик бойну елеген. Эки къошу, юзлер булан къара тувары. Къойчуларын айтмай, къара туваргъа къарайгъан къазакълары етти бар. Шоланы бири де Къазакъ. Ону бу ишини Темирханшурадагъы ишинден бир де башгъалыгъы ёкъ деп айтма ярай: онда атлагъа къарай эди буса, мунда сыйырлагъа, оьгюзлеге къарай. Иши къыйын тюгюл: заманында гьайванлагъа ем де берип, сувгъа да элтип, тюплерин де тазаласа, болуп къала. Тюзю, гечелер гезик булан аранлагъа къаравул этмеге де чи тюше. О да гьеч. Къазакъ къыйындан къоркъмай, ишлеп, къол къыйынын ашамакъны ол дюньяда инг уллу насипге гьисап эте.
Етти де къазакъ бир уьйде тура. Арасында Къазакъдан эслиси ёкъ. Шо саялы оланы бир-бир лакъырлары Къазакъны юрегине сингмей къала, тек хатирин къалдырмас учун заманда бир буса да бу да сёз къоша. Алты да улан бек тизив ёлдашлар, тек Къазакъны еттинчи жан айырмас ёлдашы да бар. О да – тасма къыллы тал къомузу.
Узакъ къыш гечелер Къазакъ къомузун аста согъуп йырлай. Тынглагъан ёлдашларыны бир, кепи гелип, авзуларындан сув акъса, бир, гёнгю бузулуп, башларын ойдан толтурта. Къазакъ не этсин, даим шат йырламагъа ол, башгъа, сюймесми эди! Тек шо шатлыкъны къайдан тапсын!
Хынжал такъдым къылавлу, Къамучум къуш ялавлу, Къачан таркъалыр экен Кёкюреклер талавлу?
Талавлу кёкюреклер, Дертден толгъан юреклер. Бурунгъу сонар да ёкъ, Этсек де не гереклер.
Не гереклер этсек де, Алдынгъыдай гёз де ёкъ, Чархыма сингер йимик, Жангъа йылы сёз де ёкъ…
Жагьиллени лакъыры эл намусдан, игитликден, сюювден. Тек неден чыкъса да, лакъырны барып урунагъан ери игитлик, къоччакълыкъ. Ярлы уланланы эл намусну англайгъанына къарап, Къазакъ гьакъ юрекден къувана.
Къазакъны ёлдашлары тюрлю-тюрлю хасиятлы адамлар. Масала, Самат деген жап-жагьили, сёз нени гьакъындан бара буса да, теберип сюювге чыгъарып къоя. Ону ол онча да уста эте чи, бир заманда да бирев де эс этмей къала. Ону оьзюню лакъыры чы къуп-къуру сюювден. Сонг да сюювге ол оьзтёрече багьа бере, ону оьзю сюйген янгъа айландыра. Къазакъ да эшитген Мурзаны хабарын сама ол бир гече тамаша алышдырып айтды.
Талада уллу от да якъдырып, хан эки сюйгенни яллатма турагъанда Мурза огъар: «Мени сюйсенг гесек-гесеклеп чишлик этип ашат нёкерлеринге, амма Патиматны къой. Ону бир гунагьы да ёкъ», – деп тилеген дей. Хан рази болмагъан. Шо заманда Мурза: «Оьлюмню алдында ахырынчы намазымны къылмагъа сюемен. Бутум-къолумну чечдир», – деп тилеген. Хан сюймей туруп рази болгъан. Бугъавлары тайгъандокъ, Мурза ханны бирден гётерип алып артындагъы отгъа ташлагъан. Эливаш, гючю етмей, хан отну ягъасына тюшюп къалгъан, нёкерлери гелип алыр деп де къарамай, акъыра туруп къачгъан дей.
Самат яхсайлы. Юртда анасы да, эки гиччи къызардашы да къалгъан. Жаны-мурады, йыл къазакъ туруп, эки тана да алып уьюне къайтмакъ, бир йыл онда да ишлеп – къатын алмакъ. Алимсолтанны алдында ишлейгени ону бу экинчи йыл.
Шо йыл къыш залим къатты болду, уьч-дёрт айны гюню булан адам гененип я кёкню, я ерни бетин гёрмеди. Шо саялы язбашны ярыкъ, йылы гюнлерин къазакълар бек къуванып къаршыладылар. Энди олар герти туварчылар болуп да токътады: гьайванланы авлакъгъа ашатма юрюйген болду. Жанлангъан табиатдан, ташыгъан Терикден, тюрлю-тюрлю къушланы чарнавундан къуванса да, Къазакъны мунг юреги ачылмады: гьали ата юртунда буса, дагъы амал этип болмаса, бел булан къазып буса да гьабижай чачар эди. Юрту ювукъда буса, ёлдашлары булан сёйлешип, хожайынына да билдирмей барып гелмеге болажакъ эди. Тюгюл чю дагъы, ари де-бери де яяв аякъдан сегиз гече-сегиз гюн юрюмеге ёл бар.
Огь, шо леззетли яз нече де къысгъа да гёрюндю, гененип-къуванып битгинче гетип къалды. Яман явунлу, булутлу гюз гелди.
Бир шолай булутлу гюнню Къазакъ оьлгюнче унутмасдай болду. Къара къалын булут ерге де, кёкге де тийип токътагъан. Къысгъасы, йигирма-отуз абат арекдеги затны гёрмеге болмайсан. Къазакъ оьгюз гезив булан Терик ягъада гьабижай тарлавларда.
Бир балагь гелегенни юреги де билип болгъан экен, Къазакъ шо гюн мюгьлет табып олтурмады, ял алмады, гезивню дёрт де ягъындан айланып турду. Гьатта бир керен оьгюзлени санама да къарап, бажарып болмай, къоюп къойду.
Ахшам къотангъа къайтгъанда, санап къараса, бир оьгюз кем. Инанмай, Къазакъ бирдагъы санады: гертилей де, бир оьгюз етишмей. Къарап, Къазакъ къайсы оьгюз тас болгъанны да билди: эки къуба оьгюзню бири ёкъ. Йыракъ гетмеге кюй ёкъ. Терек-тегенек арада оьзю адашып турадыр деп, Къазакъ уьйге де гирмей, оьгюзню излеме гетди. Шону билип, арты булан Самат да чапды.
Эки де гиши, он беш-йигирма абат аралыкъ тутуп, Терикни бою булан ари де-бери де айлана туруп, эки бутуну этин ашады. Ахыры да гече ортадан да оьтгенде ерге ярыкъ тюшгендокъ дагъы да излеме чыгъажакъ болуп къайтды.
Къайтса да, Къазакъ гёзюн юммай эртен этди. Огьюз тас болма бажарылыр деген шартланы ол ойлашмагъаны да къалмады. Бёрю талама кюй ёкъ: оьгюз къачмасмы эди, къачырмасмы эди, гезив уьркмесми эди? Уручу гьайдап гетгендир деме де билинмей, бир аваз болмай къалырмы эди? Гезивден айрылып, бир ерде тоюп ятып къалмаса гьеч амал ёкъ.
Къазакъ тангда туруп чыкъды. Адашгъан, артда къалгъан гьайванланы турагъан ерине оьзлер къайтып къалагъан хасияты барны билегенге ол башлап аранланы тергеди. Оьгюз къайтмагъан. Сонг тюнегюн оьзю гезивню ашатгъан тарлавлагъа барды, онда да тапмагъанда Терикни боюндагъы гесек агъачлыкълагъа-чырхылыкълагъа къарай туруп гетди.
Къотанлагъа-отарлагъа гире туруп, Къазакъ Хамаматюртгъа ерли барып, оьгюзню тапмай къайтды.
Артындагъы гюн Терик бой булан бириси янгъа багъып гетип, Тамазатёбеге ерли айланып гелди. Отгъа тюшсюн-сувдан акъсын, оьгюз ёкъ болду.
Арадан эки гюн гетип, Къазакъны Алимсолтан чакъырды. Ону уьйлери къотандан бир чакъырымгъа ювукъ арекде эди. Бармаса не амалы бар, гетди. Гётеринки бир къабат уьйлер. Узун-узун. Он-он беш уьй чю бардыр. Терикге хыр берип этилген. Алды абзар, арты уллу бав. Бара-бара бав агъачлыкъгъа къошулуп да къала. Къабакъ алда, там тюпде, эки къулач аркъалыкъ. Шонда бут уьстюне бут салып олтургъан Алимсолтанны Къазакъ арекденокъ эс этди. Алимсолтан – акъ сакъаллы, етмиш йыллар болагъан къарт. Уьстюнде къара тышлав тону, аягъында ишим масилерини уьстюнден чарыкълары.
Къазакъ салам берип уьстюне барды. Алимсолтан гётерилип къарап жавап берген сонг:
– Табулдуму? – деп сорады.
– Гьалиге табулмагъан, дагъы да излеп къаражакъман, – деди Къазакъ.
– Тас болгъан гьайвангъа уьч гюнден сонг умут этмеге тюшмей. Иш Аллагьда, табулуп йиберме де ярай, – деп, Алимсолтан, тамакю торбасын да, арив гесилип онгарылгъан гьабижай япракъларын да чыгъарып, папирос чырмама башлады.
– Инан, шу ишде мени гюнагьым ёкъ. Шо гюн мен гезивню къуйругъун тутуп турдум, бир мюгьлетге сама тайышмадым, я олтурмадым.
– Инанаман, инанаман. Сен ачыкъдан-ачыкъ оьз башынга зарал этмейгенни билемен.
Оьгюз саялы оьзюн ишден къувалайдыр деп турагъан Къазакъ:
– Гьали мен не этме герекмен? – деп сорады.
– «Не этме герекмен?» – деген недир? Гьали болгъунча не эте эдинг. Эндиден сонг да шону эт, – деди Алимсолтан.
Лакъыр шулай битгенге Къазакъ бек сююндю, Алимсолтанны гьакъында да: «Бай буса да, таза къылыкълы гишиге ошай», – деп ойлашды. Оьгюзню къайгъысы да, аварасы да шолай битип къалмады. Орнуна Саматны къоюп, Къазакъ гьатта Терикни ари ягъындагъы къазакъ юртлагъа барып айланып гелди, оьтеген-барагъан ёлавчуну сама ол оьгюзню сорамагъаны къалмады. Не де этсин, гьеч бир зат билип чи болмады. Къуба оьгюз аракъгъа атылгъан инедей ёкъ болду.
Узакъ къалмай уллу къарлар явду, гезивлер къыргъа чыкъмайгъан болду, къазакъланы да баягъы ялкъывлу къыш яшаву башланды.
Саматны лакъыры энди къуп-къуру гетивден, болжалы битме ювукълашгъан сайын да яман къарсалайгъан болуп бара. Булай алгъанда сёзге тутукъ улан язбашны, онгача оьгюз сабанны, Яхсайны хабары чыкъса, чарнайгъан къарлыгъач болуп къала. Оьзюню авзундан чы неге акъмасын, тынглайгъанланы авзуларындан да сув агъа.
Юхусуз узакъ къыш гечелер Саматны хабарларына тынглай туруп, Къазакъ оьзю бир де болмагъан Яхсайны да, ону таза юрекли, ишге де, сёзге де югюр халкъын да бир тамаша сююп къалгъан. Уьстевюне, Самат да оьзюню булан Яхсайгъа гелмесе къоймайман деп тутгъан.
– Гелме чи гелейим, гирме уьюм ёкъ, къажар да айтгъанлай, жебимде пулум ёкъ, не яшав болур меники? – деди Къазакъ бир керен.
– Олай деген недир! Бизин уьч уьюбюз бар, бири – сеники. Бу бир. Акъча тюгюлмю алдынгдагъы тананг. Бу эки. Сени чи къолунгдан алтын тёгюле. Къомузлар этип сатып да яшавлукъ этип болажакъсан. Ертурман ишлеп билемен дейсен. О тюгюлмю сагъа акъча. Бу уьч. Ёкъ, ёкъ! Мени булан сен де гелесен! – деп тутду Самат.
Чилле чыгъып, артындагъы гюн Самат Алимсолтанны ягъына тербенди. Къайтмай узакъ къалды, не болур экен деп телмирип Къазакъ да къалды. Самат къазакъ турагъанлы эки йыл бола, ол алдына эки тана да салып къайтмагъа герек. Ичи бушуп, Къазакъ уьч-дёрт керен къыргъа чыгъып да къарады.
Бир заманлардан Самат иржая туруп геле.
– Неге геч къалдынг? Не болду? – деп сорады Къазакъ.
– Костекден гелген къонакълары бар эди. Уьстюне гирип болмайлы турдум. Берди эки тана. Тангала аламан, бир де къарамай гетме де гетемен, – деди Самат.
Сонг ону бети алышынып гетгенни гёрюп, Къазакъ:
– Дагъы болгъан зат? – деп сорады.
– Башгъа болгъан зат чы ёкъ. Мен мунда ишлейгенли эки йыл да уьч ай. Шо артыкъ айларыма бир-эки шайы буса да акъча яда чачма урлукъ берир деп тура эдим, бермеди, – деди Самат.
– Эсине неге салмадынг дагъы?
– Салгъандан не пайда? Ювукъ да этмей къойду.
– Айтгъаны?
– Айтгъаны шу болду: «Сен магъа уьч ай артыкъ ишлеген бусанг, мен де уьч айны гюню булан сагъа аш да, таналарынга ем де берип тургъанман», – деди. Мен де сёйлеп болмай къайтдым. Уьчгине-уьч ай тюгюлмю! Ермесе, башындан садагъа болсун! Гече ятгъанда да таналаны лакъыры узатылды, Алимсолтандан башланып, Яхсайгъа чыкъды. Экисини де ятывлары янаша экени сама яхшы: оьзгелеге юхлама пуршав этмей эди.
Шо гече эки де гишини арасында болгъан лакъырны язма къыйын, тек шону таъсирли оьтгенин англатагъан бир затны чы эсгермей къоймагъа ярамас: эртенокъ Къазакъ Алимсолтанны ягъына гетди. Тюнегюнгю къонакълары гьали де табулуп, Къазакъгъа да, Саматгъа йимик, бир онгай болгъунча къарап турмагъа тюшдю.
Къазакъ уьстюне гиргенде Алимсолтан тамаша болуп, гётерилип къарады.
– Гетме сюемен. Самат булан Яхсайгъа бармагъа токъташгъанман. Бир амал болур бугъай, ачдан оьлмесбиз, – деди Къазакъ.
– Менден битеген къуллугъунг недир дагъы? – деп сорады Алимсолтан.
– Къуллугъум шу: танамны берсенг, гетер эдим. Йылдан артыкъ айларыма башгъа гьакъ да тилемеймен. Шо къыйыным сагъа гьалал болсун, – деди Къазакъ
– Багь! – деп тамаша болду Алимсолтан.
– Неси багьдыр ону. Мен айтгъан башгъа терс зат болмады чы, – деп Къазакъ да тамаша болду.
– Я терс зат болмаймы, эсде ёкъдан гелип, алдынгдагъы къазагъынг тана бер десе.
– Эсде ёкъдан неге бола, мен сагъа ишлейгенли йыл уьч ай бите тура. Мен оьзюмню тийишли гьакъымны тилеймен. Дагъы башгъа айтагъаным ёкъ чу.
– Сен къуба оьгюзню тас этгенли нечакъы бола, гьы, айт гьали, – деп тикленди Алимсолтан.
Бир затлагъа шекленип, Къазакъ:
– Сен не айтмагъа сюесен? – деп сорады.
– Мен айтма сюеген зат шу: сагъа тана чы къайдан берейим, сен магъа дагъы да борчлу къаласан, бирдагъы йыл ишлемесенг, шо борчунгну тёлеп де болмайсан! Англадынгмы? Бирдагъы да айтайым: сен магъа бирдагъы йыл гьавайын ишлеме борчлусан! Гьаппа да-гьавайын! – деп акъырды Алимсолтан.
Къазакъны гёзлери къарангы болуп гетди. Шо мюгьлетде огъар Сибирдеги Воротникни тавушу эшитилди. Тез эсин жыйып къараса, Алимсолтан дагъы да бир затлар айтып акъыра. Огъар къулакъ асмай, Къазакъ къайтма деп бурулду. Алимсолтан артындан:
– Эшитемисен? Юз аягъынг бар буса, бирин де алма, оьгюзню тёлемей туруп! Мени бир сёзюм эки болмай! – деп къычырды.
– Мен шу барывумда Яхсайгъа чыгъып гетежекмен. Болагъан гиши мени алдыма чыкъсын. Уланларынга да айт, дагъы да ювукъ-арегинге де айт, къалдырып болагъан гиши къалдырсын мени, – деди Къазакъ.
– Шорпа ичген аягъынга къакъырып гетмеге сюемисен, ит болмаса ит! – деп акъырды Алимсолтан.
– Уьч йылны гюню булан Сибирде мен не халкъны да гёрдюм, орусну, бусурманны, жугьутну да гёрдюм. Яхшылары да ёлукъду, яманлары да. Яман буса да, шолар адамлар эди, илбислер тюгюл эди, – деп, Къазакъ юрюп йиберди.
Артындан Алимсолтан дагъы да кёп зат айтып къычырды, тек Къазакъны ондан къулагъы болмады. Ону ою башгъа затда эди: Энди не этсин, нечик яшасын?
Къотангъа етише туруп Къазакъ Саматгъа урунуп къалды: талчыгъып, ёл къарай экен.
– Не узакъ къалдынг? Гелесен чи? – деп сорады Самат.
– Гелемен, Самат, гелемен, – деди Къазакъ.
Самат алдына тюшюп, таналар сакъланагъан аранлагъа багъып юрюдю, Къазакъны бурулмай барагъанын гёрюп:
– Таналар къайда экенни унутгъанмысан? Мунда гел, – деди.
– Мени танам онда тюгюл, Самат, гьали де тувмагъан, – деп Къазакъ пашман иржайды.
Самат адап токътады, бираздан:
– Я не дейсен сен? Адамлар йимик айт, ёрамыш булан айтма. Яхшы эшитмедим, – деди.
– Мени танамны Алимсолтан тас болгъан оьгюз саялы тутду. Энди мен, къайсылай гетсем де, еп-енгилмен, къурдаш Самат, – деп, Къазакъ терен кюстюндю.
– Сынап къарайгъан заманынгмы? – деп кюлемсиреди Самат.
– Герти айтаман, Самат, мени юрегим гьали масхара этер йимик тюгюл.
Дагъы сёйлемей, Самат алдындагъы аранлагъа да, оланы ари ягъындагъы бичен аракълагъа да тергевлю къарап чыкъды.
– Не излейсен, Самат, негер къарайсан? – деди Къазакъ.
– Огь, не арив яллажакъ дагъы, чагъып къувну сугъуп къойса, – деп жапапланды Самат.
– Энди шо етишмей эди магъа. Уьч йыл оьмюрюмню зая этип, гьаран балагьгъа къайтып тураман Сибирден.
– Ёкъ, гьали деп айтмайман. Бир онгай гелгенде деймен. Онгай гелмей амал ёкъ.
Шо гюн къурдашлар алдына эки тананы да салып ёл чыкъды.