Ел сувукъ, юрек тунукъ
Къазакъ ягъада жапа ташда олтургъан, алды – уллу денгиз. Сувну да, кёкню де айырып да болмайсан. Баргъан сайын ювукълаша гетип, олар ахыры да бири-бирине тийип, шо тийген ери де гёммек гюмезге айланып токътай.
Андрейден бу денгизни атын сорагъанда, акъ денгиз деген эди. Гьали Къазакъ къарап тамаша бола: гёз гёреген чакъы ер гёк-гёк, акъ деп неге къойгъан экен.
Гючсюз юваш толкъунлар заманда бир ягъагъа уруна, оьрленип болмай, ону астаракъ сыйпап-ялап дагъыдан-дагъы гьалсыз болуп, къайтып ерине тёгюле.
Къазакъ да, Атабай да, кюйсюз болуп, ишге чыкъмайгъаны бу экинчи гюн. Атабай чы ятып да тура, Къазакъ буса, юреги къутуруп, не гьал да буса да шунда гелген. Гьали алдындагъы денгиз де ону уьстюндеги толкъунлар да гиччи заманында гёрген уллу ташгъынны да, о ягъаларын чайгъан ата юрту Муслимавулну да эсине гелтире.
Бир керен язбашда, тавларда къарлар ирийген вакътиде, яман янгурлар болуп, Атлан оьзен ташгъынгъа чайкъалып къалгъан эди. Оьзенден юрт оьрде ерлешген буса да, ягъалагъа гьавлап чабагъан сув хыйлы уьйлени тамларын чайгъан эди, бетлердеги тереклени чи, уллу-гиччи демей, тамуру-топурагъы булан юлкъуп алып, уьстюнде къалкъдырып ойната туруп агъыздырып гете эди. Къарты-яшы дегенлей, юртну бютюн халкъы ташгъынгъа къарама чыкъгъан эди. Ёлдашлары булан атыла-талаша туруп тогъуз-он йыллыкъ Къазакъ да бар эди.
«Огь, оразлыны шо заманы боласан», – деп ойлашды Къазакъ. Сонг ою теренлеше гетди, ата юртуна да, гетген яшлыгъына да байлавлу бир-бир затлар эсине тюшдю.
Шо ташгъын гелген гюн бирдагъы шулай зат болгъан эди. Оьзенге телмирип турагъанланы бири: «Ташгъын бир зат алып геле! Гамиш бугъай!» – деп къычырып йибере. Халкъ тикленип къараса: гамиш деме гамиш де тюгюл, – гёдек. Бир гёмюле, бир къалкъа туруп геле. Гёзге гёрюнгени де, къаршыдан оьтгени де бир бола. Халкъны арасында атыны башын да тутуп къарап агъач сакълавчу болгъан экен, минип атына да, ташгъынны артындан чаба, гёдекден хыйлы озгъан сонг атылып сувгъа тюше де, ону сюйреп ягъагъа чыгъара. Къазанышны гезивюнден агъызгъан гёдек болгъан экен, артындагъы гюн есси гелип алып гете.
Къазакъ янгыз олтургъан, ойлар десенг янгызлыкъны къурдашы. Ариде бирев чю гёрюне. Зек ел баргъа буса ярай дагъы, ол эки бийик ташны арасына гирип балыкъ тута. Заман-заман Къазакъ ону сувгъа къармакъ ташлайгъанын эс эте. Шо гиши, ким буса да, туснакъ болмагъа герек, неге тюгюл, айтывгъа къарагъанда, бу денгиз ягъада йигирма-отуз чакъырымлар мезгилде туснакъ лагерден къайры зат ёкъ.
Арадан хыйлы гетген сонг балыкъ тутагъан гиши, ташланы арасындан чыгъып, Къазакъ турагъан якъгъа багъып юрюдю, белине ерли увакъ балыкъдан толгъан гиччи четенин да аявлап тутуп, ону къырыйындан оьтдю. Саламлашмаса да, бири-бирине къарады. Карзинкалы гьеч затгъа шекленмей оьтдю, Къазакъ буса, къардашын-къурдашын гёргендей сююнюп, гетип барагъан гишини артындан «Гьей! Гьей!» – деп къычырды, токътамагъанда, алгъасап чапды.
Аякъ авазны эшитген карзинкалы токътап бурулду. Къазакъ етив-етивюнде:
– Сенмисен? Эта ти, да? – деп сорады.
– Это я, но кто я? – деп кюлемсиреди карзинкалы.
– Эта ти, да? Дада Вас, да? Василий, да? – деди Къазакъ.
– Да, я Василий, – деп, карзинкалы Къазакъны бетине тергевлю къарады да: – Не узнаю, – деп башын чайкъады.
Къазакъны ол танымады, алгъасайман деп, гетме де къарады. Тек Къазакъ къоймады, къагъып енгинден тутуп токътатып, гьар эки къумукъ сёзге бир рус сёзню къошуп, айлангъан сайын «эта» деп де такрарлап. Гьай, орам булан, къолларыны кёмеги булан оьзюн танытды, дядя Вась оьзюню ташын сатып алгъанны, сонг буса къоллары бугъавлангъан туснакъ Василий Сибирге оьзюню алдындан оьтюп гетгенни англатды.
Сююнген Василий, карзинкасын ерге салма да эс тапмай, Къазакъны бир къолу булан къучакълады.
Шондан сонг Къазакъ да, Василий де жан айырмас къурдашлар болуп къалды. Ярулланы тилмачлыгъы булан Къазакъ бара-бара ёлдашыны яшавун, неге ва нече йылгъа тутулгъанын билди.
Темир-Хан-Шурада асгерде къуллукъ этип турагъанда Василий бир керен мажлисге къаршы болуп къала, ичгенде: «Тавлулар булан тарыкъсыз дав этип, пача халкъны негьакъ къырдыра, юрюлеген давну да, тёгюлеген къанны да арты-алды ёкъ. Бир-эки гишини пайдасы учун минглер булан адам жан бере…» – деп талчыгъып сёйлей. Ону биревлер командирине сувутмай етишдире, полковник де василийни судгъа салып, он йылгъа Сибирге йиберте.
Дав юрюлюп турагъанда заманы битсе де, уьюне къайтма къоймайгъангъа Василий пачаны асгеринде булай да он дёрт йыл къуллукъ этген гиши, энди туснагъын да кютсе, агьлюсюнден, уьюнден-эшигинден айрылып турагъаны йигирма дёрт йыл болажакъ.
Муна бир нече гюн Къазакъ ишге Атабайсыз юрюй: къурдашы сав болуп битмей. Атабай гюндюзлер залим ялкъа, Къазакъны ишден къайтагъан заманын бир уллу хадиргюнню йимик къаравуллай. Ахшамлар экиси де хабарлашып гененип къала. Кёбюсю гезиклер Атабай къурдашындан йыр айт деп тилей, Къазакъ да бир-бирде шо баягъы тал къомузун согъуп, бир-бирде къарнына чертип мунг тавуш булан астаракъ йырлай.
Бугюн Къазакъ ишден яман уьшюп къайтды. Баракгъа ким оразлы гирер эди деп гелген гиши Атабай тотуя шинжа булан къайнар сув гьазир этип табулгъангъа залим сююндю, ичип исси болуп, къомузуна харманды.
Атабай орнунда олтуруп, къурдашына телмирип токътады. Къазакъ шулай йырлады:
Къарагъайлар батар сел гелсе, Къара селдей сыгъылышып ел гелсе, Ел теберип, сел тартып, Къапултундан тюшюп шогъар батайыкъ. Дослар – душман, душман – дос… Къаршылашып къамалышгъан гюнлерде Къайралып кимге тюбек атайыкъ? Къайыкъ батып, къазакъ эрлер акъгъан сонг, Талпынып ягъасына чыкъгъан сонг, Душман учун досну уьюн йыкъгъан сонг, Тёшексиз гьали нечик ятайыкъ?..
Исси бола бара. Исси деме иссилик ёкъ буса да, чакъ йылы болгъан, гюнню йылтыны тиеген болгъан. Беш-алты ай гюнню ярыгъын гёрмеди деп айтмагъа ярай.
Къазакъ къарап тамаша бола эди. Бир, волла, танг къатды, ерге ярыкъ тюшер дегенде, къашкъаралып къала, бир, гертилей де ярыкъ болуп, эки-уьч сагьатдан гечеге айлана, бир-бирде гьатта гюн де чыгъа, волла, гётерилер дагъы деп турсанг, кёкню хыры булан барып батып къала.
Йылны къалгъан яртысы буса гечеси ёкъ бир узакъ-узакъ гюн деп къой. Бир къарангы бирдокъ да болмай къала, бир десенг, бир-эки сагьатгъа болуп, ёл ёйгъан эртенги булутдай тайып гете.
Гьали даим дегенлей гюндюз вакъти. Ротмистр Воротник шондан пайдаланып, туснакъланы иш гюнюн узатгъан, он эки сагьатны ерине он дёрт сагьат ишлетеген болгъан. Къурсакъ тоймайгъан аш да булан ишден лап арып-талып, дыгъыжарынг битип къайтасан. О да гьеч эди, гюндюз болгъан булан да, гюн гёрюнеген булан да сувукълукъ бошамай. Темиркъазыкъда уьйренгенлер бу чакъгъа яз деп къойгъанлар, Къазакъланы буса гелгенли ичине гирген сувукълукъ бир де чыкъмагъан.
Баракдагъылар бары да Къазакъгъа йырав деп гьюрмет этелер, шо да оьз-оьзлюгюнден ону къурдашы Атабайгъа да ортакъ бола. Гьали-гьалилерде болгъан бир къалмагъалдан сонг чу Къазакълагъа ёлдашлары бирден-бир гьюрмет этеген болуп къалды.
Бир гюн гьалсыз да, ач да болгъан халкъ тюш ашгъа урунуп турагъанда бирев:
– Эй халкъ! Шорпада хуртлар бар! Ашамагъыз! – деп къувун салып йиберди.
– Башчыны чакъырма герек! Себебин айтсын! Оьгюзлер йимик ишлеген булан биз гьайванларбызмы! – деп къычырды бирдагъысы.
Шо тавушну Къазакъ таныды: Василийники эди.
Не иш бары англашылгъанда, Къазакъ тотуя хадирасындагъы шорпасын къашыгъы булан булгъап къараса, ийис гелсе тюгюл, гьеч гёрюнеген зат ёкъ.
Ач гиши, Къазакъ, къыччырагъанлагъа онча тергев бермей, ашама башлады. Уьч-дёрт къашыкъны уртлап, эки ягъына къараса, оьзюнден де, Атабайдан да къайры шорпагъа тиегени ёкъ. Къазакъ къашыгъын тепсиге салды, огъар къарап, Атабай да ашамай токътады.
Лагерни башчысыны артындан гертилей де гиши йиберген экенлер, бир заманлардан Воротникни къырданокъ «Мен сизге гёрсетермен!», «Мен сизин эс тапдырарман!» – деп акъырагъан тавушу эшитилди.
Ол ашханагъа гиргенде, бары да халкъ, алдындагъы ашгъа тиймей, шып болуп токътагъан эди.
– Сиз хурту бар шорпагъа уллулукъ этеген болгъанмысыз, гьы? Сиз магъа баш гётерме къараймысыз, донгуз сыпатлар! – деп акъырды ротмистр.
Шыплыкъ бузулмады. Къалмагъалны бирев де оьзю башламагъа сюймейгенге ошай эди.
– Мен чи сизге айтаман: къайда хуртлар?! – деп акъырды дагъы да ротмистр.
Шо заманда Василий туруп гелип хадирасын башчыны алдына тутду: онда юзюп айлана туруп эки хурт бар эди. Гиччи-миччи затлар да тюгюл, семиз акъ хуртлар, бишгенде бири гьатта ярылып, ичи-бавру йылавукъ болуп ачылып тура. «Гьы» – деп мыйыкъ тюбюнден мысгъыллап да кюлемсиреп, Воротник къолу булан хадирагъа уруп йиберди: исси шорпа хурту-неси булан Василийни бетине чачылды, оьсген мыйыкъ-сакъалындан таба ерге акъмагъа башлады. Башлап ротмистрни уьстюне гьитинсе де, Василий сонг къыжырап, токътап къалды.
– Дагъы кимни шорпасында бар хуртлар?! Гелтиригиз! Кимни гезигидир?! – деп янгыдан акъырды Воротник.
– Меники бар! Меники бар! – тавушдан ашхананы ичи янгырып къалды.
– Хурту бар дегенлер барыгъыз да буссагьат ичип битдиригиз шорпаларыгъызны! Къуру ичигиз! Уьч минут болжал беремен! – деп акъырды ротмистр.
Бирев де къашыгъына сама узатылмады. Шону гёрюп, ротмистр къызарды-агъарды, къолундагъы ёрмеси булан ерге эки-уьч керен урду, яндавурундагъы тапанчасына харманмалы болду, сонг ону да къоюп, къан савгъан гёзлери булан бир биревге, бир биревге тикленди, ювукъда олтургъан Къазакъны таныды бугъай, «Аша!» – деп акъырып, ону хадирасына ёрме булан тюртдю, ёрме де, хадираны хырына тюз болмай, ортасына тийди, шорпа Къазакъгъа да, къырыйында олтургъанлагъа да чачырап гетди.
– Ашамасман! – деди Къазакъ тап-таза русча.
– Не?! Булар чы итлер бугъай! Сени дининг башгъа, тилинг башгъа! Сен де не покъ ашайсан?! Неге ичмейсен! Ич буссагьат! – деп акъырды Воротник.
– Ашамасман! – деди Къазакъ бирдагъы керен.
– Мен ашатырман сени, кёпеёгъулу! – деп ачувланып, Воротник. – Ону ашамасанг да, муну ашарсан! – деп, ёрмесин гётерди.
Бир мюгьлетге Къазакъ не этегенин билмей токътады, сонг Воротникни ёрме гётерген къолун къагъып тутуп къысып токътады. Ротмистр ари атылды, бери атылды, не гереклер этип, къолун тартып алып болмады, сол къолу булан онг яндавурундагъы тапанчасына харманды, не гьалда буса да къобурун ачып, ону чыгъарып гелди. Тек муна шо мюгьлетде бары да халкъ туруп, къолуна къашыкъ алгъан къашыкъ, чиш алгъан чиш алып, башчыны уьстюне тербенди. Эсер-месер болуп, ротмистр ари-бери къарады, сюйсе де, акъырып да болмады, тапанчалы къолун астаракъ эниш салды, оьзю-оьзлюгюнден салланып турагъан ёрмели къолун да Къазакъ индемей йиберип къойду. Биревге бир зат да айтып болмай, ротмистр чыгъып гетип къалды.
– Сен къоччакъсан! Бир де къоркъма! Сени жазалай буса, къошуп бизин де жазаласын. Чакъыра гелсе де, бизсиз какишингни де басма! – деди Къазакъгъа ёлдашлары.
Гьали чакъырды, дагъы чакъырды деп къарап Къазакъ да къалды. Чакъырмады. Уьстевюне дагъы да ашны шондан сонг бираз къолай этдилер.
Туснакъланы жыйылгъан ачувундан къоркъдуму яда юз тюрлю пышдырыкълары ачылыр деп, уьстдеги гьакимлеге билдирмеге сюймедими – гьасили ротмистр шо къалмагъалны артын къувмай пысып къалды.
Артындагъы гюнлерде ишден сонг Ярулла да, Къазакъ да уллу агъач шазгъа таянып папирос тартып турагъанда, Василий ягъына гелип:
– Къазакъ, мен сагъа бек рази болдум, гьакъ юрекден сююндюм, – деди.
– «Элге къаршы эр болмас», – деп айтыву бар къумукъланы, деп иржайды Къазакъ.
– Багь, Къазакъ, сени гьали тюгюл иржайып гёрмегенмен. Яхшылыкъгъа болсун. Эндиден сонг сама сени аз-маз буса да иржайып гёрер бугъайбыз, – деп, Ярулла тамаша болду.
Гёрмеди. Артындагъы гюнлерде ата юртундан гелген кагъыз Къазакъны оьмюрюнде иржаймасдай этди: гиевю Акай Анай нечик оьлгенни язып гелген эди.
Къайгъы оьтмекден Къазакъ йырлап да болмай къалды, бир нече гюн башы манг болуп турду, ашдан-сувдан аварасы болмаса да, ишге яман къаныгъып къалды: шону булан сама юрегин басылтма къаст этди.
Ёлдашлары Къазакъгъа этеген абур муна шо гюнлерде бирден-бир билинди: огъар къайгъырышмагъан, ону гёнгюн алмагъа къарамагъан гиши къалмады. Бу зат, озокъда, Къазакъны сююндюрдю, юрегине бир тегьер сабурлукъ салды, тек юрек ярасын сав этмеге, янывун сёндюрмеге болмады.
Бош сагьатларында юреги къарсалагъанда дагъы эп этип болмай, денгиз ягъагъа чыгъагъан болду. Ел сувукъ, юрек тунукъ. Баягъы жапа ташында олтура, чалкъынагъан сувгъа да, савулгъан кёкге де сагьатлар булан тикленип тура. Ою да, сёзю де битип къалгъандай, тили тутулгъандай, авзу къуругъандай. Ой деген де бир инживлю ой чу бар: «Сувгъа тюшсем, сюегимни бизин Анжи денгизге алып барырмы эди экен?»
Акъ денгиз Хазар денгизге къошуламы-къошулмаймы, Къазакъ билмей. Эгер къошула буса, сув сюегин шонда алып баражакъ буса, бир де къарамай денгизге атылып оьлмеге къабул. Янгы отуз яшында буса да, гьали ол дюньядан дагъы зат къаравулламай. Умуту ахыратда.
Бир керен ишден къайтып гелегенде Къазакъ Яруллагъа:
– Шу бизин Акъ денгиз къайда агъа, билмеймисен? – деп сорады.
– Билемен. Дагъы да денгизлеге де къошулуп, Атлантик деген уллу дериягъа барып тёгюле, – деди Ярулла.
– Хазар денгизге де къошуламы экен?
– Ёкъ, ювукъ да болмай. Хазар денгиз къайда, Акъ денгиз къайда!
– Шосу яман экен дагъы эливашны, – деп, Къазакъ башын чайкъады.
– Неге дейсен? – деди Ярулла.
– Оьзюм тарыкъсыз сорайман, – деп, Къазакъ ёлдуруп къойду.
Тек Ярулла Къазакъны соравун да, жавабын да ушатмады, бирдагъы керен огъар:
– Не сюе эдинг, ачыкъ этип айт, – деди.
Къазакъ жавап да бермей, бек юрюп йиберди. Ярулла залим ушатмады, башгъа шекленген заты болмаса да, артындагъы гюн шу лакъырны ёлдашларына – Андрейге, Гулакгъа, Василийге – англатды.
– Тегин сорав тюгюл. Къатыны оьлгенни билгенли башгъача болуп къалды. Ким биле не ою барны, ондан хантав болма ярамай, – деди Василий.
Шо гюнден сонг Къазакъ денгиз ягъагъа чыкъса, яда ювукъ арада балыкъ тута туруп Василий, яда агъач ягъада терек артдан телмирип Андрей, я Гулак бола эди.
Къазакъ бир гюн эртен тез чыгъып юрюдю, арты булан яшына туруп Гулак да гетди, уллу нарат терекни артындан къарап токътады. Къазакъ гьамангъы еринде олтурду, бираздан аягъындагъы затларын да чечип, денгизге багъып тербенди.
Гулакны дагъы шеклиги къалмады:
– Къазакъ! – деп къычырып чапды, етип барып, тирсегинден тутуп тартды – экиси де бирче чакъа къатыш къайыргъа йыгъылды.
– Не иш бар? – деп, Къазакъ тамаша болду.
– Сен дагъы да магъа сораймысан. Не этме сюе эдинг гьали буссагьат? – деди Гулак.
– Намаз жувунмагъа сюе эдим. Заман болгъан.
– Бах! Олаймы! Къоркъутдунг чу!
– Къоркъма. Оьзгелер де къоркъмасын. Мени оьлме амалым ёкъ. Мен оьч алма тарыкъман. Шунча зулму учун оьч алмай оьлюп, ахыратгъа не бет булан барайым! – деди Къазакъ.