Йыракъ ёллар… Бугъав къоллар
«Балики, шавхал бир ерге гетип, гелгинче салгъандыр. Яда ол тезерек юхлама ятгъандыр. Биз гелген деп уятмас чы. Бузнасы тутгъан буса да, ким биле. Шолай буса чы уьстюне биревню де гирмеге къоймажакъ, оьзю де эртенге акъыра туруп чыгъажакъ. Ону алдына бизин эртен элтедир… Олай буса да нёкерлер адамлагъа йимик неге сёйлемеди, неге тарт-соз эте туруп гелтирип тыкъды?.. Башгъа айтгъаны-сорагъаны да чы болмады. Бары затны Алескендер бий билдиргендир дагъы. Балики, Алескендер бий… Багь, эливаш, бий чи нечакъы айтса да. Бий атын хор этмес чи, биз яшлар булан уьчешмес чи…» – деп ойлаша Къазакъ, тек гьалиге ишни мекенин билип болмай.
Йыракъ ёл да юрюп гелген, терен ой да басгъан гиши ол бара-бара юхлап къала.
Артындагъы гюн зиндангъа бирев гиргенде, шавхалны алдына алып бармагъа гелгендир деп, Къазакъ ругьланып гете. Гелген гиши буса, посагъагъа бир гесек мичари де, гиччи кажин булан сув да салып, сёзсюз-пуссуз гетип къала. Бир керен Бадув айтгъан зат шо мюгьлетде лим деп Къазакъны эсине тюше: зинданда бир жумадан артыкъ къоймай буса, аш-сув берилмей деген эди.
Оьзю къарангылыкъда узакъ къалагъанны Къазакъ муна шолай биле. Шо гюнден тутуп ол гелтирилеген аш гесеклени санама башлай. Гьар мичари гесек – бир гече-бир гюн. Гьар мичари гесек – Къазакъны сагьаты. Гьар мичари гесек – яшавну оьлчевю.
Атабай да, Салимат да шо сырны да билмей. Олагъа гече де, гюн де арты уьзюлмейген шо бир къарангылыкъ.
Зиндан бек четим къурулгъан. Къырдан къарагъан гиши ону бар ерин билип де болмай. Ерге къаплангъан уллу дёгерек жапа ташны бир янгъа тайдырсанг, беш-алты къари тереклик къую ачыла, тюпге элтеген таш канзилер де гёрюне. Шолар булан тюпге тюшсенг, къаршы тамдагъы гиччи эшикге урунуп къаласан. Зиндангъа муна шондан гире. Ичинде адамны гьажаты гетеген тешик бар, оьлмесден-къалмасгъа гьава да шондан геле. Аш береген гиши эшикни ачгъанда, къуюну башы да ачыкъ бола буса, зиндангъа биразгъа сама ярыкъ да, таза гьава да гирмеге ярай эди. Олай этилмей. Тюпге тюшеген гиши канзилерден тарыкъ чакъы энишленгенде, уьстде бирев ташны тартып, къуюну авзун яба.
Оьрде шо тагъа гиши тийгендокъ, къарангыда къыргъа къулакъ салып турагъанлагъа билине.
Бугюн ташны авазы болгъанда, сонг канзилерден бирев тюшме башлагъанда, Къазакъ отузунчу аш гесек геле тура деп ойлашды. Тек янгылышды. Тюшеген гишини арты булан къуюну авзу ябулмады. Зинданны эшиги ачылгъанда да тунукъ шавла урунуп гетди. Гелген къул Къазакъгъа чыкъ деп орам этди.
«Шу азапны ахыры болду бугъай, Аллагьгъа шюкюр!» – деп ойлашып, Къазакъ зиндандан чыкъды, ярыкъгъа уьйретейим деп, гёзлерин юмуп ачды, алдында оралып токътагъан нёкерлени де шо заманда эс этди. Баш нёкер гелип муну къолларына бугъав салды. Бириси зиндандан чыкъгъан Атабайны да, бугъавлап, Къазакъны ягъына алып гелди.
– Савмусан? – деди Къазакъ къурдашына.
– Гёресен, савман. Бизин къайда алып бара, билмеймисен? – деп сорады Атабай.
Къазакъгъа жавап берме мюгьлет де болмады, баш нёкер:
– Гьы, сёзню къоюп, тюшюгюз алдыбызгъа! – деди.
– Бир де тюшмеймен. Къатыным къайда? Мени йиберген ерге ону да йиберигиз, – деп, Атабай тербенмей токътады.
– Сен оьзюнг билмеймисен къатынынг къайда экенни? Къап-къара зинданда! – деп баш нёкер Атабайны теберип чобаландырып йиберди.
Алып барып оланы Шурадагъы туснакъгъа тыкъдылар.
– Гёрген къыйынларыбыз таманлыкъ этмейми, бизден дагъы да не сюе? – деп, Атабай бек гьалекленди.
– Орус туснакъгъа салгъандан сонг, шавхал бизин орусланы къолуна бергенге ошай, – деди Къазакъ.
– Оруслагъа биз не этгенбиз?
Къазакъ жавап бермей, инбашларын къысып къойду.
Гертилей де, Атабайны соравуна жавап бермек учун Къазакъ гетген гече къалада шавхалны да, генерал Клюге фон Клюгенауну да арасында болгъан лакъырны билме тарыкъ эди.
Генералны узата туруп догъагъа чыкъгъан шавхал огъар сёз арада бир тарыкъсыз затны гьакъындан йимик:
– Гарнизонну туснагъы толуму? – деп сорады.
– Тарыкъ буса, ер этип бола, – деп кюлемсиреди Клюге фон Клюгенау.
– Экевге ер тарыкъ.
– Не этген адамлардыр?
– Балики, эшитгенсиздир, къаладан къыз къачыргъан.
– Оланы гарнизонну туснагъына салмагъа негер тарыкъдыр? Ишин дуванханагъа беригиз, суд этип, тийишли кюйде жазаласын.
– Гьюрметли генерал, мен сизге мурадымны ачыкъ англатып болмадым бугъай. Бир затны англагъыз: олар къаладан къыз къачырма болгъан, шпионлукъ этме, Шурадагъы асгерни бир-бир сырларын душмангъа билдирме болмас эди деп эсигизге гелеми? – деп, шавхал Клюге фон Клюгенауну бетине иржайып къарады.
Абумуслимни мурадын англагъан генерал:
– О башгъа масъала. Ювукъ арада Сибирге йибереген солдатларыбыз бар, шолагъа къошуп, сеникилени де йибертирмен, – деди.
Къазакъланы Шурагъа алып гетгенни гёрген Бадув Муслимавулгъа Татархангъа хабар йиберди. Татархан да Магьмутгъа къувун этип, къатынларын да алып чапдылар. Шонча тилевлер йибергенде шавхал гечмеген, рус гьакимлер де кёмек этмес деп ойлашса да, уланларын бир гёрме сама болмасмы экен деген умут бар эди.
Гёрмек чи къайдагъы затдыр, ювугъуна барып да болмады. Туснакъ шагьарны ичинде буса да бир эп эди, тюгюл, шураны бир ягъасында аркъада. Айланасы майдан. Туснакъны оьзюню сакълайгъандан къайры, шо майданны да сакълайлар, шонда сама адамны гирмеге къоймайлар.
Арекден челтирли терезелеге телмирип эртенден ахшам этип къайтдылар. Не этме герек? Къаравулдагъы солдатлар булан сама сёйлеп бола буса, бир зат билинер эди. Тилин биле буса чы, сёйлеме имканлыкъ бар.
Гече ятса да юхлап болмай турагъанда Татарханны эсине бир зат тюшдю. Гетген гюзде Шурада къаргъанакъ сатагъанда бирев гелип къумукъча йимик сёйледи, сонг уьстюне гелгенлеге буса ол русча сёйледи. Татархан шогъар къаргъанагъын сатды, уьюне алып да барды. Не ерде турагъанын да биле. Шо гиши иранлы эди.
Ишге гетгинче тутайыкъ деп алгъасап гелип, эртен ярыкъ билинегенде Татархан да, Магьмут да иранлыны къабакъ алдында эди.
– Сен бусурман, биз бусурман, бир кёмек эт. Экибизни де уланларыбыз тутулуп туснакъда, къаравуллары солдатлар. Тилин билмейбиз, бир зат англатып болмайбыз. Бизин булан гелип, авур гёрмей, къаравуллагъа сёйлегенингни сюе эдик. Онда туснакъда къаламы яда башгъа ерге йиберилеми, волла, йибериле буса, къайда йибериле, туснакъгъа нечакъыгъа салгъан – бизин башыбыз къапда, – деди Татархан.
– Буссагьат гелирмен, аявлу дин къардашларым, – деп, иранлы буланы алдына тюшюп юрюдю.
Къайгъылы буса да, мекенли бир зат билмеге бажарылды.
– Орус айны он алтысында сизин уланланы Сибирге йибере, – деди иранлы.
– Нече йылгъа йибере, сора, – деди Татархан.
– Сорадым. Солдатлар ону билмей.
Шу хабарны эшитгенде Татарханны да, Магьмутну да гёзлери къарангы болуп гетди, къайгъы оьтюп, сёйлеп болмай къалды. Сонг Татархан иранлыгъа астаракъ:
– Бугюн орус айны нечеси экен, билмеге болмаймысан? – деп сорады.
– Билемен. Он уьчю.
– Алайса уьч гюнден уланларыбыздан айрылабыз. Биз бир де къарамай гетме тарыкъбыз, – деп Магьмутгъа да. – Сагъа Аллагь рази болсун. Тёкген къыйынынгны Аллагь зувапгъа Язсын. Гюзде бир арба къаргъанакъ гелтирип абзарынга тёгермен, – деп иранлыгъа савбол да этип, Татархан юрюп йиберди. Арты булан Магьмут да алгъасады.
Уланлары Сибирге гете деген гюн ата-аналар тангдан тутуп туснакъны къаршысында эди. Тез гелгени де яхшы болгъан экен, Къазакъланы эртенокъ чыгъарып гьайдадылар. Алдында-артында, эки ягъында солдатлар бармакъ йимик, ортасында буту-къолу байлангъан тогъуз гиши. Къазакъдан да, Атабайдан да къайрылары солдатлар.
Ата-аналаны ювукъ болма къоймадылар. Уланы оьтюп барагъанда Татархан арекден буса да:
– Къазакъ, къулум, нече йылгъа йибере?! – деп къычырды.
– Уьч йылгъа! – деп де айтып, Къазакъ, эшитмеди буса, ким биле деп, бармакъларын гётерип де гёрсетди.
Атаны яшлангъан гёзлерине уьч бармакъ кёп болуп гёрюндю, къырыйындагъы Магьмутгъа:
– Шо нече деп айтды, эшитмедингми? – деп сорады.
– Уьч йыл деди, эшитдим, – деди Магьмут.
Аналар гетип барагъан уланларыны артындан чапды. Оланы гёрюп бурулгъан Атабай анасына: «Ажайым, Салимат сагъа аманат!» – деп къычырды, Къазакъ буса шолай да тилеп болмай, анасына къайырмас деп уьч-дёрт керен башын энкейтип, кюлемсиреп къойду.
Уланы гёрюнмейген болгъанда Ханза эсден тайып йыгъылып гетди.
– Бизин къатынны юрек авруву тутду бугъай, – деп, Татархан уьстюне чапды.
Гьаран сёйлейген гьалсыз Ханзаны Муселемавулгъа арба булан алып къайтдылар.
⁂
Салимат эри Сибирге гетгенни сама билмей. Аш-сув алып гелеген къараваш къызгъа эрини гьакъындан нече керен сорап тура, къоркъуп жавап бермей. Атабайны талигьин билмейгени Салимат учун, балики, яхшы да яхшыдыр, неге тюгюл гьали ону биргине-бир къуванчы: не сюйсе болсун, эри бар, яшы бар, къачан чыкъса да зиндандан да чыгъажакъ, уью-эшиги болажакъ – муна шо.
Шо ой ону шу ачлыкъда, къарангылыкъда да ругьдан тюшме къоймай сакълай, къоркъувну да, нечесе къоркъунчлу ойланы да алдын ала.
Бугюнлерде ёкъ ерден огъар дагъы да шулай сююнч болду. Эртен ол сол къабургъасына бирев астаракъ тепгендей болуп уянды. Къарангылыкъда булай да къоркъуп турагъан гиши, «Кимдир?» – деп къычырып, атылып гетди. Дагъы да къычырма турагъанда, лап шолай астаракъ бирдагъы тебилди. Салимат, тамаша болуп, къабургъасына къолун салды. Ичинден бирев бу гезик ону къолуну аясына къарап тепди.
Салимат сююнюп, къычыра туруп аз къалды: о чу баласы, чыкъма сюе, дюньяны гёрме сюе. Ана сююнюп, къурсагъына тийип-тийип къарай, «Эй тенгирим, сен магъа берген бу яхшылыкъгъа, бу насипге! Ерни тюбюнде де энди мен янгыз тюгюлмен! Бугюнден сонг биз экевбюз: мен де, уланым да. Аллагь жан салгъан сонг, ол да инсан…» – деп ойлаша.
Къатыныны яшгъа токътагъанын билгенде Атабай «Аллагь буюрса, уланыбыз болур. Ол да сагъа якълавчу, магъа ёлдаш болур», – деген эди. Шондан берли Салиматны улан табажакъман деп тюгюл эсине гелмей.
Энди ана туважакъ шо уланы булан алай лакъырлаша, гьар лакъыры да бара-бара алгъышгъа айлана, гьар алгъышы да сарын болуп чыгъа. Гёзьяш тёге туруп ана гёнгюрев эте:
Уланым уллу болсун, Гьюнерлери минг болсун, Балагь гелсе башына, Батырлагъа тенг болсун.
Къачырып къыз алмасын, Бийге тилей бармасын, Уланымны бирев де Зинданлагъа салмасын.
Зинданны ичи яман, Чыкъмагъа къыйын аман, Уланымны гьали де Шунда тургъаны таман.
Къыйналма, азиз балам, Атанг бизин къутгъарыр, От салып къалагъа да, Шундан чыгъарып алыр.
Ананг оьлюп гетсе де, Сен, аявлум, къалырсан, Шавхалдан да, бийден де Ачувумну алырсан.
Атанг ари зинданда, Атанг бизин эшитмей, Гьеч амалы бар буса, Къалмас эди етишмей…
Ата буса етишип болагъан ерде тюгюл, Терик сувдан да саллар салып чыгъып, Сююнч-Къалагъа етишип бара. Сибирге йиберилегенлер Шурада тогъуз тюгюл ёкъ эди, гьали буса, ёл боюнда къошула туруп, эллиге етише тура. Туснакълар кёп болгъан сайын къаравул солдатланы санаву да арта, тек олагъа тынч: белгили бир мезгилге алып гелип, къайтып гетелер, тутулгъанлар буса нече гюндюр юрюй де юрюй.
Ёлгъа чыкъгъанлы Къазакъ биринчилей муна шо заманда юрюп барагъан кююнде къомуз орнуна къолундагъы бугъавларына да чертип йырлады:
Гетгенибиз гёкша марал гюз эди, Элтгенибиз бир къараваш къыз эди. Алтынчы Артлух тавдан артылып, Еттинчи чачан тавгъа етгинче Тюшгенибиз Акъташавухну оьзю эди. Баргъан сайын энди бизге ёл узакъ, Къачайыкъ десек, хужу Терик тузакъ. Терик ягъалап биз барабыз ёл булан, Яврунлардан яна чыкъгъан тер булан…
Харьковда Къазакъланы чарасыз болуп, бир жумагъа ювукъ токътатдылар: Къырымдан, Малорусиядан гелме тюшеген туснакъланы къаравуллай эдилер. Беш-алты гюнден, гертилей де, кёп халкъ гелип къошулду.
Къазакъланы сонг кёп токътагъан ери Минск болду. Минск десе де, ону гюнчыгъыш ягъасында, Полоцк шагьаргъа барагъан уллу ёлну къырыйында майданда токътадылар. Белорусиядан, Варшавадан гелип, мунда да кёп халкъ къошулду. Сибирге барагъанлар энди эки мингден де артыкъ болду. Мунда оланы бёлюк-бёлюк этип, арты-артындан гьайдадылар.
Шурада эсден тайып йыгъылгъан Ханзаны къоркъуп башы айлангъандыр, турар деп къойса да, турмады, гюнден-гюн онгсуз бола гетди. Эмчиге къаратгъанда «Къайгъырып, юреги ярылгъан, мекенли ярылып да битмеген, къайтара ябушуп къалма да ярай», – деп токъташдырды. «Ябушмады», эки жумадан Ханза гечинди. Ону ахырынчы эки сёзю «Къазакъ къайтса…» – болду.
Къазакъ Сибирден къайтгъанда не этме тюшегенни бирев де англамады. Ана сырын алып гетди.
Шурада да, шавхалны къаласында да уллу жанланыв: Гунибде пачаны асгерлери имам Шамилни пленге алгъан.
Шамилни Шурагъа гелтиреген гюн айрыча шатлыкъ булан оьтдю. Гунибден Шурагъа ерли таш ёлну бою булангъы юртлардан халкъ къарама чыгъа. Чыкъмас йимик де тюгюл. Арты-артындан тогъуз-он резин пайтон геле. Алдында да, артында да атлы полклар. Согъулагъан музыка: империяны гимни, пачагъа макътав этилеген кюйлер. Шамиль тилепми яда огъар абур этип, ону хошландырабыз депми, заманда бир ол кёп сюеген кюйню, «Шамилни кююн» де согъалар. Йигирма беш йыллар юрюлген Кавказ даву шулай битгенге сююнюп, рус генераллар не этмеге де къабуллар.
Алдагъы пайтонда Кавказны сардары генерал-фельдмаршал Барятинский хохайып олтургъан. Сагьатлар булан ол эки якъгъа къарамай, тувра алдына тикленген кююнде туруп бола. Къатты деп де, рагьмусуз деп де аты айтылгъан генерал. Огъар Кавказны пачасы деп къойгъанлар. Гертилей де, мунда ол пачаны орнунда, ону йимик ихтиярлары да бар.
«Я Ермолов, я Паскевич, я Воронцов тавлулагъа бир зат этип болмады, оланы енгме бажармады. Шону мен этдим. Айтылгъан имам Шамиль мени увучумда…» – деп ойлашып, генерал юмуругъун къысды. Сонг ол пача оьзюне бережек савгъатланы, этежек абурну ойлашды, пачаны къаласын, Петербургну, Петергофну бай салонларын гёз алдына гелтирип, бирден-бир хошланды, бираз иржайма да иржайды.
Гертилей де, Экинчи Александр пача Барятинскийден де, ону булангъы оьзге генераллардан да я абур-сыйны, я орденлени, чынланы къызгъанмады. Петербургну айтмагъанда, янгыз Дагъыстанда сама янгы къурулуп гелеген Темир-Хан-Шураны, Порт-Петровскини баш орамларына генерал-фельдмаршал Барятинский аты къоюлду.
Экинчи пайтонда Шамиль. Пленде буса да, ону юреги парахат. «Йигирма беш йылны узагъында къолумдан гелегенни этдим, мюритлерим сатмагъан буса, эндиден сонг да этежек эдим. Аллагьуталаны алдында бетим ярыкъ…» – деп ойлаша. Эки ягъына къарай геле, шу авлакъланы, тавланы, бавланы ахырынчылай гёрегенидир деп ойлаша.
Имам билип де болгъан экен, эндиден сонг да йигирма йыллар яшаса да, ол, Дагъыстанны дагъы гёрмей, ватанындан йыракъда оьлежек.
Ондан сонг гелеген пайтонларда генераллар, шамилни агьлюсю, инамлы мюритлери.
Пайтонлар Тёбенжюнгютейден оьтген сонг бирден къатты явуп йиберди. Яйны арт айы, ахыргъы яллавлары, сув бюртюклер де гьавада гьариси бир сагъын болуп гёрюндю.
Барятинский де, оьзгелери де, пайтонларыны артларын гётерип, янгур тиймейген этди. Шамиль этмеди. Гьали оьзю къоюп гетип барагъан ватаныны янгуру да огъар эм сув йимик.
Пайтонлар Шурагъа тюшде етишди. Шагьаргъа гиреген ерде оланы генерал формасын да гийип, акъ атына да минип шавхал къаршылады. Артында тилмачы да, юзге ювукъ нёкери де бар эди. Барятинский де, Абумуслим де тезги ювукълар йимик сорашды-саламлашды.
– Инг башлап, гьюрметли генерал, сагъа, сонг орус асгерлени дав гьюнерлерине макътав этип, бу гече къалада уллу мажлис къураман. Шо мажлисге, гьюрметли генерал, биринчилей сени чакъыраман, – деди шавхал.
– Гьюрметли генерал, чакъырывугъузну кёп сююп къабул этемен, уллу рус империяны йыракъ ягъаларында да пачагъа къаны-жаны булан берилген сизин йимик адамлар баргъа бек шатман, – деп, Барятинский разилигин билдирип, эки-уьч керен икрам этди.
Мажлис гёз ярыкъда башланды. Тёрде Барятинский де, шавхал да янаша олтургъан. Сардарны къырыйында Клюге фон Клюгенау, сонг оьзге генераллар. Таварада хыйлыдан берли турагъан гиши гьисапда Клюге фон Клюгенау Барятинскийге бир-бир къайдаланы, адатланы англата, оьзге къумукъ бийлени таныта. Олтургъанланы алдындагъы тепсилерде гьаракъыдан бозагъа ерли ичме де бар, савлай къызартылгъан къозулардан, гюргюрлерден эт чудулагъа, халта кюрзелеге ерли ашама да бар.
Биринчи аякъны Барятинскийни савлугъундан ичдилер, сонг шавхалны, оьзге генералланы, бийлени савлугъундан ичилди. Аякъ гётергенлер айтагъан затдан англашылагъан аслу мурат рус асгерлеге де, рус савутгъа да макътав эди.
Генераллар кёп токътамай, эки сагьатгъа ювукъ олтуруп гетдилер. Савболлашагъанда шавхал Клюге фон Клюгенаугъа:
– Гьюрметли генерал Барятинский не йыбавну ушата: ав этме сюеми, итлер ябушагъангъа къарама сюеми яда къызлар булан ойнама сюеми? – деп сорады.
– Бирин де сюймей, ат чапдырагъангъа къарама сюе, – деди Клюге фон Клюгенау.
Артындагъы гюн къушлукъда Шураны къырыйындагъы Герей-авлакъ деген уллу майданда ат чапдырагъан ярыш башланды. Шавхалны аранларындан сайланып алынып алтмыш ат гелтирилди. Уьч тирет болуп, йигирмашар ат чапма герек эди. Тёбечик ерде тахтадан тах йимик зат этип, уьстюне эки аркъа шанжал да салып, Барятинский де, Абумуслим де шонда олтурду. Къырыйында оьзге генераллар, олардан бираз ариде бийлер, офицерлер эретуруп токътады.
Ярышны шавхал тапанчасын гьавагъа атып ачды. Йигирма да ат туякъ уруп тербенди. Ярышгъа Абумуслим онча да уллу агьамият бере чи, гьатта оьзюню акъ атын – «Атъялманны» сама чапма салгъан. Атлар уллу майдандан етти айланма герек. Ярышны ахырынчы гьызы Барятинский де, Абумуслимни де тувра къаршысында.
Тербенивю булан оьзге атлардан айрылгъан «Атъялман» дагъы атны ювугъуна гелме къоймай, етти де керен айланды.
«Атъялман Барятинскийни онча да кепине гелди чи, ол гьатта эретуруп харс урду, машаЛлагь деп макътап, шавхалгъа:
– Не тизив атдыр. Кимникидир? – деп сорады.
– Шо ат сеники, гьюрметли генерал, – деди шавхал.
– Я олай нечик бола? Сиз айтгъан затны нечик англама герек, гьюрметли шавхал?
– Шолай, гьюрметли генерал. Къумукъларда гёзю тюшген зат къонакъныки бола, – деп, шавхал баш нёкерин чакъырып, бир зат буюрду.
Атланы экинчи тирети тербенди. Ялан сайлангъан атлар, бири-биринден къалышмай гетди. Тек Барятинский заман-заман арекде шавхалны бир нёкери ёгенинден тутуп айландырагъан «Атъялмангъа» къарай эди.
Уьчюнчю тирет чабып битегенге баш нёкер къаладан акъ ямучу, акъ чепкен, гёк бухари бёрк, магьи саплы гюмюш хынжал алып гелди, шавхал да ярыш битгенде, бары халкъны алдында:
– Орус асгерлер уьст болгъан бу сююнчлю гюнюбюзде макътавлу генералгъа пешгеш этемен! – деп, «Атъялманны» гюмюш соявлу ёгенин де, шо савгъатланы да Барятинскийге узатды.
– Сав болсун уллу рус империяны гьюрметли шавхал йимик таявлары! – деп, Барятинский савгъатланы кёп сююп къабул этди.
⁂
Къазакълар юрюйгени дёртюнчю ай. Баргъан сайын юрюмеге къыйын да, сувукъ да бола бара. Ойлаша ою да, талчыгъа гьалы да битген. Уьстевюне рус тил билмейгени, гиши булан сёйлеп, сыр чечип болмайгъаны да бар. Беш-алты сёз биле, олар да маънасыз нас сёзлер. Сююнмеге биргине-бир заты бар буса – о да гьали болгъунча намазын къоймай къылып турагъаны. Заманында бажарылмаса, тёлеп къылалар.
Къазакъ да, Атабай да янаша юрюй. Айтылар чакъы зат да тезокъ да айтылып битген. Шо саялы сав гюнлер сёйлемей яда бир-эки сёз булан, янгыз соравлагъа жавап бериле туруп гете. Къарны къайнайгъан Къазакъ бир-бирде астаракъ гёнгюрев эте:
Къара сувукъ къагьарланмас къардан сонг, Аргъумакъны сыйы болмас ёлдан сонг, Аргъумакъ гьайван азма бакъгъанда Оьз ятыву шо гьайвангъа аш болур, Шону чайнап башын салыр бююрге, Оьмюрюнде дагъы гирмес уьюрге. Эренлер азма бакъгъанда Къайда урунса, шол харипге таш болур, Табунлар азма бакъгъанда Эревюллер оьлюп яс болур, Эллер азма бакъгъанда Намуссуз, къызбай эрлер баш болур.
Ёлну арты бар экен! Алты ай юрюп, Къазакълар Олонец губерниядагъы Петровск деген никел чыгъарагъан ерге етишип токътадылар. Тек бирче ёл юрюп гелгенлени барысын да бир ерде къоймасын деп оьрден буйрукъ бар экен, бёлек-бёлек этип, гьарисин гьар ерге чачып йибердилер. Къазакълар Петровскини оьзюнде къалды.