Affiksı otglagolnogo obrazowanya
W kumıkskom yazıke nemalo affiksow, pri pomoşi kotorıx obrazuütsä imena suşestwitelnıye ot glagolnıx osnow. Po aktivnosti eti affiksı takje delätsä na produktiwnıye i neproduktiwnıye. Nije oni raspolojenı po stepeni produktiwnosti.
Samım produktiwnım sleduyet priznat aff. -ıw (-iw, -uw, -yüw, -w), kotorıy obrazuyet imena suşestwitelnıye so znaçeniyem deystwiya, prosessa, rezultata deystwiya: qayt – qaytıw «wozwraşeniye», tile – tilew «prosba», terge – tergew «prowerka», sayla – saylaw «wıborı», ölçe – ölçew «mera».
Otglagolnoye imä na -ış (-iş, -uş, -üş, -ş) takje oboznaçayet imä deystwiya, prosess, rezultat deystwiya i w semantiçeskom plane sblijayetsä s masdarom na -ıw: aylan – aylanış «dwijeniye», «xodba, xlopotı», terben – terbeniş «dwijeniye, şeweleniye», gër– gërünüş «wid, oblik», yürü – yürüş «xod, xodba, xojdeniye», al – alış «wzätiye». Odnako ne sleduyet otojdestwlät eti dwa affiksa w kumıkskom yazıke s drugimi türkskimi yazıkami. Ot nekotorıx glagolnıx form otglagolnıye imena pri pomoşi aff. -ış ne obrazuütsä. Naprimer, ot glagolow terge «prower», sayla «wıbiray», tile «poprosi», bil «znay», t.ye. ot tak nazıwayemıx tranzitiwnıx glagolow.
Affiks -ım (-im, -um, -üm, -m) takje obrazuyet imena suşestwitelnıye so znaçeniyem deystwiya, prosessa i rezultata deystwiya: bil – bilim «znaniye», biç – biçim «pokroy platya», öl – ölüm «smert», bël – bëlüm «razdel», gel – gelim «urojay». W otliçiye ot masdarnıx suşestwitelnıx na -ış i -ıw dannaya forma mojet obrazowat suşestwitelnıye, nazıwaüşiye predmetı: bayla – baylam «swäzka», giy – giyim «odejda», taq – tağım «swäzka».
Affiks -wuç (-wüç) obrazuyet suşestwitelnıye so sleduüşimi znaçenyami:
a) orudya deystwiya: tırna – tırnawuç «grabli», tüyre – tüyrewüç «bulawka», awla – awlawuç «wenik»;
b) kaçestwennoy xarakteristiki subyekta: yıla – yılawuç «plaksa», urla – urlawuç «wor»;
w) obyekta ili subyekta deystwiya: küyle – küylewüç «udobreniye», bayla – baylawuç «swäzka», belgile – belgilewüç «opredeleniye».
Aff. -çı, prisoyedinäyas k osnowe na -ıw, obrazuyet imä deystwuüşego lisa: yazıwçu «pisatel», oxuwçu «çitatel, uçenik», satıwçu «prodawes».
Aff. -ma (-me) obrazuyet suşestwitelnoye so znaçeniyem rezultata deystwiya, nazwaniy predmetow i orudya: yar – yarma «seçka», aylan – aylanma «poworot», tik – tikme «wışiwka», bël – bëlme «deleniye, peregorodka, otdel, seksiya».
Aff. -k, -ıq (-ik, -uq,-ük) obrazuyet suşestwitelnoye so znaçeniyem orudya deystwiya i rezultata deystwiya: bël – bëlük «razdel», art – artıq «izlişki», qaz – qazıq «klin», uçur – uçuruq «wereteno», qıçır – qıçırıq «krik», teş – teşik «dıra», yırt – yırtıq «rwanoye mesto», elek «sito» i t. p.
Aff. -ç obrazuyet suşestwitelnoye, wırajaüşeye duşewnoye sostoyaniye, çasto oboznaçayet i deystwiya ili sostoyanya: quwan – quwanç «radost», süyün – süyünç «radost», qazan – qazanç «zarabotok», qızğan – qızğanç «cadina».
Aff. -ğıç (-giç, -ğuç, -güç) obrazuyet suşestwitelnıye:
a) s instrumentalnım znaçeniyem: aç – açğıç «klüç», bur – burğuç «zakrutka», il – ilgiç «weşalka», qır – qırğıç «sawok»;
b) so znaçeniyem subyekta – nositelä prosessualnogo priznaka: yırt – yırtğıç «xişnik, zwer», buz – buzğuç «razruşitel».
Aff. -ğı (-gi, -ğu, -gü) obrazuyet suşestwitelnoye:
a) s instrumentalnım znaçeniyem: biç – biçğı «pila», sibirt – sibirtki (sibirtgi) «wenik», çal – çalğı «kosa», sür – sürgü «rubanok», çap – çapğı «sekira»;
b) so znaçeniyem deystwiya ili yego rezultata: ur – urğu «udareniye», iç – içki «spirtnoy napitok».
Aff. -ğın obrazuyet suşestwitelnıye so znaçeniyem deystwiya i rezultata deystwiya: çap – çapğın «nabeg».
Aff. -ın (-in, -un, -ün) obrazuyet suşestwitelnoye so znaçeniyem rezultata deystwiya: saw – sawun «doyka», yaw – yawun «dojd», cıy – cıyın «sobraniye».
Aff. -maq (-mek) obrazuyet suşestwitelnoye so znaçeniyem orudya, predmeta ili rezultata deystwiya: il – ilmek «petlä», soq – soqmaq «tropa», qarmaq «krüçok» (w sowremennom yazıke slowo qar samostoyatelno ne funksioniruyet).
Aff. -aq (-yek, -q, -k) obrazuyet suşestwitelnoye so znaçeniyem rezultata deystwiya: qaç – qaçaq «abrek», tëşe – tëşek «matras», tara – taraq «rasçeska», yürü – yürek «serdse».
Aff. -wuq (-wük) obrazuyet suşestwitelnıye so znaçeniyem predmeta deystwiya: çırma – çırmawuq «wünok», sızla – sızlawuq «çirey».
Sleduüşiye affiksı yawläütsä maloproduktiwnımi:
-maç (-meç): quwur – quwurmaç «carenaya kukuruza», tüy – tüymeç «nutränoye salo, suşenoye w forme kruga»;
-wur: tala – talawur «grabej, razboy», bulğa – bulğawur «nerazberixa»;
-in: gel – gelin «newestka», yel – yelin «wımä»;
-çıq (-çik): degere – degërçik «koleso», aylan – aylançıq «wolçok»;
-muq: qızamuq (ot qızar «krasnet») «kor»;
-ğaç: qıs – qısğaç «tiski»;
-çan (-çen): iyerçen «pridatok», qoşulçan «smes» i dr.