Aq gögürçün
Atqay Acamat
Yaxşılıqğa — yaxşılıq, yamanlıqğa — qarşılıq.
Muna, hali–halide, Bizden xıylı aride, Bir suwçu qatın bolğan Yarlı üyü yaşdan tolğan, Ol yaşlardan quwana, Onu atı da – Nana.
Xonşuda köp söyleygen, Tek yaşlanı süymeygen, Birdağı qatın bolğan, Onu atı da – Coğan.
Söznü munda böleyik, Gögürçünge geleyik.
Butu sınğan gögürçün, Tas etip barı güçün, Gelip suw yolğa qona, Yazıqnı göre Nana. Barı işin unuta, Ürkütmey onu tuta. Tez üyge gelip, taza Bir çüpürekni yaza.
Baylay butnu, kirişley, Yara yibere işlep. Yaşlar çabıp geleler, Gögürçünnü göreler, Suw içirip, aş berip, Betin–başın öbeler, Süyünmekden harisi, Ayroqda bir tirisi, Tawuş ete har yanğa, Yoluqğan – yoluqğanha.
Coğan eşitip bile, Alğasay, çabıp gele, Tilep ayta Nanağa, «Gögürçünnü sat maha, Munu etine ölemen, Aytğan bahañ beremen».
Yaşlar oğar ters qaray, Nana da ayta bulay: «Bu çu süt aq gögürçün Ayawlu yaşlar uçun. Mendey bu da anadır, Balaları boladır. Munu soyma qoymasman, Nas baylığıñ sağadır!» Coğan xuylanıp gete, Öz–özüne känt ete.
Geçe getip, gele gün, Quşnu butu saw — süyün, Gögürçün qanat qağa, Balalarına bağa, Olanı saw tapğanda Quwançlıq artğa onda, Yaşların sıypay başlay, Qulağına şıbışlay, Awuzuna olanı Sala sütlü otlanı. Soñ ol xawada oynay, Özü de bulay oylay: «Epsiz edim, epli etgen, Kepsiz edim kepli etgen Anağa ne eteyim? Qoymasman onu tegin!»
Bir zamanda, bir çaqda, Uçup gelip bir yaqdan, Gögürçünüm gerüne, Onu ariwlügüne: Gün şawlağa quwluy aq, Awzunda urluq yalpaq, Taşlap onu gögürçün Ayta: «Ana, seni uçun!»
Al urluq tüşge yerge Ana abzarğa – törge. Çaçıp sawğat urluqnu, Etme başlay qulluqnu. Urluqdan yapıraq bola, Ol ösüp çarlaq bola, Xıtan yaya bek gökçek. Ol açsa da köp çeçek, Ondan bola bir xarbuz.
Bir busa da – pir xarbuz! Aqçalıq çaqı bola. Ol bişgen oğar maza, İtti biçaq bek taza. Salıp onu çarağa, Yaşlar ala arağa.
Coğan gele, ol bile, Ana xarbuzun tile: İyisi solaq, tüsü nar, Urluğu da köp az bar. Wah, hayran eki qatın: Urluqlar bir–bir altın!
Olar, bu işge qara, Harisi bir zat bola: Biri üyge üy matah, (Üynü lap yırtıllata), Biri – güzgü – tiziw zat, Biri – dögerçikli at. Biri – kökde oraq ay, Ondan qaray börüaqay, Biri – canı bar quçaq, Köp kitap, köp oyunçaq. Biri – çeçekli tala Biri yulduzlu qala Qala başda giççinew Gümüş gögürçün bala.
Qaladahı sahat da Bulay dey har sahatda: «Yaşasın yaşlar, bawlar, Yaşamasın baawlar!»
Yaşlar qarap qalalar, Soñ qalanı alalar, Gögürçünü de bulan Biyik yerge salalar.
Coğannı gözü qıza, Şo günden tutup aza.
Birdağı yıl yaz bola, Bala ana qaz bola. Yaşlar da bek boy sala, Oxuwlaha oy sala. Söznü munda böleyik, Gögürçünge geleyik. Uçup gele gögürçün Yerge qona yem uçun Coğannı gözü qaynay Xatarlı qolu oynay, Sillep ura bir tayaq, Tiyip sına quş ayaq, Soñ tutup, butğa qaray, Özü hillağa qalıp, Mişigin tüye salıp. Mişik yaman sınığıp, Qaytmasğa gete çığıp.
Tolmay turup tüz bir ay, Quşnu butu saw bolmay. Şo aynı har gününde Cohan bulay dep oylay: «Mağa da çaçmaq uçun Urluq berse gögürçün Çaçarman – xarbuz bolar, Nanadağı baylıqnı Barın da mağa berer, Yaşlar da onu görer.
Hona, hona o zaman Nanadan men ozarman, «Yaşasın yaşlar», – deygen Sahatnı men buzarman. Qurçaqnı, oyunçaqnı Göz aldında tozarman…» Şo xıyal bulan Coğan Gögürçünnü yollağan.
Gögürçün qanat qağa, Balalarına bağa, Köp gözlegen balalar Açdan ölüp qalalar. Yazıq yañıdan qozlay, Bala yata wa bozlay. «Epliden epsiz etgen Keplikden kepsiz etgen Coğanğa ne eteyim? Onu da qoyman tegin!»
Bir zamandan, bir çaqdan, Uçup gelip bir yaqdan, Gögürçünüm görüne. O nu ariwlügüne Gün şawlağa quwluy aq, Awzunda urluq yalpaq».
Taşlap onu, gögürçün Ayta: «Coğan, seni uçun!» Al, urluq tüşe yerge. Coğan; «Abzarğa – törge Çaçılsın, – dep, şo urluq!» Yalçığa bere buyruq, Urluqdan yapıraq bola, Ol ösüp çarlaq bola, Xıtan yaya bek gökçek, Açsa da ol köp çeçek, Ondan bola bir xarbuz, Bir busa da – pir xarbuz.
Xarbuz özü de ala, Aqçalıq çaqı bola. Ol bişe, oğar maza, İtti biçaq bek taza.
Yalçı xarbuznu üze, Xarbuz quçaqda yüze.
Xarbuz gümüş pannuzda, Biçaq ala xarbuzda. Dürmü eken ol nar yimik? Qayda, ol çu qar yimik. Tek altınğa oşamay.
Özü bişgen, gör qara: Urluğu sarğılt qara! Coğan qaray boşamay, Alışdıra ol kebin: Urluqlar – telijibin!
Coğamnı beti kepsiz: Telijibin köp epsiz, Köpden de köp, köpden de Başındağı tükden de, Çumluqdağı çumdan da! Busa da sutur Coğan Umut üzmey toqtağan. «Çığar bir altın samaq», – Dep oylaşıp ol tomaq, Xarbuznu xotğap qaray, Cibin Coğannı talay, Başlap birisi tige, Bu qol sillep yelige. Soñ birden barı cibin Munu sıpatın tige.
Coğanım cibinlene Cibinlerim cinlene, Coğan şaşıp adaşıp Üyden tışğa terbene. Cibin artından uça, Coğan qol sillep qaça, Qayda baqğanın bilmey, Ne ölmey, ne tirilmey Bizden xınlı aride Şolay bara hali de.
⁂
Gögürçün oynay örde, Yaşlar da yaynay yerde. Olar bulan mişik de, Gözü çıçqan teşikde Qaladağı sahat da Bulay dey har sahatda «Köp bolsun yaşlar, bawlar, Bolmasın bir de dawlar?» Ana yaşay süyünüp, Coğan qaça tüyünüp.
Şolay görsete güçün Bizin süt aq gögürçün Yaxşığa ete yaxşılıq, Yamanğa ete qarşılıq.