Къыссату Гьатим ат-Таъи

Арабистанда Басра деген шагьарлы, кёп малы-мюлкю булан Гьатим ат-Таъи деген бир бай гиши бар эди. Оьзюню заманында дюньяда андан чомарт гиши ёкъ эди. Тилевчюлер^✻ кёп гелсинлер деп, абзарына отуз къапу салгъан эди.

Бир гюн бир тилевчю ерге булан^✻ отуз да къапусундан гирип, зат тиледи. Гьатим, гьар тилегенде, тилегенин берип: «Отуз да къапудан бирдагъы керен гелсенг де, берирбиз» — деди. Ол гиши: «Баракаллагь сени чомартлыгъынга! Мен тилевчю де тюгюлмен, Керман шагьардан гелген севдюгерчимен. Бизин якъда да сени йимик сахават бир къыз бар, къайсыгъыз артыкъ экенсиз деп сынай эдим», — деди. Гьатим ол къызны гьалындан сорады. Ол гиши: «Атына Шамса деп айталар, атасы-анасы да ёкъ, кёп малны уьстюндеги къыз, сагъа лайыкъ эди», — деди.

Гьатим муну сёзюн эшитгенде, ол къызгъа юрекден гьашыкъ болуп: «Сен юртунга къайтагъанда, экибиз бирче барайыкъ. Аллагьу таъала насип этсе, бизге болур», — деди.

Бир-нече гюнден сонг булар сапар этип, ай ярымдан Кермангъа етишдилер. Къараса, базарда чавушлар: «Шамсаны бу гече къонакълыгъы бар, сюйген гиши гелигиз!» — деп чакъырып айланалар. Булар да бардылар.

Шол гече къызны уьюне минг сегиз юз гиши жыйылгъан эди. Тюрлю-тюрлю ашлар булан къонакълыкъ этген сонг, къайтагъанда гьарисини къолуна бирер алтун берди.

Гьатим къызны оьзюн де танып, булай чомартлыгъын да гёргенде, гьашыкълыгъы бир экен — минг болду. Жыйылгъан халкъ къайтгъанда, Гьатим къызгъа бир къуллугъу барны билдирди. Къыз буланы халбатгъа чакъырып сорагъанда, Гьатам оьзюню мурадын айтды. Оьзю хыйлы малны-девлетни уьстюнде экенин де билдирди. Къыз да Гьатимни къабул этип: «Мен сагъа гелмеге ярай, амма уьч шарт бар», — деди. Гьатим: «Олар нелердир?» — деди. Къыз: «Аввалгъынчысы — Къандагьар деген юртда бир гиши бар, гьар гюн эртен авлакъдагъы бир терекни тюбюне барып, ахшам къайта. Шону гьикматын билип гелмеге герек. Экинчиси — Кабил деген шагьарда бир гаши бар: гьар базар гюн арив суратлар этип сата, амма гьёкюнюп гене къайтарып ала, шону да себебин билмеге герек. Уьчюнчюсю — Арап вилаятда Гьатим деген бир гиши бар: аны сахаватлыгъыны аты дюньяны тутгъан, мени бу къадар сахаватлыгъымны хабары юртумдан чыкъмай. Шол Гьатиму-т-Таъини башын гесип де гелтирме герек», — деди. Гьатим къызны кёп сюймакъдан, бу уьч де шартны бойнуна алып, бир гюн «къайдасан Къандагьар!» — деп, ёлгъа чыкъды.

Ат булан тамам йигирма беш гюн юрюп, Къандагьаргъа гирди. Андан шол баягъы гишини акътарып къонакъ тюшдю. Аш-сувдан сонг, ол гишиге не мурат учун къайдан гелгенин билдирди. Сонг ол гиши хабарын башлап:

— Бир гюн авлакъда шол сен айтагъан терекни тюбюнде олтуруп тура эдим. Нагагьдан терекни башына уьч гёгюрчюн къонгъанын гёрдюм. Бир аздан сонг, бириси учуп мени яныма гелди. Тутмагъа деп турагъанда, силкинип, бир арив къыз болду. Шол сагьат бугъар гьашыкъ болуп сёйлегенде, «гьали бир аз юхум бар» деп, тизиме баш этип ятды. Ол юхлагъанда, бирдагъысы гелип, ол да къыз болду. Муну гёргенде, аввалгъын унутуп, бугъар гьашыкъ болдум. Ол да бир тизиме баш этип ятды. Сонг къалгъан бири де гелип, булардан да арив къыз болду. Ону гёргенде, оланы унутдум. Муну булан сёйлей турагъанда, бирисилер де уянып: «Сен бирибизни сююп турмадынг. Тургъан бусанг, сагъа болур эдик. Бизден башгъаны гёрсенг, огъар да багъар эдинг», — деп, учуп гетдилер. Энди шолагъа гьашыкълыгъымдан, бирдагъы гёрюнмесмукен деп, гьар гюн барып шол терекни тюбюн сакълайман, — деди.

Гьатим, муну хабарын билген сонг, эртен сапаргъа чыгъып, он сегиз гюнден Кабилге етишип, шол суратчы гишини уьюне барды. Ол гиши де, Гьатимни не учун гелгенин билген сонг, хабарын башлап:

— Мен бир бай атадан къалгъан янгыз улан эдим. Ичинде гьавузу булан кёп арив бир бавум бар эди. Бир гюн анда эки йыланны ябуша туруп гёрдюм. Бири къара, бири акъ эди. Къара йылан гюч этегенин гёрюп, аны оьлтюрдюм. Акъ йылан да шол ерде ёкъ болуп къалды. Шол заман бир аз юхум гелип, бир терекни тюбюнде ятдым. Уянгъанда, оьзюмню бир уллу падишагьны мажлисинде гёрдюм. Мен бу ишге гьайран болуп турагъанда, тахда олтургъан падишагь магъа: «Сен къоркъма! Сен бизге кёп уллу яхшылыкъ этдинг, биз сагъа тийишли гьюрметни этмеге гелтирдик», — деди. Мен огъар: «Сиз айтагъан яхшылыкъдан мени хабарым ёкъ, сиз кимлерсиз?» — дедим. Ол: «Мен бусурман жинлени падишагьман. Гавур жинлени падишагьы мени къызымны оьзюню уланына тилеп, бермеген эдим. Энди бир ифритни^✻ йиберип, бизден хабарсыз къызымны алып гетмеге сююп, экиси де сизин бавда йылан суратда ябуша болгъанлар. Сен ифритни оьлтюргенсен», — деди. Мен де: «Олай экен дагъы, мени хабарым ёкъ эди», — дедим. Сонг падишагь мажлисдеги алимлеринден: «Бу гишиге не гьюрмет тийишли?» — деп сорады. Алимлер хыйлы заман ойлашгъан сонг, къызны магъа бермакъны маслагьат гёрюп, шол ерде гебин къыйдылар. Гьасилю-л-калам, мен де къабул этип, аны алып, арада эки яш да болду. Уьч-дёрт йылдан сонг, ата юртум эсиме тюшюп, бир гюн пашманлыкъ этгенде, къызны атасы аны билип: «Сюе бусанг, ватанынга бармагъа да ярар. Амма андан оьзге къатунлагъа къарасанг, мени къызым сенде турмас», — деди. Мен де къарамасгъа ваъда этдим. Сонг бизин ифритлени аркъасына миндирип: «Гёзлеригизни юмугъуз!» — деди. Юмуп ачгъанда, баягъы бавубузда табулдукъ. Шондан сонг, ата юртубузда беш йыл тамам арив яшав этдик. Бир гюн къалкъыгъа чыкъгьан эдим. Тюпден сувгъа барагъан къызлар бар эди. Шоланы бирине иржайып сёйлейгенимни къатунум гёрген экен, эки де яшын да къучагъына алып: «Бугюнден сонг мен сагъа ёкъман!» — деп, учуп гетди де къалды. Шол замандан берли, шол уьй агьлюмню суратларын этип, сатаман. Дагъы да, къызгъанып, къайтарып аламан, — деди.

Гьатим, муну да хабарын билген сонг, къызгъа гьашыкълыгъыны къувваты булан, къыркъ уьч гюнлюк ёлну отуз гюнден гесип, Шамсаны янына етишди. Шамсаны гёнгю де Гьатимде болмакъ саялы, къачан гелер экен деп къарай эди. Гелгенде, янына чакъырып, сёйлетди. Гьатим бар да эшитген-гёргенин айтгъан сонг: «Баракаллагь сагъа, эки шартны тамам этгенсен. Амма Гьатимни башы къайда?» — деди.

Гьатим, башындан бёркюн де тайдырып: «Гьатимны башы муна!» — деп ишара этди. Къыз, дюньяда аты айтылгъан Гьатам да бу болуп, бу да оьзюню булан бир болмагъа сюймакъны гёргенде, кёп шат болду. Шол сагьат алимлени-гьажилени де жыйып, гебинни къыйгъан сонг, эр-къатун болуп къалдылар.

(Абусупьян ибн Акай. «Бу жылтны ичинде уьч китап бардыр». Темриханшура, 1908 и., 38-40 б.)