Абусупьян Акъайны Яшаву ва Яратывчулугъу

Гьар халкъны яшавунда, ону ругь якъдан оьсювюнде кюрчю бурулувуну белгиси болагъан ва асруланы боюнда унутулмайгьан эсделик къоягъан агьвалатлар бар. Олар, шо халкъны милли маданиятыны дазуларындан чыгъып, дюнья агьамияты булангъы агьвалатлагъа айлана. Бизин Дагъыстанны тарихинде белгили ярыкъландырывчу, шаир ва муаллим Абусупьян Акъайовлу Арсланбековлу ад-Дагъыстани ал-Гъазанышини (1872—1931 й.) яратывчулугъу шолай агьвалатлардан бириси деп айтмагъа тийишли.

Абусупьянны яшаву ва чалышыву инсанланы тарихиндеги белгили адамланы: Абай Къунанбайны, Къаюм Насырини, Астемир Атажукну, Абдулхаликъ Жанибекны ва оьзгелерини чалышыву булан бир сыдрада токътагъан.

«Язывчу» деген бир сёз ону хасиятларын ва чалышывун толу кюйде ачыкъ этмей. Ялынлы публисист, жамият чалышывчу Абусупьян янгы Дагъыстан жамият ойланы ва янгы милли маданиятыны белгисине айлангъан.

Яш заманындан тутуп ол оьз халкъыны бары да ругь байлыкъларын оьзюне алгъан. Къысгъа болжалны ичинде яшавну университетлерин оьтген ва терен гьакъылы булангъы улан милли адабиятда генг кюйде арагъа чыкъгъан. Абусупьян яшавну янгыртывда жагь кюйде ортакъчылыкъ этген. Шо огъар айланадагъы гёзелликни ва халкъны ругьун терен кюйде гьис этмеге кёмек этген. Абусупьян оьзюню ойларын, алдына салынгъан борчланы тез англагъан ва оланы оьр даражада гьаракатчылыкъ булан бек къаст этип кютме чалышгъан.

Оьзюнден алдагъылар, гьалиги ва гележек наслулар булан тенглешдиргенде Абусупьянны тарихдеги къуллукълары кёп уллу. Абусупьянны аты кёп миллетли Дагъыстан ва Кавказ адабиятны макътавлу тарихине белгили. Ол халкълагъа терен ойчу, машгьур шаир, алим, ярыкъландырывчу ва моюмайгъан-талмайгъан жамият чалышывчу гьисапда танывлу. Абусупьян бизге варисликге оьзю язгъанлары ва башгъа тиллерден гёчюрюлгенлери булан бирге алгъанда 40-дан да артыкъ китап къоюп гетген. Оланы гёзден гечирип, тергевлю охуп пикру этгенде, Абусупьян девюрюне гёре, хыйлы-хыйлы философия, жамият-сиясат, илму ва къылыкъ якъдан тюрлю-тюрлю гьакъылланы арагъа чыгъаргъан, олагъа оьзтёрече янашгъан.

Абусупьянны яратывчулугъу бизден алдагъы кёп пагьмулу алимлени ойларын оьзлеге тартгъан ва уллу багьа къазангъан. «Кавказдан гелген профессор» деп белгили болгъан ол Къазан шагьарны алимлерини арасында. Бакюдеги университетни профессору Бекир Чобан-заде Абусупьянда милли маданиятны язбашыны тувулувун гёрген. Академик Андрей Кононов Абусупьянны яратывчулугъуну гьакъында айта туруп, булай язгъан: «Абусупьян шаир, публисист, педагог, китап чыгъарывчу гьисапда айрыча белгили».

Абусупьянны яшаву ва яратывчу байлыгъы Дагьыстан алимлери Мугьаммат-Сайит Саитовну, Мугьаммат Абдуллаевни, Салав Алиевни, А. Исаевни ва башгъаланы ишлеринде оьр багьа алгъан. «Халкъгъа билим беривню тармагъында белгили гьыз къойгъан – халкъ педагогу», – деп язгъан ону гьакъында, Абусупьянны алдында охугъан, танывлу язывчу Мугьаммат Хангиши.

Абусупьян Акъай Темирханшура округну Тёбенкъазаныш юртунда Акъай Арсланбекни агьлюсюнде 1872^✻-нчи йылда тувгъан. Юрт къадиси Акъай Арсланбек яшавда бош затлардан арек болуп, илмудан ва динден яхшы пайы-англаву бар гиши болгъан.

Абусупьян – агьлюдеги уланланы инг де гиччиси – яш вагьтиден тутуп китаплардан кёп иштагьлана, гьар затны билме сюе болгъан. Шону эс этип, атасы муну Къазаныш межигитдеги мадрасагъа охума сала. Мадрасада берилеген билимлер Абусупьянны рази этмей. Шогъар гёре атасы яшны охувун давам этмек учун Дагъыстанны инг уллу алимлерини янына йибере. Абусупьян Жюнгютейде, Шурада, Согъратда, Таргъуда алимлени янында бир нече йыл охуй. Онда ол арап тилге, адабиятгъа, астрономиягьа, фалсафагъа, тарихге, физикагъа, тил илмулагъа байлавлу оьр даражада билим ала. Уьюне къайтып гелген сонг ол гюнтувуш адабиятны классиклерини асарларын оьзбашына уьйрене, анадаш халкъыны авуз яратывчулугъун, Йырчы Къазакъны йырларын, такъмакъларын жыя.

Гетген асруну ахырында Темирханшурагъа, Дагъыстан областны гьакимине, Кавказны сердеринден: яхшы пагьмулу эки яш адамны танглап, айырып, арап ва дюнья яшавгъа байлавлу илмулардан оьз билимлерин артдырмакъ учун оланы Къазангъа йиберигиз, – деп язылгъан кагъыз гелген. Ерли гьаким шонда охумакъ учун Абусупьянны йибермекни тийишли гёрген. Татар алимлерден дарс алып, Къазанда ва Оренбург тарапларда охугъанлыгъы да, Татарстанны мактапларында дюнья яшаву гьакъында дарс беривню янгы къайдалар булан болуву да Абусупьянгъа алим ва язывчу гьисапда хыйлы затланы билме кёмек этген. Къазандан къайтгъан сонг ол халкъны маърифатлы, билимли этив ишине дагъы да уллу гьаракатчылыкъ булан гиришген.

1902-нчи йылда Абусупьян оьз ватанына къайтып, Тёбенкъазанышда эки йыллыкъ мактап ача. Шо школадагъы охув ва тарбиялав иш, Эдил бойдагъы ярыкъландырывчуланы янгы къайдасына гёре юрюле болгъан. Оьзю ачгъан мактапда практик чалышывуну кюрчюсюнде 1909-нчу йылда Абусупьян «Иршаду-с-сибъян» деген китабын язгъан. Алимни мактабында яшлагъа билим беривню къайдасы гьали биз мактапларда юрютеген дарс йимик болмагъан, охувчуланы эркин лакъырлашывуна кюрчюленип юрюлген. Дарсны вакътисинде яшлар охумагъа, язмагъа, гьисапгъа, динни къанунларына, ана тилни сарфына уьйрене болгъанлар. Шолай да охувчулар къол ишни, сатыв-алывну, китапны басмаханагъа гьазирлевню къайдаларына уьйренгенлер.

Яшны ругь янындан оьсювю школагъа баргъынча хыйлы алда тарбияланмагъа тарыкъ дей Абусупьян. Охув сююнч гелтирегенлик, билимлеге талпыныв, ругь байлыкъланы бары да материал байлыкълардан оьрге салыв биринчи абатларындан гьасил бола. Педагогну буса ол лап да жаваплы ишни яшавгъа чыгъармагъа бойнуна алгъан адам булан тенглешдирген. Абусупьян айтагъан кюйде, къылыкъсыз адам ругь янындан да ярлы. Адам къылыкъ янындан тюз тарбиялансын учун онда рагьму, гертилик, бирев-биревге кёмекге табулагъанлыкъ, халкъыны ругь ва тарихи байлыкъларын сакълап болагъанлыкъ болмагъа герек. Амма ялгъан айтмакълыкъ, къоркъачлыкъ, бирев-биревню гюллемек, экиюзлюк, къызгъанчылыкъ, оьзюню пайдасы учун халкъны атын тутуп сутурлукъ, жанаварлыкъ, чагъывчулукъ, жамиятны арасында питнечилик ишлени юрютмек – булар бары да къылыкъсызлыкъны белгилери. Шу тайпа хасияты булангъы адамлар жамиятны оьсювюне пуршав этеген адамлар, деген ол.

Оьз девюрюню оьзге вакиллери йимик, Абусупьян динге инанагъан адам болгъан. Ону динге инаныву оьзю чыгъаргъан китапларда да гёрюнмей къалмагъан. Дюнья яшавуна байлавлу адабият асарларын гёчюрмек, оланы басмадан чыгъармакъ булан янаша Абусупьян дин китапларын да, Къуръанны маънасын англатагъан асарланы да гёчюрген. Шолай этегенлик Абусупьян оьз девюрюне къыйышывлу адам болгъанлыгъын гёрсете. Динчилик къуллукъну тутмагъа бирдокъ да къаст этмеген, халкъны англавун тунукълашдырагъан бир тайпа ялгъан моллалагъа, алдатывчу къадилеге ачувлу гёзден къарайгъанлыгъын ол бир заманда да яшырмагъан.

Янгыз савланы талап къоймай, оьлюлени де тонавун алып турагъан уятсыз моллаланы юзюн ача туруп Абусупьян «Манай Алибековгъа жавап» деген шиърусунда булай язгъан:

«Уллулардан эл чегип, Гиччилеге багъайыкъ. Сен айтагъан табунгъа Оьлген деп ат тагъайыкъ».

Ол динни-шариъатны бузмайлы, тюз кюйде юрютмекни талап этген.

Абусупьян пачча гьукуматны къанунсуз-адилсиз ишлерини уьстюн ачгъан. «Дагъыстанны тангы» деген газетни ябып, ону чыгъарагъан гишини де жавапгъа тартгъанда, гьукуматны шо ишине къазапланып Абусупьян 1913-нчю йыл «Бусурман газетге», «Бугюнню герекли масъаласы» деп бир шиъру язгъан. Шо сатиралы шиърусунда ол паччаны рагьмусуз чииовниклерин шакаллар (чагъанлар) деп сёгюп ярахсыз эте.

Абусупьян инкъылапны, ватандаш давну девюрюнде (1917—1920-нчы йыллар) газетлерде чыгъаргъан макъалаларына къарагъанда, ол инкъылапны, гьурриятны уьст болувун сюйгенлиги, зулмучу къурумгъа къаршы ябушагъан сосьялистлени якълангъанны, Н. Гоцинскини инкъылапгъа къаршы пикруларыны ич юзюн ачагъанлыгъы гёрюнюп тура. Мисал учун – ону «Сосьялистлени гьакъыкъаты» деген макъаласындан. Шо вакътини белгили шаири болуп турагъан Абусупьян пролетарланы йыры «Интернасьоналны» къумукъ тилге гёчюрген. Басманы инкъылап-демократ органларыны редколлегиясыны уьюрю гьисапда Абусупьян ишинде актиф кюйде ортакъчылыкъ этмекден башгъа да, башлапгъы болшевик газетлерден бирисини – авар тилде чыгъагъан «Ишчи халкъ» деген газетни мугьаррири болуп да чалышгъан.

Абусупьян совет пачалыкъны къурув идеясын къутлагъан, ол халкъгъа насипли яшав гелтирер бугъай деп инангъан. Шолай болгъанлыкъ азатлыкъ учун ябушувда жан берген инкъылапчыланы — У. Буйнакскини, М. Дахадаевни, С.-С. Казбековну, Гь. Саидовну ва оьзгелерин гёмегенде 1920-нчы йыл 23-нчю майда оьтгерилген митингде ол сёйлеген сёйлевден де гёрюнюп тура («Фукъара ал-жибал», № 5, 2 июнь, 1920 йыл).

Халкъны арасында Абусупьян бир якъдан таржумачы деп, бирдагъы якъдан гьар тюрлю масъалалагъа гёре илму китаплар язгъан, кёп тилли сёзлюклени тизген адам деп танывлу.

Китаплар чыгъарыв иши инкъылапдан алдынгъы девюрде бек четим иш болгъан. Язывчулар китапларын оьзлени кёп акъчаларын берип чыгъармагъа, гьазир китапланы оьзлер сатмагъа тюше болгъан. Китапларын сатмакъ учун Абусупьян оланы хуржунлагъа да салып, базар гюнлерде Жюнгютейге, Анжиге, Темирханшурагъа ва башгъа ерлеге бара, бир-бир гезиклерде чи борчгъа ва тегинлейине берип де къоя болгъан.

Китаплар чыгъарывда акъчаны, кагъызны къытлыгъы себепден ону аз харжламакъ муратда ол лап увакъ гьарплар булан языв эте болгъан. Ону «100 йыллыкъ тынч рузнама» календары шолай чыгъарылгъан китапларындан биридир. Бу календарда 1905-нчи йылдан башлап 1985-нчи йылгъа ерли табиатда болажакъ агьвалатланы йыллары, жумалары; кёп маълюматлар, тюрлю-тюрлю хабарлар ерлешген.

Абусупьянны китаплар сатагъанына гёргенлерден кёплерини айтывуна гёре, ону къолунда янгыз дин китаплар тюгюл, башгъа тиллерден, айрокъда къазан-татар тилден, гёчюрюлген «Минг бир гечеден» бёлюклер, «Тоту-наме», «Бозйигит», «Юсуф ва Зулайха» («Юсупну хабары»), «Дагьир ва Зугьра», Йырчы Къазакъны асарлары, къумукъ халкъны авуз яратывчулукъдан асарлары, аталар сёзлери ва оьзгелери де болгъан.

Абусупьян шо девюрде халкъыбыз учун бек герекли китапланы чыгъарма къаст этген, ону «Гьазир дарман» деген китабы да шогъар шагьатлыкъ эте. Шонда инг герекли дарманланы атлары эсгериле. Докътур гелгинче олардан нечик пайдаланма тюшегенлиги де гёрсетилген. Муаллиф дарманланы бузулуп къалмасын деп нечик сакълама тюшегенликни де билдире. Къумукъ тилде бир-бир дарманланы атлары ёкълугъу саялы алим оланы атларын русча берген: «Гофманские капли» (Гофман тамчылары), «Камфорное масло» (кафур майы), «Мятные капли» (нана тамчылары), «Нашатырный спирт» (нишатыр сув) деп язгъан.

Дагъыстанлыланы арап, орус ва ерли тиллер булан таныш этмек учун Абусупьян 4-5-6 тюрлю тилде сёзлюклер чыгъара. Шолай да ол терминлени сёзлюгюн де гьазирлеп чыгъаргъан, шо терминлер къайдан гелгенлигин, оланы не ерде къоллайгъанлыгъын да гёрсетген. Бу сёзлюкде 200-ден де артыкъ сагьифа бар. Автор бу сёзлюкню чыгъартмакъдан мурат – ана тилин, сёзлюк байлыгъын артдырмакъ, деп эсгере.

Гертисин айтса, Абусупьян инг тизив таржумачылардан, ол татар, рус ва оьзге халкъланы классиклерин анадаш халкъына нечик чи, бары да дагъыстанлылагъа танытгъан. Совет гьукуматны башлапгъы йылларында ол оьзгелени къыйынын ашап яшайгъанланы ич юзюн ачып гёрсетген бир нече сатира асарланы гёчюрген. Иван Крыловну «Женгертги ва Хомурсгъа» деген масалын да таржума этген.

Абусупьян болдурулгъан чебер адабият асарланы арасында инг гёрмекли ер тутагъанларындан бири ону 1903-нчу йыл Бахчасарайда чыкъгъан «Мажму ал-ашгъар ал-ажамият» деген жыйымыдыр.

Бу китапда къумукъ халкъны тезден берли авуздан-авузгъа айтыла гелген йырлары, сарынлары, такъмакълары, аталар сёзлери, къумукъ шаирлени алдынгъы наслусу Йырчы Къазакъны, Мугьаммат-Эфенди Османны, Манай Алибекни, Абусупьянны оьзюню адабият асарлары ерлешдирилген. Мунда бизин халкъны бырынгъы халкъ йырлары, сарнав йырлары (ваягьлар), къаргъыш этеген сарынлар, къылыкъ масъалалагъа байлавлу айтывлар, масаллар, тапшурмалар, тапмачалар, кюлкюлю къысгъа хабарлар ва оьзгелери де жыйылгъан.

Абусупьян къумукъ шиъриятны классиги Йырчы Къазакъны оьр даражада къыйматлагъан, ону Имрулкъайс (арапланы бусурман дин чыкъгъынча алдынгъы вакътидеги танывлу шаири) булан тенглешдирген. Абусупьян басмадан чыгъаргъан Йырчы Къазакъны шиъруларындан биринде, къолун-бутун шынжырлар булан да бугъавлап, шаирни йыракъ Сибирге йиберген шавхалны зулмучулукъ ишлери ачыкъ этилип гёрсетиле.

Къарагъанда шу жыйымын Абусупьян бирдагъы керен чыгъарма хыялы болгъан. Язывчу Мугьаммат Хангишини архивинде дагъы да бир хыйлы къошум материаллар сакълангъан, янгыдан чыгъарылагъан китапгъа булар да гирме тюше болгъан. Булар аслу гьалда Абусупьян оъзю язгъан ва башгъа тиллерден ол гёчюрюп язгъан асарлар.

Абусупьянны оьзюню шиъруларыны да кёп агьамияты бар, неге тюгюл де оларда янгы яшавну идеялары, загьматчыланы гьалы ачыкъ кюйде гёрсетилген. Масала, «Сабанчы» деген бир шиърусунда шаир ярлы Бектемирни атындан ону гьар гюнлюк загьматыны гьакъында айта.

Абусупьянны шаирлик пагьмусу ону «Язбаш» деген шиърусунда да ачыкъ кюйде герюнюп тура, мунда язбаш нечик леззетли, къуванчлы вакъти экени кёп арив суратлана:

«Гьар йылны бир язбашдыр инг леззетли заманы, Бош-бошуна йибермейик гелип-гетмегин аны…»

«Къызъяшланы тилинден шикаят», «Яшлагъа насигьатлы тюрк», «Ананы тилинден балагъа» деген шиъруларында Абусупьян яшланы дюнья илмуларын уьйренеген мактаплагъа чакъыра. Шо шиъруларда автор къатынгишилер де билим алмаса ярамай дейген масъаланы арагъа сала. Гюнбатыш Аврупаны къатынларыны гьалын макътап, Абусупьян: «Охуп билим алгъанлыгъы саялы оланы пачалыкъ ишлерде де эргишилер булан тенг ихтияры бар, – деп язгъан.

Халкъны билимли этив деген мурат булан Абусупьян бизин асруну баш вакътилеринден тутуп бек гьаракатчы кюйде чалышгъан. Ол 1903-нчю йыл оьзю ачгъан мактабы учун ана тилде жугърафия, тарих, гьисап ва башгъа китаплар гьазирлеп басмадан чыгъара.

«Муаллимге бир нече сёз» деген ишинде муаллиф охув йылны гюзде башламакъны таклиф эте. Яшлар башлапгъы мактапда 2 йыл охума гереклер. Биринчи йыл гюнде 4 дарс, экинчи йыл 5 дарс берме герек. Аслу тергев охувгъа, язывгъа берилме тюше, тарихден, жугърафиядан, гьисапдан дарслар болма тарыкъ. Классда 30-дан артыкъ яш болма тюшмей, артыкъ болса дарсланы юрютме четим болажакъ. Дарсын гьазирлемеген яшланы къаркъарасына уруп такъсырлайгъанлагъа Абусупьян бютюнлей къаршы.

Муаллифни пикрусуна гёре, «Илмулар, билимлер – арты-ахыры битмейген затлар; илму, билим – дюньядагъы байлыкъланы инг де къыйматлысыдыр».

Абусупьян оьзюню дарсларында дюнья аламыны, табиатда болуп гетеген гьалланы, юлдузланы, планетлени гьакъында яшлар англайгъан кюйде тынч тил булан айта болгъан. Муаллим оьзю охутагъан яшланы да алып юрт ягъагъа чыгъа, йыракъ ерлени гёрсетеген телескоп таба юлдузланы тербенишине яшланы къарата. Неге тюгюл де дарсда эшитген затларын яшлар яшавда оьз гёзю булан гёрмеге де герекли болгъан.

Бажарывлу педагог гьисапда Абусупьян ана тилин оьсдюрюв, тазалыгъы масъаласына да кёп тергев бере. Ана тилге башгъа тиллени сёзлерин ерсиз, гьажатсыз къошуп, къарышдырып къоягъанлыкъгъа да къаршы ябушгъан.

Бу масъала булан байлавлу этип «Къылыкъ китабында» ол булай яза: «Ана тилни башгъа тиллерден гелген сёзлер булан къарышдырып сёйлемек арив тюгюл… Шолай этмек оьз тилибизни ёкъ болувуна багъып элтмесми? Бизде «къабул этмек» деген сёз бар тура «принимать» деп айтмагъа, яда бизде «янгылыш», «хата» деген сёзлер бар экенчин «ошибка» деп айтмагъа не тарыкъдыр?».

Адамланы айланышы, юрюшю нечик болма герекни гьакъында айта туруп муаллиф: «Магазинге гиргенде яда орам булан барагъанда къайсы буса да бир затны бармагъы булан гёрсетмек арив тюгюл». «Экев бири-бири булан сёйлеп турагъанда, олар сёзюн битдиргинче тынып турмагъа, оьзюню пикрусун сонг айтмагъа герек». «Театрда олтургъанда инбашынг булан хоншунга таянма, лакъыр этме» деп насигьат эте.

«Яшлагъа насигьатлы тюрк» деген асарында Абусупьян яш адам нечик тарбиялы болмагъа герек деген суалгъа гёре оьз пикруларын айта:

«Гьар бир затдан илму сыйлыдыр, амма Сыйсызлыкъны атын гьеч бир де алма, Гьар заман безенип мыйыгъынг бурма, Даим опуракъны гьайында турма».

Абусупьян яшавну гьар минутун къыйматламагъа чакъыра, неге тюгюл де «къолдан чыкъгъан зат дагъы къайтмас». Шогъар гёре яшоьрюмлеге ол булай насигьат берген:

«Пайдасыз бош заман гетмесин, вёре, Билмейгенинг артдыр пагьмунга гёре. Алтындан сыйлы бил гьар сагьатынгны. Бир сагьатынг гетсе пайдасыз ёлгъа, Минг алтын берсенг де гелмежек къолгъа

Абусупьянны уьйретим ёлдагъы бютюн чалышыву адамланы ватансюерлик ругьда, оьз халкъына, оьз ватанына аминликни ругьунда тарбиялавгъа бакъдырылгъан «Ананы тилинден балагъа» деген шиърусунда ачыкъ гёрюне.

Абусупьян гьар тюрлю масъалалагъа байлавлу чалышывунда, милли културну бир бёлюгю гьисапда, къумукъ китаплар шо девюрню бек герекли масъалаларын чечивде мекенли бир гюч болуп токътасын деп гьаракат этген. Абусупьян гьар тюрлю китаплар ва башгъа ишлер булан таныш болгъанда биз ол янгы девюрню инг де прогрессиф (алдынлы) адамларындан бири деп таныйбыз.

Тек Дагъыстан маданиятында ва адабиятында белгили ер тутгъан Абусупьянны асарлары он йылланы узагъында печатдан чыкъмагъанлыгъы, ону къылыкъ, ругь китапларын гьалиги наслулар охумай магьрюм къалгъан, охув китапларындан школаларда пайдаландырылмагъанлыгъы бизин разисизлигибизни тувдура.

Абусупьян анадаш халкъыны милли гьислерин уята туруп, охувлу-билимли этмек учуй оьзюню кёп гючюн салгъан. Дюнья цивилизациясында алгъа гетген халкъланы артындан етишмеге чакъыргъан.

Тек оьзюню заманында яшагъан кёп-кёп алдынлы адамлар йимик, Абусупьянны яшавунда да бир иш де, бир янгылыкъ да этмеге ярамайгъан заманлар тувулуна. Онлар булангъы пайдалы китаплапы, терен маъналы макъалаланы муаллифине совет гьукуматны душманы деп яла ябула. Шолайлыкъда Абусупьян 60 йылгъа ювукъ болагъан чагъында 10 йылгъа сюргюнге йибериле. Ону уьюндеги бары да малын чыгъарып алалар, кёп йылланы боюнда жыйгъан багьасы ёкъ китапханасын яллаталар, шо хазнаны дюнья юзюнден ёкъ этме къаст этелер. Биринден-бири гиччи яшларын, яшап турагъан азбарларындан-уьйлеринден чыгъарып къувалай, ону багьасы ёкъ китапханасын да халкъны душманларын ёкъ этегенде йимик, тюпден-ерден бузуп-тозуп яллатып ёкъ эте.

Биз Абусупьян охутгъан тёбенкъазанышлы шаир Басир Атай, ОГПУ-ну бёлюгюню башчысы Къазбек Чакалский, язывчу ва муаллим Мугьаммат Хангиши, къарабудагъгентли Абдулкъасум Пайзуллагь булан Абусупьянны гьакъында лакъыр этгенбиз. Къазанышлыланы лакъырларындан 30-нчу йыллардагъы къыйыкъсытывланы гьакъында кёп маълюматлар язылгъан. Абусупьянны китаплары ва башгъа тюрлю жыйылгъан кёп санавдагъы тарихи материаллары айрыча оьжетлик булан ёкъ этилген.

Абусупьянгъа ва ону китапханасына, шолай да ол язгъан китаплагъа бакъгъан якъдагъы оьжетлик талавурчуланы ва енгил гьакъыллы рагьмусуз адамланы сыйлы хаты булангъы арап эсделиклени ёкъ этмеге де къолу тартынмагъанлыгъын ачыкъ гёрсете. Юзлер булангъы кёп тюрлю тиллерде басмадан чыкъгъан уллу алимлени, фалсафачы ва язывчуланы китаплары, пургон арбалагъа юкленип юрт ягъагъа гелтирилип, яллатылгъан. Абусупьянны уллу агъасы Абулхайыр да йыракъ Темиркъазыкъны ГУЛАГ-ларыны тел тегенекли лагерлерине тыгъылгъан. Абусупьян агъасына 10-нчу сентябрде 1931-нчи йыл язгъан кагъызында оьзю турагъан ерни булай адресин йиберген: Пинюг стансиясы, Перм темир ёлну 8 нёмерли ишчи пункту.

Шо кагъызда иниси агъасына шулай яза: «Аввал Абулхайыргъа, сонг бары да ёлдашларынга, хасокъда – Бамматгъа, кёпден-кёп салам. Мурадым сиз сав-саламат болмакъсыз. Мен де, алгьамдулиЛлагь, сав-саламатман. Пермски вилаятда Пинюг деген вагзалдан башланып ишлене турагъан темир ёлдагъы лагерлерден сегизинчи лагердемен. Сизин булан аралыкъда от арбагъа эки гече эки гюнлюк ёл болмагъа ярай. Эки ай, уьч ай тюгюл эсе бир ерде къалмайбыз, гёче турабыз. Дагъыстанлы ёлдашлагъа бир къошула, бир айрыла болабыз. Сиз высылка болмагъа ярайсыз, биз тюгюлбюз. Тюгюл бусакъ да бизин йимик къарт гишилеге къыйын ишни буюрмайлар, аз-маз енгил ишлейбиз. Бизге он йыл сибир гесгенлер. Бу гюн бир аварлы, бир тузакъкъарлы ёлдашлар буланман. Къазанлы ёлдашлар чы кёп. Котлас деген машгьур шагьарны алты сагьатлыкъ къыбла ягъындабыз. Абусупьян, 10 сентябрь 1931.»

Абусупьянны кагъызы Северный край, Вологодский округ, село Леденское деген концлагерлени бириндеги Абулхайыргъа язылгъан.

Шу шагьатнаманы маънасы билдиреген кюйде, Дагъыстандагъы халкъгъа билим беривню инг де уллу гёрмекли вакиллеринден бириси Абусупьянны 30-нчу йылланы азаплы-ажиз къулуна айландыргъанлар.

Абусупьянны къысматы ва ону яратывчу байлыгъы милли адабиятны ва ярыкъландырывчу ишни тарихини бирдагъы бир рагьмусуз белгиси. Насипге, ол яратгъан бары байлыкълагъа намарт адамланы къоллары етишмеге болмагъан. Халкъны арасындан чыкъгъан, пагьмугъа абур этеген къоччакъ уланлар пагьмулу алим ва ярыкъландырывчу яратгъан асарланы хыйлысын бугюнге ерли сакъламагъа бажаргъан.

Оьрде айтылгъан кюйде, Абусупьянны яратывчулугъу янгыз къумукъ халкъны маданият байлыгъы болуп къалмай, о – бары да Дагъыстан халкъланы да, Гюнтувуш ва Гюнбатыш Аврупаны халкъларыны да уллу байлыгъы. Ахтарывлар гёрсетеген кюйде, ярыкъландырывчуну яратывчулукъ байлыгъында дюнья сивилизасиясыны чебер маданиятыны ва авуз-шаирлик байлыгъыны оьр даражаларын сезмеге бола. Ол оьзю язгъан асарларда Имру-л-Къайсны, Омар Хаямны, Къол Алини, Абдурагьман Жамини, Низамини, Пушкинни, Крыловну, Толстойну, Къазакъны ва башгъаларыны классик байлыкъларындан пайдалангъан. Ол оьзюню кёп-кёп асарларын да шо уллу адамланы яратывчулугъуну таъсирини тюбюнде яратгъан.

Абусупьянны ярыкъландырывчу ва халкъгъа билим берив тармакъны гёрмекли вакили гьисапда халкъны арасында уллу абуру-сыйы болгъан. Ол тарбиялав ишде ватансюер янына кёп тергев берген. «Анагъа-Ватангъа бакъгъан ягъындагъы сююв тарбиялав ишде лап да агьамиятлы» – деген маънада язгъан. Адамны тарбиялавда къылыкъ янындан тазалыкъны биринчи ерге салгъан. «Къылыкъ – адамлар яшайгъан жамиятны алгъа йиберивню кюрчюсю», – деген ол.

Шо йыллар эсги яшавну къалды-къулдулары, ругьанилер, контрреволюсьячылар оьзлени мурадына етишмек учун халкъны алдатма айлангъанлар, сайки масала, Дагъыстанны бусурманлары оьзге диндегилеге, оруслагъа къаршы ябуша, оруслар булан 25 йыл Шамил де ябушув юрютген дейген хабарланы яйып, ялгъан булан халкъны башын чырмагъанлар. Олар халкъны эсги адатларындан, эсги заманны бузукъ къалды-къулдуларындан пайдаланма къарагъанлар, бу къалды-къулдуланы душманлыкъ ёлда тышдан юрюлеген пропаганда да якълагъан. Озокъда, кёп йылланы узагъында пачаны колониячыларыны зулмусун, эсгик къаравун башдан гечирген дагъыстанлыланы психологиясын дурус кюйде англама герек болгъан, оланы шо вакътилердеги агьвалатлардан ончакъы башы чыкъмай къыйналгъанлар. Муна, шогъар гёре, халкъны бир табуну контрреволюсьячыланы арты булан юрюген. Шолай шартларда гьар тюрлю миллетчи тайпаланы алдатывчу ишлерини уьстюн ачагъан, халкъны эс тандырагъан таъсирли сёзлер алтындан да артыкъ болгъан. Шолай сёзлени, ойланы халкъгъа етишдирген Абусупьянны «Къатунлар», «Сосьалистлени гьакъыкъаты», «Не учун гетди, не учун гелди», «Давдан улан тувмас» ва шолай башгъа, «Тангчолпан» деген журналны, «Ишчи халкъ» деген газетни бетлеринде басмадан чыкъгъан публисистик макъалалары.

Октябр инкъылабындан сонг Абусупьянны пагьмусу янгы янындан ачыла. Ол кёп санавда терен маъналы шиъру асарлар ярата. Халкъгъа билим берив тармагъында чалыша туруп, кёп тюрлю уьйретим жамиятланы уьюрю этилинип сайлана. Республикни ёлбашчыларыны тилевюне гёре, ол басмадан чыгъагъан китапланы, газетлени, журналланы тагьрир ишлерин юрюте. Оланы бетлеринде оьзюню бек маъналы, бек пайдалы макъалаларын чыгъартып халкъны гёзюн янгы яшавгъа ача. Озокъда, 30-нчу йыллардагъы къыйыкъсытывлар болмагъан буса, Абусупьян Дагьыстан маданиятына ва адабиятына дагъы да уллу къошум этежегине шеклик этмейбиз. Сибирни къыйынлы шартларында къыйналса да, Абусупьян гертиликге инангъан, гертилик ва тюзлюк уьст болажагъына умут эте болгъан. Сувукълукъдан ва ачлыкъдан къыйынлы гьалгъа тюшген туснакъланы ол ругь ягъындан якълагъан. Оланы тюрлю-тюрлю аврувлардан сав этген. Ата юрту, уьй агьлюлери эсине тюшген къыйынлы мюгьлетлерде Къуръан китапдан рагьмулукъгъа ва инсанлыкъгъа чакъырагъан сураланы-аятланы олагъа гёнгюнден охуй болгъан.

Оьзюню 59 йыл болагъан чагъында, Сибирни къагьрулу къышларын ва авур-эммекли шартланы гётерме болмай, Абусупьян жан берген. Ол оьзю оьлсе де, онлар булан язгъан китаплары, этген асил ишлери халкъны эсинде. Абусупьянны яратывчу байлыкъларын оьз халкъына къайтармакъ – заманны талабы. Шу ойну яшавгъа чыгъармакъ мурат булан биз шу китапда Абусупьянны адабият, уьйретим, публисистик ва башгъа тюрлю ишлеринден бир нече бёлюгюн басмагъа гьазирлегенбиз, гележекде къалгъан белюклерин де чыгъармагьа умут бар, ин шаъ Ллагьу таъала, Аллагь буюрса. Гьюрметли охувчулардан, Абусупьянны яратывчулугъун сюеген, акътарагъанлардан шу ишибизге аз буса да разилик къазансакъ, халкъыбызны алдында бир гиччи борчну кютгенибизге шат болажакъбыз.

⁂

Янгы чыгъарылагъан китабыбызны ичделигине байлавлу бир нече сёз язып эсгерме сюебиз.

Белгили кюйде, Абусупьян 1931-нчи йылны къагьрулу къышында оьлюп гетгенден сонг, ону китаплары кёп заман чыгъарылмай турду. Себеплери де белгисиз тюгюл. Ол яшав сюрген 59 йылдан сонг, тамам кюйде дагъы да 59 йыл оьтюп, демек 1990-нчы йылда, нечик алай да, Абусупьянгъа бакъгъан якъда ишлер бираз тербенишге тюшме башлады. Айтайыкъ, лап шо йылда ол тувгъандан берли 120 йыл тамамлангъаны хас кюйде белгиленип оьтгерилди: СССР-ни илмулар академиясыны Дагъыстандагъы филиалында (гьали Русияны илмулар академиясыны Дагъыстандагъы илму меркезинде) о агьвалатгъа багъышланып уллу илму жыйыны болду; шатлыкъ жыйынлар ону ата юрту Тёбенкъазанышда ва ону уллу агъасы Абулхайыр яшап тургъан Гьели юртда да оьтгерилди. Лап шо йылда, Къазанышны жамаатыны вакиллерини гьаракаты булан (А. Аселдеров, А. Гьамитов ва башгъалары), Буйнакск шагьарда «Сёнмейген юлдуз» деген аты булан, Абусупьянгъа багъышлангъан бир гиччирек китапча да басылып чыгъарылды.

Абусупьянны тувгъан йылы хас документлерде 1870 ден гёрсетиле. Шогъар гёре де, йыл айланывгъа багъышлангъан жыйынлар да 1890-нчы йылда оьтдю. Тек сонггъу йылларда юрюлген ахтарывланы натижасында билинген кюйде, Абусупьян, гьижрат булан алгъанда, 1289-нчу йылны шаввал айыны 7-синде, демек, 1872-нчи йылны 8-нчи декабринде, анадан тувгъан (къара: «Литературное и научное наследие Абусуфьяна Акаева» деген китап, Анжикъала, 1992 й., 106 ва 134 б.).

Эсгерилген 1990-нчы йылдан тутуп, Абусупьянгъа бакъгъан якъдагъы тергев айрокъда бек жанланды. Ону атын бир-бир идаралагъа, мадраса ва мактапгъа, орамлагъа къоймакъны масъаласы да арагъа чыкъды.

Абусупьянгъа багъышлангъан чебер асарлар айрокъда кёп яратылды. Оланы арасындан гьалиге инг де гёрмеклилери деп эсгермеге ярай – Бадруддин Мугьамматны «Оьртен» деген дастанын ва Акъай Акъайны «Абусупьян» деген шиърусун.

Бираз алъякъда, 1981-нчи йылны февралында, Дагъыстанны халкъ шаири Абдул-Вагъап Сулейман язгъан «Тангчолпан» деген трагедияны премьерасы болду. Алим-Паша Салаватны атындагъы пачалыкъ Къумукъ мюзик-драма театрда салынгъан бу асарны игитлеринден бириси — Абусупьян эди. Къумукъ халкъны инг сююмлю ва гьюрметли уланларындан бириси Абусупьянны ролюн ойнай туруп, артист театрны сагьнасына биринчилей чыкъгъандокъ, халкъ ону бек гьюрметлеп, эретуруп харс уруп йибергени эсибизде.

Алда эсгерилген кюйде, Абусупьян илмуну ва яшавну кёп тюрлю тармакъларында гьаракат гёрсетген ва къайда да «къайнагъан» адам. Ол яш чагъынданокъ да шо кюйде жагьчылыгъын, кёп затны билмеге гьаваслыгъын гёрсетген. Дагъыстангъа гелип яшап тургъан машгьур иран язывчу ва инкъылапны белгили чалышывчусу Абдуррагьим Тебризи Талип (1831 — 1911 й.) Абусупьянны яш заманында гёрюп-танып, ону оьр даражадагъы гьаракатчылыгъына ва билимине къыймат берип, ол «жавгьарны меселинде» деп – олай багьа бермеклик де, озокъда, негьакъдан болмагъан.

Уллу болгъан сонг да, ол, багьалы жавгьар ташны гьар яны ва гьар хыры бир тюрлю тюсде лансыллап, гёзге леззетли гёрюнегенде йимик, гьар тюрлю тармакъда да миллети-халкъы учун нече-нече пайдалы ишлени этген, нече тюрлю сиптечиликни гёрсетген.

Огъар гёре де, гьалиги девюрлерде Абусупьянны китабын басмадан чыгъармагъа имканлыкълар яратылгъанда, биз мунда ону яратывчулугъуну болгъан чакъы кёп янларын-тармакъларын гёрсетмеге къаст этдик. Ону асарларын мунда бир нече айры бёлюклеге салгъанбыз: «Публисистика», «Абусупьян оьзюню китапларына язгъан башсёзлер», «Кагъызлары», «Тил ва адабият масъалалар», «Къылыкъ-эдеп масъалалары. Хабарлар», «Халкъ авуз яратывчулугъундан», «Шиърулар, масаллар, гиччи поэмалар», «Дастанлар, уллу поэмалар», «Динге багъышлангъан проза асарлар», «Дюнья илмулардан».

Озокъда, бу китапгъа Абусупьянны бары да асарлары гирмеген, китапгъа токъташдырылып берилеген тар оьлчевлер олай этмеге имканлыкъ да бермей. Тек, болса да, асарларындан аслулары деп айтма ярайгъан кюйде, оланы хыйлылары мунда къуршалды.

Белгили кюйде, Абусупьян оьзюню асарларын арап, къумукъ, азербайжан, фарси тиллерде яратгъан. Биз мунда оланы янгыз къумукъ тилде язылгъанларын гелтиргенбиз.

Абусупьян асарларыны кёбюсюн оьзюню савунда басмадан чыгъармагъа имканлыкъ тапгъан. Амма бир-бирлери басылмай, къолъязмалы гьалында къалып да къалгъан. Булайларыны кёбюсю тас болгъан, 1929-нчу йылда ону китапханасын яллатып ёкъ этегенде, оланы арасында къалып пуч этилинген. Бир-бирлери буса, башгъа адамларда къолъязывлу кюйде сакъланып, нечик де бугюнге ерли етишген. Муна шолай сакълангъанларын да, элден-халкъдан ахтарыл-табып, бу китапгъа къошгъанбыз.

Айтма герек, Абусупьянны китаплары барысы да жыйылып бир ерде бирче сакъланып ёкъ. Олар гьар тюрлю китапханаларда (Маскевде, Санкт-Петербургда, Тбилисиде, Къазанда, Анжикъалада) ва Дагъыстанны тюрлю-тюрлю юртларында, шагьарларында яшайгъан адамланы къолларында, уьйлеринде сакълангъан китап коллексияларында да табула. Шоланы ахтарып излеп, метинлерин язып алмагъа тюшдю. Нечик де, олай эсгиде чыкъгъан китапланы хыйлы къагьрулу йыллардан-девюрлерден оьтгерип, асырап сакълап тургъан кёп дагъыстанлылагъа уллу баракАллагь-савболубузну билдирмеге герекбиз. Оланы кёмеги де тийди. Бирлери буса, атабыздан къалгъан китапланы арасында табулду. Натижада, уллу устазны асарларыны кёбюсюн тапмагъа имканлыкъ болду.

Тек ол асарланы топлап къойгъан булан иш битмей. Оланы басмадан чыгъарып, халкъгъа, гьалиги наслугъа ва гележек наслулагъа етишдирмеге оьзюню бойнуна алып, кёмек этмеге белсенген мугьаррир де, насипге, табулду. Бу ишни башына алгъан ва бу китапгъа ат салгъан мугьаррир Бадруддин Мугьамматгъа да гьакъ юрегибизден баракАллагь айтмай болмайбыз.

Белгили кюйде, Абусупьянны заманында къумукълар язывунда арап гьарпланы къоллагъанлар. Шо кюрчюде, ону бары да китаплары арап гьарпланы кёмеклиги булан язылгъан. Оланы барыны да метинлерин къумукълар гьалиги заманда (1938-нчи йылдан берли) къоллайгъан орус гьарплагъа гёчюрмеге тюшдю. Неге тюгюл, биринчилей, гьалиги охувчуларыбызны авадан пайы алдынгъы арап-ажам язывну билмейлер; муну себеби де белгили. Экинчилей, гьалиги басмаханада арап гьарпланы литерлери де ёкъ.

Шу артда эсгерилген себепден, Абусупьянны бир-бир асарларын бу китапгъа салма болмадыкъ. Мисал учун, ону арап ва къумукъ тилни грамматикаларын (сарфларын демек), Къуръанны охуйгъан кюйлерин уьйретеген китапланы метинлерин, арап гьарплар булан гёрсетилеген мисалларсыз бермекни маънасы ёкъ. Шо саялы, о тайпа асарлар мунда бириси де къошулмагъан.

Эсги язывлу китапланы метинлерин гьалиги язывгъа гёчюрюп онгармакъ, тюзю, тыппа-тынч иш тюгюл. Айрыча тутуп айтсакъ, гьалиден 70-90 йыллар алъякъда язылгъан асарларда, озокъда, хыйлы эсгиленген, гьалиги адабият тилде къолланмайгъан сёзлер, арап ва фарси тиллерден алынгъан, бугюнгю къумукъ охувчугъа англашылмайгъан хыйлы сёзлер ва хас терминлер кёп санавда къаршылаша. Муаллиф оьз элинде къолланагъан шиве сёзлени ва шиве формаланы къоллап яза. Ону девюрюнде, бары да къумукълагъа ортакъ ва токъташдырылгъан бир адабият тил де болмагъан. Сонг да, алдынгъы язывларда гьалиги орфографияда йимик тюрлю-тюрлю токътав белгилер (уьтюрлер, бюртюклю уьтюрлер, экибюртюклер, тырнакълар, сорав ишара, чакъырыв ишара ва башгъалары) болмагъан. Абусупьян, тюзю, жумлалар битген ерлеге бюртюк салып, шу белгини къоллай болгъан. Ондан оьзге авторлар-язывчулар чы кёбюсю шо белгини де къолламагъанлар. Метинлени бу китап учун гьалиги язывгъа гёчюрегенде биз сёзлени болгъан чакъы алышдырмайлы бермеге къаст этдик, тек токътав белгилени чи оьз яныбыздан тийишли гёреген ерлеге, гьалиги орфографиягъа асасланып, салгъанбыз. Эсгиленген сёзлеге, шиве сёзлеге, арапча терминлеге ва бир-бир жумлалагъа англатывлар-баянлыкълар берилди. Сёзлени морфологиясын диалект къайдасында сакълап берсек де, олар гьалиги адабият тилге уьйренген охувчуларыбызгъа англашылмай къалыр деп ойлашмайбыз. Неге тюгюл, гьар сёзню тамуруна тергев берсек, жумлада ону не маънада къолланагъаны, кёбюсю гьалда, билинип къала: пайгъамбар – пайхаммар ва б.

Эсги метинлердеги сёзлени болгъан чакъы алышдырмайлы къоюп бермеклигибизни себеплери бир yече бар. Биринчилей, бу асарлар гьалиги заманда язылгъан затлар тюгюл экенликни охувчулар эсинде сакъламалы. Экинчилей, бу асарлар – заманны эсделиги, эсделиклени буса, не тюрлю къайдада этилген буса да (сюйсе ташдан этилген болсун, сюйсе кагъыздан, сюйсе язылып болсун), алышдырып къоймагъа тюшмей; олар яратылгъан девюрню оьзтёречелигин сакъламагъа тюше. Уьчюнчюлей, Абусупьян уллу устаз гьисапда, ону оьзю язгъан кююн алышдырмакъ – бир эдепсизлик, тохунув иш болур эди. Дёртюнчюлей, о сёзлени мунда берген кюй, асарланы маънасын англамагъа бир къадар да четим этмей, неге тюгюл гьар сагьифаны тюбюнде тийишли баянлыгъы бериле. Бешинчилей, къумукъ тилни тарихин ва шивелерин уьйренеген-ахтарагъан адамлар учун да, сёзлени о меселде сакълап бермек пайдалыдыр ва некъадар гьажатлыдыр деп ойлайбыз.

Айтма тарыкъ, айры-айры эсгиленген сёзлерден гъайры да, бу асарларда эсги тилде язылгъан жумлалар ва шиъру сатырлар ёлугъа. Шолай ерлери ёлукъгъанда, «бу да не кюйдюр, бу чу бир зат да англашылмайгъан кюйде язылгъан затлар, бажарывсузлукъму?» деп, алгъасавлу натижалар чыгъармакъдан тартынма тюше. Неге тюгюл, артдагъы он йылланы ичинде, кёбюсю гьалда орус ва оьзге тюрлю Аврупа тиллерде яратылгъан асарлагъа уьйренип де битгенбиз, амма бизге эжелден берли ювукъ гюнтувуш тиллерде, гьатта бираз алъякъда оьзюбюзню ана тилибизде язылгъан асарланы агъымын, стилин унутуп да барабыз. Гьатта бизин ойлашагъан, пикру этеген къайдабыз, мердешибиз, психологиябыз да совет дёвюрлерде гючлю кюйде алмашынывлагъа тарыды, оьзюбюзню ана адабиятыбызны алдынгъы асарларын англамангъан болуп барабыз.

Бирдагъы якъдан алгъанда, озокъда, гьалиги заманда бизин милли адабиятыбыз хыйлы уьстюнлюклеге етишген. Халкъыбыз, дюньяны нече тюрлю миллетлерини вакиллери язгъан тизив-тизив машгьур асарланы оьз тилинде яда оланы къумукъ ва орус тиллеге гёчюрюлгенлерин охумагъа кёп имканлыкъ алгъан. Абусупьянны ва ону заманында яшагъан ва язывчулукъ иш юрютген оьзге язывчуланы асарлары – милли адабиятыбыз янгы чечекленип-бюрленип гелеген заманларда яратылгъанын эсден тюшюрюп къойма ярамай. Айтайыкъ, къумукъ адабиятда чебер насыр ХХ-нчы асруну лап башында янгы тувулунмагъа башлай. Шо тувулунагъан девюрюнденокъ да олардан лап оьр даражалы чеберликни къаравулламакъ ва ону талап этмек гьеч де адилли талап болмас эди. Оланы биринчилерден болмакълыгьы, чалышывчулукъ гёрсетмеги де маданиятыбызны тарихинде гёрмекли уллу агьвалат болуп токътай.

Абусупьянны яшавгъа, илмугъа, динге, охутув-тарбиялав масъалалагъа къаравлары айрокъда ачыкъ кюйде ону публисистикасында (жамият-сиясат яшавгъа багъышлангъан макъалаларында) ва ол оьзюню бир-бир китапларыны ичинде яда башсёзлеринде язгъан затлардан гёрюне. Бу тайпа макъалаланы агьамиятлылыгъын гёз алгъа тутуп, Абусупьянны асарлары бу китапда шолардан башлана.

Мунда Абусупьян оьзюню он китабына язгъан башсёзлери айрыча бёлюк этилип бериле. Олардан, «Юз йыллыкъ тынч рузнамагъа», «Иршаду-с-сибъянгъа» ва «Сафинату-н-нажатгъа» язылгъан башсёзлени печатгъа Солтанмурат Акъбий, къалгъанларын буса – Гьасан Оразай онгаргъан. Эсгерилген бёлюкдеги башсёзлени айрыча бермеклигибизни себеби – олар язылгъан китапланы къалгъан савлай метинлери бу бизин китапгъа къошулмагъан. Амма Абусупьянны къайсы буса да бир китабыны метини савлайын мунда гелтирилеген гезиклерде буса, ол метин ону башсёзю булан бирче берилди (мисал учун, «Гьазир дарман», «Къылыкъ китап»).

Публисистик масъалалагъа багъышлангъан 17 де макъаланы алтысы – «Ишчи халкъ» деген газетден ва «Тангчолпан» деген журналдан алынгъан: оланы басмагъа Солтанмурат Акъбий онгарды, къалгъан 11 де макъаланы буса Гьасан Оразай онгарды.

«Дастанлар, уллу поэмалар» деген ва оьзге 7 де бёлюкдеги метинлени барысын да басмагъа Гьасан Оразай онгарды.

Тюзю, бу китап учун биз онгаргъан бары да асарлар мунда гирмеген. Мисал учун, «Сафинату-н-нажат» 1991-нчи йылда С.-П. Самбиевни гьаракаты булан Анжикъалада айрыча китап болуп чыгъарылды. О саялы ону метинин къошмай къойдукъ.

Гьюрметли охувчуларыбыздан бирлери, Абусупьянны къайсы буса да бир асары булан ювукъдан таныш болгъанлары, бу китапда берилген метинни бираз башгъача болуп тапма ярай. Себебин англатайыкъ. Абусупьянны китапларыны кёбюсю бир керен тюгюл, бир-нече керен де къайтара такрарланып басмадан чыкъгъан. Шолай янгыдан чыгъартылагъанда, Абусупьян оьзюню асарын бир-бирде толумлашдыра, бир-бир ерлерин бираз да алышдыра, яхшылашдыра, ону чеберлигин уьттюлешдирмек муратда оьзю къол тийдире болгьан. Муна шо саялы, ону къайсы буса да бир асары, алъякъда чыгъарылгъанындан эсе, бирдагъы гезик чыгъарылагъанда аз-маз буса да алышынывгъа тарыгъан. Ишни булайлыгъын тергеп къарап натижа чыгъарма сюегенлер, асарны къайсы буса да метинине тюгюл, ону тюбюнде язылгъан тархына гёре къарап, ахтарсынлар. Мисал учун, «Бозйигитни хабары» («Къыссату Бозйигит» дёрт керен – 1908, 1909, 1913, 1926 йылларда – басылып чыкъгъан. Амма оланы барысыны да метинлери бир йимик тюгюл, тенглешдирип-тергеп къарасакъ, бир аз да башгъалыкълар барлыгъы ачыкъ бола. Мунда биз 1926-нчы йылда чыкъгъаныны метинин гелтиргенбиз. «Дагьир-Зугьраны» метини де шо меселде.

Гьар асарны, уллу болсун яда гиччи оьлчевлюсю болсун, биз алгъан ерни, китапны атын, китапны чыкъгъан тархын, ону сагьифаларын да гёрсетгенбиз. Булай бермеклигибиз, озокъда, ахтарывчуланы ишин хыйлы да енгиллешдирер деп ойлайбыз.

Абусупьян оьзюню бары да асарларын оьз халкъыны-миллетини пайдасы учун, насипли гележегин ойлашып яратгъан. Бизге де, ол язгъан асарлагъа, этген ишлерине, он атына уллу гьюрмет ва абур этмеклик булан янашмагъа тийишли.

Бизин бу ишибизге де гьюрметли охувчулар оьз багьасын берерлер. Анадаш халкъыбызгъа пайдалы болур бугъай деп гьакъ юрекден умут этебиз, ин шаъ Ллагь.

Гьали, сёзюбюзню кёп де узатмайлы, гьюрметли Абусупьян-эфендиге оьзюне тынглайыкъ…