«Юзйыллыкъ тынч рузнама ва маълюма гьасана» деген китапгъа

﷽

Ай дин къардаш! Пайгъамбарыбыз алайгьи ссаляту ва ссалям оьзюню гьадисинде: «Мени уьмметимни инг яхшы лары — ахырат учун дюньяны къойгъанлары да тюгюлдюр, дюнья учун ахыратны къойгъанлар да тюгюлдюр; мени уымметимни инг яхшылары дюньяны да, ахыратны да экисин де гьасил этгенлеридир», — деп айтгъан.

Шону учун бизин де къастыбыз — дин къардашларыбызгъа дин ягъындан да, дюнья ягъындан да зат англатмакъдыр. Дагъыстанланы гьалына къарагъанда, аны оьзге вилаятлардан дёрт затда кем гёребиз.

Аввалгъынчысы, бизин арап охумагъанларыбыз дюнья ягъындан да, ахырат ягъындан да гьеч зат билмей къалгъанлар.

Экинчиси, бизин Дагъыстан алдынгъы илмулар булан къалгъан, оьзге вилаятларда йимик Дагъыстанда гьалиги янгы илмулар охулмай. Шону учун, Дагъыстанны алимлери болду, жагьиллери болду, дюньяны гьалиги билимлеринден магьрюм къалгъанлар.

Уьчюнчюсю, биз охумакъ-язмакъны тийишли тартипге салып, тынч кююн излемегенбиз.

Дёртюнчюсю, бизин тилибиз оьзге тиллерден эрши де тюгюл, шолай болса да оьз тилибиз булан китаплар язылып, бизин тил оьзге тиллеге ошамагъан.

Энни бизин ниятыбыз^✻ да, Дагъыстанны шол дёрт де нукъсанлыгъын тайдырып, оьз вилаятыбызны оьзге вилаятлагъа ошатмакъдыр. Биз гьар не китап язсакъ да шол ният булан язабыз. Амма не пайда, пикрусу уянмагъан гишилер биз язгъан китапланы бирлерине айып этелер. Шол гишилер инг тийишсиз гёрген затыбыз да — масаллар булан йырлар^✻ язгъан китабыбыздыр^✻. Гьали буса биз де шол дин къардашларыбызны буса, биз шолай затланы оьз ягъындан да чыгъаргъан; шолай китаплар да язгъан кёп алимлени гёрсетмеге болабыз, оьзлер аны гюнагьлыгъын къайда гёргенлер?

«Тойларда йыбав учун йырлар, сарынлар айтмакъ гюнагь тюгюлмю дагъы» дей буса, тойларда йыбав учун Къуръан охумакъ да гюнагь. «Шолай китап язмакъ — ошамайгъан зат» дей буса, бизин тилден оьзге тиллерде шолай затланы кёп алимлер язгъанлар. Олагъа ошап, бизге ошамайгъаны — шолай китаплар гьалиге ерли бизде язылмагъангъадыр. Бара-бара сама бизге де ошап къалыр. Бизин шол китапны язмакъда он эки гьикмат бар. Кёбюсю затны бирден артыкъ гьикматы болмай, шол бизин китапгъа он эки гьикмат таманмукен? Тюгюлмуса^✻, айтсынлар, дагъы да бир-эки гьикмат язайыкъ.

Гьикматланы аввалгъынчысы, гьар-бир затны билмакъ — билмамакълыгъындан яхшы. Китаплар да шолай айта.

Экинчиси, пайгъамбарыбыз салла Ллагьу алайгьи ва саллям оьзюню гьадисинде: «Йырларда да гьикмат бар» деп айтгъан.

Уьчюнчюсю, пайгъамбар оьзю де сёзню арасында арап йырлар булан масал гелтире болгьан.

Къаля ашшаиру-т-туркий ал-Багъдадию-л-машгьур би фадлигьи ал-мулакъкъаб би-Физули^✻.

«Шиър зевкъини билмайан — гъафил, Агьли зевкъи мазаммат айламасун. Оьзи жагьлина иътираф этсун, Гьар карамата сигьр сёйламасун».

Дёртюнчюсю, пайгъамбар салла Ллагьу алайгьи ва саллям заманында инг яхшы алимлени бириси болгъан Ибн Аббас деген гиши оьзюнден Къуръандагъы гьар не калиманы маънасын сорагъан гишиге арап сарынланы бирин айтып баян эте болгъан. Оланы билмакъ яман буса, шол гиши де шонча кёп затны билмес эди.

Бешинчиси, адам гьар заман бир гьалда болмай, ялкъгъан заманы бола, къайгъылы заманы бола; шол заман шол китапгъа къараса, къайгъысы да гете, ялкъгъаны да языла. Шол Аббас деген гиши де, оьзге китаплагъа къарап ялкъгъанда, «энни йыр китапланы гелтиригиз» деп айта болгъан.

Алтынчысы, имам Шафиъини радыя-Ллагьу ъангьу сёзюне гёре, йырлар да, сарынлар да, масаллар да — адамны табиатына назиклик, иттилик, аривлюк гелтире. Аланы шолайлыгъын баян этмеге гьажат ёкъ, гиши оьзю бармакълары булан гьисап этсе де билинеген зат…^✻

Еттинчиси бизин арабызда дин булан да уьйренген, дин ягъындан гьар не китап чыкъса да алып да къарайгъанларыбыз бар йимик, ол китапланы хадирин де билмейген, къарамагъа да сюймейгенлерибиз де бар. Олар бирден бир дин китаплагъа къарамаслар. Шол гишилеге аввал оьзлер сюеген якъдан сёйлеп аста-аста алдатмагъа тийишли тюгюлмю? Аввал бир керен китап къарай уьйренселер, экинчилей-уьчюнчюлей дин китаплагъа да къарарлар, ин шаъ Ллагьу таъаля.

Сегизинчиси, шол эсгерилген гишилени хыйлысы охуп гетген Къуръанын да унутуп къалалар. Бизин шол китапгъа сама къараса, унутмаслар. Унутулгъан буса, къайтарып билмеге себеп де болур.

Тогъузунчусу, бизин шол китабыбыз хыйлы гишини язып да билеген, язылгъанны охуп да билеген этер. Бизин мурадыбыз — Дагъыстанны жагьиллери де китапгъа да къарайгъан, язып-бузуп да билеген болмакъдыр. Ойлашып къараса, шол да аз пайда тюгюл.

Онунчусу, пайгъамбар салла Ллагьу алайгьи ва саллям: «Гьар не тил болду, оьзюню тилин ярашдыргъан гишиге, Аллагьу таъаля рагьмат этсин», — деп айтгъан.

Он биринчиси, биз шол китапны ичине беш юзге ювукъ масаллар язгъанбыз. Аланы гьар бирисинде бир гьакъыл бар. Оьзге вилаятдагъылар, олай затланы алтун булан язса да кёп гёрмей. Пайгъамбар ﷺ сагьабасы^✻ Али радыя-Ллагьу ъангьу оьзюню уланы Гьусайнгъа этген васиятында, «масалланы да билмеге да лап эт», — деген сёз де бар.

Амма не пайда, «Эшек сабуран хадирин билмес» деп айтгъанлай, бизин халкъны ягъында олай затланы бир кепек де багьасы ёкъ. فَوَا عَجَبًا وَأَسَفًا!^✻.

Он экинчиси, бир вилаятда масаллар да, йырлар да кёп болмакъ — шол вилаятны халкъы билимли, пагьмулу, гьюнерли болмакъгъа тюз эте. Шону учун гьар вилаятны гишилери оьзлени шолай затларын язалар. Арада биз язмай къалсакъ, оьзге вилаятлардагъылар «Дагъыстанны булай затлары ёкъмукен, бар буса да оланы язмагъа язув билегенлери ёкъмукен» деп айтмасларму? Айтар чы.

Оьзге вилаятланы халкъындан гележакъ шол айыпны бизин шол китапгъа айып этегенлер гётережек болсун, биз де шол китапны язмагъаныбыздан товба этейик. Гьали бир аз буса да инсаплы гишиге шулар таманлыкъ этер. Этмей буса, бирдагъы сёз айтмагъа сюебиз.

Арапларда булай затланы минг йылдан берли яза гелгенлер. Бириси шудур^✻. «[Эдепсиз-сыйсыз метин, тайдырылгъан]» деген сёздюр. Шу сарынны уллу-уллу мусаннифлеге^✻ ерли кёп китаплагъа язгъанлар. Мен де мени китабыма шондан эдепсиз де, гьаясыз да сарынланы язмагъанман. Язгъан бусам, гёрсетсинлер, къырып тайдырайыкъ. Гьасилюл-кялям, биз гьар не язсакъ да, пайдасы барны билип язабыз. Билмейгенлер индемей туруп сама билмейму? Бизин оьзлер чакъы да зат билмейген гьисап этему? Шолай гьисап этемуса^✻ ол ярай.

Шу сёзлени язмакълыгъыбыз ичинде хыйлы пайдалар болмакъ учундур. Артыбыздан халкъ сёйлеген деп огъар къыйналып тюгюлдюр. Оьзюнде такъсыр болмагъан сонг, артындан халкъ сёйлемакъ учун къыйналмакъ, — халкъгъа ярап, халкъ булан адам болмагъа далап этеген гишини ишидир. Алгьамдулиллягь, бизге Аллагьу таъаля ол табиатны бермеген.

Бизде адамлыкъ бар буса, илмубуз-гьюнерибиз берген адамлыкъдыр. Халкъ берген адамлыгъыбыз ёкъ. Нечакъы къыйнала бусакъ да биз олай къыйынлар учун дин къардашларыбызгъа берип болагъан пайданы гери урмасбыз.

Алимлени янында жагьиллер — аврув гиши йимикдир. Аврув гишини дарманын оьзюнден дохтыр яхшы билеген йимик, жагьиллени дарманын да оьзгелерден биз яхшы билебиз. Оьзлер нечакъы сюймесе де, биз олагъа дарманын бермей къоймасбыз…^✻

Шол китабыбызны пайдалары бизин халкъгъа билинмей къалмагъына анчакъы тамашалыкъ да этмейбиз. Олардан башгъа да нече-нече гюн йимик загьир затлар бизин халкъгъа яшырылып туралар…^✻

Эндиден сонг да, дин къардашларым, айтмагьа ярайгъан бир сёз къалды. Ол да: «Абусупьянны бу иши — оьзюне касбу учун», — деп айтмакъдыр. Биз де огъар инкар этмейбиз. Китаплар да: «Адамгъа бир касбу герек», — деп айталар. Биз, бу касбу болмагъан буса, оьзге бир касбу этер эдик. Амма бизин бу ишибиз янгыз касбу учун тюгюл. Касбу учун да дюр, дин къардашларыбызгъа кёмеклик учун да дюр. Янгыз касбу учун болса, мундан, артыкъ пайдалы касбу табар эдик. Бизин маишат учун касбу этмагъыбыз тамаша тюгюл, биз маишатыбыздан артыкъ акъча да далап этебиз. Амма ёлу бар. Биз чыгъармагъа ният этген яхшы китаплар бар. Оланы бириси — бащдан аякъгъа Къуръанны маънасын сёйлейген китапдыр^✻. Шол китап, Аллагьу таъаля буюруп, басылып чыкъса, дёрт манатлыкъ яда беш манатлыкъ китап болур. Шолай уллу китап болгъан сонг, аны басмахана эки манатсыз басмас. Эки манатдан минг китап басдырайыкъ десек, эки юз тюмен акъча тарыкъ тюгюлмю. Бизин йимик оьз вилаятына кёмек этмеге къарайгъан гишиге болгъай эди, бола буса кёп акъча. Ишни шулайлыгъы ачыкъ экенчи, бизин ишибизни янгыз касбу учун деп гьисап этегенлер, «Инна баъда ззанни исмун» деген аятны гёрмей гетгендир, бирдагъы керен къайтып охусунлар.

Ва фийа ли ман рама ал-муъали бакътиятун. Ва инди изаъил балигъу мукъалу.

(Анжи [Петровск], 1904 й.)