«Жамъиятун Хайрия» деген мубарак затны баяны
Къазангъа, Къырымгъа барып, бир шагьарны тышгъарисинден къарап, алты-етти арив миналар санасакъ, сонг булар мадраса болуп чыгъа. Шол мадрасаланы олагъа ингилизлер, пиренклер✻ гелип гьавайын ишлеп бермегенлиги загьир. Гьеч кимден хабары болмай, гечеден эртенге оьзлюгюнден ишленип чыкъмагъанлыгъы дагъы белгили. Биз де ягьыбыз-намусубуз булан къайгъы этсек, бизде де болмагъа имкансыз затлар тюгюл. Хасокъда гьали «Жамъиятун хайрия» деген зат билинип, мактап-мадрасадан да уллу ишлер аз къыйын булан ишлене. Ол зат ингилизлерде, фырансызларда✻ уьч юз йылдан берли бар. Элли йылдан берли Истанбулда, Орус пачалыкъда да гёрюне.
«Мунча булай къыйынланы тынч этеген недир бу?» — деп соражакъсыз тюгюлму. Тынглагъыз, айтайым.
Аны кюю: масала, бир шагьарны халкъы мадраса-мактап йимик яхшы ишлеге урунмагъа сюйсе, аввал сайлап уьч-дёрт гишини тургъузмалы. Сонг олагъа шол ишни тапшуруп, къолларына бир дептер де берир. Сонг Аллагь ёлуна кёмек этмеге сюйген гиши гьар йыл не берип болагъанын айтып, дептерге язылыр. Гьеч ким оьзюне бир де къыйын этмей, тынч кюйде, рагьат кюйде берип болагъанын айтмалы. Масала, ярлы гиши — гьар йыл эки шайыгъа, андан бир аз къолай гиши — беш шайыгъа, андан къолайлар — он шайыгъа, мадарлы гиши — бир манатгъа, байлар — беш манатгъа, артыкъ бай гиши — он, он беш манатгъа язылыр. Гьар кимни дептерге язмакъ да, йылны ахырында акъчаланы жыймакъ да эки-уьч жумагюн масжитни алдында олтуруп болса да ярай, эки гиши гьар авулдан айланып болса да ярай. Дептерде нече гиши бары да, гьар йылгъы акъчаны гьисабы да юртдагъы бар да халкъгъа ачыкъ да, белгили де болмалы. «Акъчадан ашалгъан», — деп сёйлемеге ёл къалмасын. Жыйылгъан акъчаны бир бай гишиге берип сакъламагъа да ярар. Амма бир орус шагьардагъы банкгъа берип турса дагъы яхшы.
Эки-уьч йылдан, акъча хыйлы болгъан сонг, шагьарны халкъы, масала, яшлар махраж булан Къуръан охуп-язмакъ учун бир мактап тикмеге сюйсе, шол акъча булан, шагьарны гиччилигине-уллулугъуна къарап, бир ерде яда эки-уьч ерде тигерлер. Сонг яшланы охутмакъ учун, масала, отуз тюменге ярайгъан муаллим тутарлар. Шол заман жыйылгъан акъча кёп буса, шол отуз тюменни гьар йыл «Жамъиятун хайриядан» берип, яшлар гьакъсыз-гьавайын охуп юрюрлер. Акъчада олай эркинлик ёкъ буса, яшлардан йылдан уьчер манат йимик аз бир зат жыярлар. Яшланы ярлысындан аз, байындан бир аз кёп алып жыймакъ дагъы да яхшы, кёп ярлысындан бир зат да алмай къойса да ярай. Булай этсе, ярлы гишиге яшын охума салмакъ къыйын иш болмас.
Гьасилу-л-калам, бир гиши янгыз этмеге къыйын болагъан затны «Жамъиятун хайрия» булан тынч кюйде этмелидир.
(«Юз йыллыкъ тынч рузнама еа маъ- лумат гьасана». Темирханшура, 1910 й., 17 б.)