TİZİW DARS
1978-nçi yıl ullu rus yazıwçusu Lew (atını gerti forması — Löw) Nikolayewiç Tolstoy turğanlı 150 yıl tamamlandı. Kitaplarında ol teren haqıllı pikrulanı wa sözleni xaznasın qoyup getten.
Tolstoy Yasnaya Polänada tuwğan, ösgen wa ömürünü aslam payın şonda yibergen. Yaşlanı köp süyegen Lew Nikolayewiç Yasnaya Polänadağı sabançılanı yaşları uçun xıylı xabarlar wa yomaqlar yazğan. Olanı Tolstoy «Azbukada» (yaʼni, «Alifbada») wa «Rus oxuw kitaplarında» çığarğan. Esgerilgen kitaplanı yaxşılığından neçese yaşlar ya oxuma-yazma üyrengen.
Yaşlar uçun yazğan kitaplarına Tolstoy bırınğı adabiyatından wa türlü-türlü xalqlanı yaşawundan xıylı misallar qoşğan.
Bırınğı yunan alimi, falsafaçı wa şair Ezop yazğan qısğaraq, tınç añlaşılağan masallanı Tolstoy ayroqda uşata bolğan. Ezop haliden eki miñ beş yüz yıllar alda yaşağan. Şolay busa da, bırınğı masal-tiziw dars, şolay dars heç unutulmay.
Eki yoldaşnı wa ayuwnu haqında yazılğan masal köpleni esindedir. Yoldaşlanı birisi, qorqup, tez terekge mine, birewüsü busa yolda yatıp qala. Ayuw gelip, onu iyislel getip qala. Terekdegi yoldaşı yerge tüşüp: «Ayuw qulağıña ne aytdı?» — dep soray. «Qıyınlıq gelgende yoldaşın qoyup qaçma yaramay dep aytdı», — degen yoldaşı. Bu misal oxuw kitaplarda da, giççi zamanıbızda oxuğan kitaplarda da qarşı bola. Şo masalnı giççinew yaşlar da bile. Amma onu Ezop yazğanın, Tolstoy busa rus tilge göçürgenni bilegenler köp az.
Yada busa qoyçu yaşnı haqında yazılğan belgili masalnı alayıq. Şo yaş bir sebepsiz: «Börüler gele! Börüler!» — dep qıçırıp, adamlağa qorquw bere bolğan. Bir gün, gertiley de, börü gelip qala! Qoyçu yaş qıçırma kömekge çaqırma başlay. Çaqırsa da, masxara etedir dep, kömekge birew de gelmegen. Bu masalnı da Ezop yazğan, Tolstoy busa rus tilge göçürgen. Bizge tanış bırınğı masallanı İwan Andreyewiç Krılow göçürgen. «Çeñertki wa Xomursğa», «Qarğa wa Tülkü», «Börü wa çabaqçı» degen masallar da şolaylardan hisaplana. Şair Krılow masallanı şiʼru bulan göçüre bolğan, Tolstoy busa xabar qaydada göçürgen.
Ezopnu masalların göçüregende Tolstoy olanı xalq aytıwlarına, xalq yomaqlarına oşatıp yazğan, başğaların busa yaşawda yoluğağan xabarlağa aylandırğan. Masallarda yoluğağan ahwalatlanı Tolstoy anadaş tabiatğa, yaşawğa qıyışdırma bajarğan. Natijada, şolar rus masallağa aylanıp, axırda Tolstoynu asarları bolup qalğan.
Bırınğı masallar natija çığarıw bulan bite bolğan. Masal ne haqda xabarlayğannı wa neger üyretegenin yaşlar añlajaq dep inanğan Tolstoy masaldağı ahwalatnı wa harakat etegenleni xasiyatların natija çığarmay görsetip qoyğan.
Tolstoy, Ezopnu masalların tüz göçürmek muratda, bırınğı yunan tilni üyrengen wa köp kitaplar oxuğan. Ezopnu haqında neçe türlü maʼlümatlar da bar. Birewler, sayki, qır canlanı wa tabiatnı tillerin bilegen Ezop nasipli adam bolğan dep toqtandıra. Börünü tamağına tığılğan süyekni çığarğan turna wa sallanğan yüzüm salqınnı alma bajarmağan tülkünü haqındağı masallar yomaq qaydada wa bek usta yazılğanı sayalı giççiler uçun da, ullular uçun da qujurlu. Amma masal, yomaqdan başğa biz bolup çançıla, mısğıllay wa buwara. Soñ da, masal añlaşıwlu til bulan wa qısğaça yazıla.
Ezop Ksanf degen bayğa yalğa turğanı sayalı oğar nasipsiz deygenler de bar. Xojayınına tuwrasın aytma qorqağan Ezop masalların örawlar bulan yazğan deyler. Haqıqatda, Ksanfdan qorqmayğan Ezop tütün ayta bolğan. Ezop, gertiley de, qorqmayğan, haqıllı adam wa tiziw falsafaçı bolğan. Masallarında ol xalqnı haq ürekden külete gelgen. Külkü ne qadar güçlü busa, oxuwçu da şo qadar haqıllı bola bolğan. Nege tügül de, har masal tiziw dars hisapda köp zatlağa üyrete. Ezopnu haqında neçese türlü xabarlar qalğan. Şolanı birisin Tolstoy «Azbuka» kitabında basma etgen. Bir gezik Ksanf Ezopğa: — Xonşudağı toyğa gelgenler köpmü eken? Bilip gel, — dep, tapşura.
Ezop barıp, xonşusunu posağasını aldına töñekni salıp, yağada qarawullap oltura. Toy bite. Üyden çıqğan-çıqğan töñenge sürüne, tek birew sama yoldan taydırmay. Axırda bir qart qatın töñekni yağağa taydırğan.
Ezop üyge qayta.
— Toyda adam köpmü edi? — dep soray xojayını.
— Birgine-birewnü gördüm, şo da qart qatın edi, — dey Ezop.
— Bağ, olay neçik bola? — dep xojayını tamaşalıq ete.
— Neçik bolsun — posağadan abatlanğan-abatlanğanı töñekge sürüne edi, — dey Ezop. — Heç birew töñekni alıp taydırmadı. Qoylar da şolay ete. Axırda qart qatın alıp taydırdı. Hona, adamlar şolay bolar. Toyda qart qatından qayrı birew de yoq edi.
Ezopnu masallarında adamlar, ilahlar, haywanlar da yoluğa. Amma Ezop kimni wa neni haqında xabarlay busa da, iñ aldın yaşlağa tergew baqdırğan. Şo sebepten bolma yaray, onu bir-bir masallarındağılar maska giygen yaşlağa bek oşay. Suratçı Mixail Ramadni de Ezopnu masallarını başğalıqların görsetme çalışğan.
«Azbukanı» wa «Rus oxuw kitabın» Tolstoy birinçiley 1874-1875-nçi yıllarda çığarğan. Şo kitaplardan alınğan xabarlar yaşlağa tanıwlu: «Filipok»; «Üç ayuw», «İt xortma», «Kawkaz yesiri», «Qaplan wa it» wa özgeleri şolaylardan hisaplana. Şo kitaplar bulan yanaşa, hali yaşlar Lew Tolstoynu masalların da oxuma bolajaq. Masallar Tolstoy hazirlegen qaydada yerleşdirile. Başlap iñ de tınç masallar, bara-bara çetimleri gele. Bular barısı da giççipaw oxuwçular uçun yazılğan.
Eduwart Babay (Eduard Babayew)