Къумукъ Тил

предлог 1. с род. п. (служит для обозначения отделения, удаления, получения откуда-л., указывает предел в пространстве) дан (-ден); приехать с Кавказа Кавказдан гелмек; прийти сработы ишден гелмек; доход с участка участкадан гелген гелим; сдача с рубля манатдан къайтгъаны; 2. с род. п. (при обозначении происхождения, места возникновения, местоположения, места нахождения кого-чего-л.) -дан (-ден), -дан таба (-ден таба); письма с родины ватандан (гелген) кагъызлар; с тыла тылдан (артдан); с высоты бийикден; с головы до пят башдан аякъгъа ерли; наблюдать за боем с горы давну барышын тавдан таба тергемек; с кого начать? ким-ден башламагъа герек?; 3. с род. п. (служит для обозначения времени, с которого начинается действие) -дан (-ден); -дан (-ден) тутуп; с первого января биринчи январдан тутуп; с детства яшдан, яшдан тутуп; с минуты на минуту гьар минутда, минут сайын; со дня на день бюгюн-тангала; 4. с род. п. (при обозначении лица, предмета, служащего оригиналом для воспроизведения) -дан (-ден), -ны (-ни, -ну, -ню); брать пример с кого-л. биревден уьлгю алмакъ; писать портрет с кого-л. биревню суратын этмек; снять мёрку с кого–чего-л. биревню, бир затны оьл-чевюн алмакъ; перевести с французского французчадан гёчюрмек; 5., с род. п. (на основании чего-л., следуя чему-л.) булан; с разрешения начальства башчыланы изнусу булан; с вашего согласия сизин разилигигиз булан; 6. с род. п. (по причине чего-л.) -дан (-ден), себепли; с перепуга къоркъувундан; плакать с радости сююнген-ликден гёзьяш тёкмек; 7. с род. и твор п. (при обозначении средства, способа совершения действия) булан; взять с боя дав булан алмакъ; подходить к вопросу с позиций марксизма-ленинизма масъалагъа марксизм-ленинизмни къараву булан янашмакъ; писать слово с большой буквы сёзню уллу гьарп булан башлап язмакъ; уехать с последним поездом ахырынчы поезд булан гетмек; 8. с твор. п. (при обозначении обладания кем-чем-л., наличия, присутствия кого-чего-л.) -лы (-ли, -лу, -лю), булан, булангъы; -ып (-ип, -уп, -юп); болуп, этип; человек с талантом талантлы вдам, гьюнерли адам; хлеб со сливочным маслом кама булан экмек (кама сюртюлген экмек); с удовольствием иштагь булан; найти с трудом къыйынлыкъ булан тапмакъ; смотреть с улыбкой иржайып къарамакъ; слушать с удивлением тамаша болуп тынгламакъ, тамаша-лыкъ этип тынгламакъ; 9. с твор. п. (при обозначении совместности, связи, соучастия, сопутствования) булан, булан бирче; идти с кем-л. бирев булан бирче юрюмек (бармакъ); взять с собой оьзю булан алмакъ; разговаривать с кем-л. бирев булан сёйлемек; согласиться с кем-л. бирев булан разилешмек; жить вместе с кем-л. бирев булан бирче яшамакъ; 10. с вин. п. (приблизительно, почти, около, подобно кому-чему) ювукъ, къадар, чакъы (чеки); собралось человек с десять онгъа ювукъ адам жыйылды; с километр километрге ювукъ; прожить с месяц бир аи къадар яшамакъ; величиной с дом уьй чакъы уллулукъда; мальчик с пальчик бармакъ чакъы яш; 11. с твор. п. (для обозначения предмета, на который направлено действие) -ны (-ни, -ну, -ню), -гъа (-ге); сладить с трудностями къыйын-лыкъланы кютмек; поспешить с отъездом гетмеге алгъасамекъ; собраться с мыслями гьакъылын жыймакъ; 12. с твор. п. (по поводу чего-л.) булан; поздравить с высокой наградой оьр савгъат булан къутламакъ; с праздником! байрамыгъыз къутлу болсун!

гл. приставка, сёзню башына къошулуп тюпдеги маъналаны англата: 1) башгъа–башгъа якълардан бир ерге жыйылмакъны, бир ерге гьаракат этмекни гёрсете, мас. созвать чакъырып жыймакъ; соединять бирлешдирмек, къошмакъ; 2) уьстден тюпге гьаракат этмекни гёрсете, мас. спрыгнуть атылып тющ-мек, уьстден атылмакъ; сбросить уьстден ташламакъ; 3) бир затны башгъа бир затны уьстюнден айырмакъны, бир ерден тайдыр-макъны гёрсете, мас. скосить чалмакъ, чалып алмакъ; срезать гес-мек, гесип алмакъ; 4) бир затны тамам этмекни, болдурмакъны гёрсете, мас. сдержать слово берген сёзюн тамам этмек; справиться с работой ишни кютмек, бажарып болмакъ.

ж. къылыч.

м. саботаж (ишни къаст булан осал ишлемек, ишден боюн къачырмакъ, этеген болуп гёрюнюп, ишни этмей юрюмек, ишни бузмакъ).

м. саботажчы, саботажник.

сов. и несов. что саботажлыкъ этмек, саботаж къурмакъ.

м. гебин.

прил. (о масти лошади) ялы, къуйругъу къара ачыкъ тору.

м. бав; ◊ детский сад детский сад (школа чагъына етмеген яшлагъа тарбия береген учреждение).

м. садизм (1. мед. напсын къандырмакъ учун биревню къыйнамакъ; 1. перен. башгъаны къыйнамакъдан леззет алмакъ).

м. садист, садизмли адам.

несов. прост, см. посадить.

несов. см. сесть; садитесь, пожалуйста! тилеймен, олтуругъуз!

несов. ачытмакъ, авуртмакъ (мас. оьнгю сыдырылып).

м. бавчу.

м. бавчу, бавчулукъну устасы.

с. бавчулукъ.

прил. бавну, бав…; садовая калитка бавну эшиги; садовое дерево бав терек;◊ голова садовая разг. бош баш; навзачыкъ.

м. уллу къапаса, челтир уьй, челтир (гьайванланы, жанланы сакъламакъ учун).

ж. къурум; ◊ дела — как сажа бела погов. ишлер — бырыкъ, ишлер — харап.

несов. 1. кого (усаживать) олтуртмакъ; 1. что (растения) орнатмакъ; 1. кого (помещать куда-л.) салмакъ; сажать хлебы в печь экмеклени печге салмакъ; ◊ сажать собаку на цепь итни шьш-жыргъа тутмакъ, шынжыр булан байламакъ.

м. жала…; жала терек саженец дерева; жала бёлек саженец кустарника; орнатылгъан терек, орнатылгъан оьсюмлюк (чачылмагъан).

ж. уст. сажень (метр оьлчевлерден алда къолланып гелген, 2,134 метргъа тенг, рус узунлукъ оьлчевю); ◊ морская сажень денгиз сажени (1,83 метргъа тенг узунлукъ оьлчев); косая сажень в плечах разг генг яврунлу.

м. сазан (балыкъ).

ж., сайгак м. сайгъакъ (жайран тайпадан гьайван).

ж. акъ аш, ийленген къысыр экмек (бек ийленген хамурдан этилген).

м. саквояж (ябылагъан ва гёнден этилген ёл сумка).

ж. юрт уьй (Кавказда).

м. саксаул (Орта Азия дангыллыкъларында оьсеген япыракъсыз терек).

м. саксофон (езден этилген бир жура музыка инструменты).

только мн. къол чаналар.

ж. саламандра (къуруда ва сувда яшайгъан гесерткиге ошашлы гьайван).

м. салат (1. бот. япыракълары чийлей ашалагъан тюрлю–тюрлю бахча халталар; 1. кул тувралгъан бахча емишлерден яшылшлар, йымырткъа, къай макъ ва ш. б. къошулуп гьазирленген ашарлыкъ).

м., салатница ж. салат бошгъап.

с. 1. (жир) ич май, къуйрукъ май; 1. обл. сел (сув бузлагъынча алдыя гелеген шавшакъ бузлар, увакъ бузлар).

м. къонакъ уьй; ◊ салон–вагон салон-вагон (яртысында купелер, яртысында салону булангъы вагон).

ж. салфетка (ашагъанда авзун, къолун сибиреген явлукъ).

с. нескл. сальдо (счётда гелим булан чыгъышны (дебет булан кредитни) арасындагъы башгъалыкъны гёрсетеген тапавут, къалгъаны).

м. къой этни, гьайван этни бощ ери (къурсакъны къарынындан къурсакъ этекге ерлиги майлы къатлаву).

ж. эдепсизлик; гьаясызлыкъ, уятсызлыкъ, нас сёз, наслыкъ; говорить сальности нас сёзлер сёйлемек.

прил. 1. май…; майлы, явлу; майдан этилцрн; сальная свеча майчиракъ; сальное пятно май ёлакъ; 1. (засаленный) кир; сальный воротник кир ягъа; 1. перен. (непристойный) уятсыз, гьаясыз, нас; ◊ сальные железы анат. май безлер.

с. нескл. I. гьа-вада чюйре айланып атылыв (пелиеанчылар гьавада чюйре айланып атылыв); 1. перен. таваккаллы иш.

м. салют (топ, тюбек атмакъ, байракъ гётермек ва ш. б. белгилер булан салам бермек къутламакъ).

сов. и несов. кому–чему салют бермек.

мест. 1. оьзю (оьзюм, оьзюнг, оьзюбюз ва. ш. б.); я его видел сам мен ону оьзюм гёрдюм; скажите ему самому огъар оьзюне айтыгъыз; ты сделай это сам сен ону оьзюнг эт; 1. (один, сам по себе) янгыз оьзю; оьз-оьзлюгюнден; оьзлюгюнден; оьзю; оьзлерокъ; желающие отыщутся сами сюегенлер оьзлер-оьзлюгюнден табылажакълар; 1. (не кто иной, как…, именно он) оьзю, оьзю де (оьзюм де, оьзюнг де ва ш. б.); сам директор распорядился директор оьзю буюрду; я и сам не рад мен оьзюм де шат тюгюлмен; 1. (воплощённый) лап уьлгюсю; бютюнлей… яратылгъан; он — сама доброта ол бютюнлей рагьмулулукъдан яратылгъан; ◊ они договорились между собой олар оьз араларында сёйлещгенлер, олар бир-бири булан сёйлещгенлер.

ж. см. сам.

м. (сорт кирпича) саман керпич, къара керпич.

ж. см. самый.

м. эркек (жан, гьайван).

мн. к сам.

ж. тиши (жан, гьайван).

къошма сёзлени баш бёлюгю болуп 1. гьаракат гьаракат зтегенни оьзюне бакъдырылгъанны гёрсете, мас. самовосхваление оьз-оьзюн макътав; 1. гьаракатны оьзлюгюнден, башгъадан кёмексиз болагъанлыгъын гёрсете, мас. самовозгорание оьзлюгюнден яныв.

с. см. сам.

м. оьз-оьзюн анализ этив, оьз-оьзюн тергев.

с.оьз-оьзюн азаплав, оьз-оьзюн токъалав, тююнюв.

прил. айрыча, башгъалагъа ощамайгъан; самобытный талант айрыча гьюнер.

м. самовар, сумавар; поставить самовар сумавар салмакъ.

с. уст. дазуланмагъан гьакимлик.

прил. оьзюне оьзю гьашыкъ болгъан, оьзюн оьзю уллу гёреген.

с. оьз-оьзюн инандырыв, оьз-оьзюню юрегине салыв.

с. тех. оьзлюгюнден яныв.

с. оьзтёречелик, оьзбашына иш гёрюв.

несов. разг. оьзтёрече иш гёрмек, оьзбашына иш этмек.

прил. 1. (своенравный) оьзтёрече, оьзю сюйген кюйде этеген, оьзбашына иш гёреген; 1. (без разрешения) ихтиярсыз, изнусуз, оьзбашына этилген.

с. оьз-оьзюн макътав, оьз-оьзюн оьр этив.

м., самогонка ж. уьйде чыгъарылгъан гьаракъы.

прил. механизмни кёмеги булан оьзлюгюнден юрюйген, гьаракат этеген.

прил. уьй къураллар булан этилген.

с. ист. самодержавие, пача гьукумат (монархны, пачаны гьакимлиги дазуланмагъан, халкъны гьеч бир ихтияры болма-гъан пачалыкъ система).

прил. самодержавие…; дазуланмагъан гьакимликли; самодержавная власть самодержавие гьакимлиги.

м. ист. гьакимлиги дазуланмагъан монарх, пача.

ж. оьз гючю булан концерт берив, театр салыв.

прил. оьзюне хае маъналы, оьзюню оьзлюгю булан таман чакъы къыйматлы болгъан.

прил. оьзю-оьзюнден рази болгъан,оьзюн-оьзю уллу гёреген, оьзю-оьзюнден хошланагъан.

с. оьзю-оьзюнден разилик, оьзю-оьзюн уллу гёрюв, оьзю-оьзюнден хошланыв.

м. терс адам, дели, гьайгев адам, оьзю сюйгенни этип юрюйген адам.

с. терелик делилик, гьайгевлюк, оьзю сюйгенни этип юрюйгенлик.

с. см. самый.

с. 1. (возбуждённость, экстаз) оьзюн оьзю унутув, эсин тас этеген даражада шавкъланыв; 1. (пренебрежение собой) оьзюню гьайын этмей къоюв, оьзюню унутув.

с. 1. биол. оьзлюгюнден яралыв, жансыз материядан жанлы тувмакъ; 1. перен. (самопроизвольное возникновение) оьз-оьзлюгюнден майдангъа гелив, тувулув.

прил. оьзлюгюнден патрон салынагъан, оьзю тол-турулагъан; автомат…; самозарядная винтовка оьзлюгюнден патрон салынагъан тюбек.

ж. оьз-оьзюн сакълав, къорув, оьз-оьзюн якълав.

м. самозванец (ялгъандан башгъа гишини атын, даражасын алып, башгъа адам болуп юрюйген гиши).

м. оьзю-оьзюне контроль, оьз-оьзюн тергев.

ж. самокритика, оьз-оьзюн критика этив (1. оьз-оьзюню кемчидиклерин ачыв; 1.оьз предприятиясыны, оьз къурумуну кемчиликмрин критика этив, ачыкъ зтив).

прил. самокри-тикалы, оьз-оьзюн критика этеген, оьзю-оьзюню кемчилеклерин ачагъан, оьзю-оьзюн критика этип; самокритичное выступление оьзю-оьзюн критика этип чыгъып сёйлев.

прил. уллу юрекли, зат тез тиеген, мен-мен деп турагъан адам.

с. уллу юреклилик, зат тез тиегенлик, мен-менлик.

м. учакъ.

с. самолётну юрютюв.

с. самолёт ишлев, самолёт ишлев илмусу.

с. оьзю-оьзюн уллу гёрюв, хохайлыкъ.

ж. оьзюню гючюне таяныв, оьз-оьзюне базыныв, оьзю-оьзюне бегенив.

прил. оьзюню гючюне таянагъан, оьзю-оьзюне базынагъан, оьзюне-оьзю бегенеген.

с. оьзюн-оьзю тутуп болув, оьзюн-оьзю жыйып болув, оьзюн-оьзю елев.

с. самообложение (культура ва хозяйство гьажатлар учун халкъ оьзю гёнгюллю кюйде жыягъан харж, налог).

м. оьзю-оьзюн алдатыв.

ж. оьзюн-оьзю сакълав, оьзюн-оьзю къорув (пачалыкъны ва халкъны гючлери булан уьлкени пачалыкъ интереслерин сакълав).

с. оьзбашына, охутагъан адамсыз, школада болмай билим алыв, оьзбашына билимин артдырыв.

с. оьзю-оьзюн кютюв, оьзю-оьзюне къуллукъ этив, оьзю-оьзюне къарав.

с. биол. оьзю-оьзюн урлукълав (эки жынслы организмлерде эркеклик клеткасы тишилик клеткасын ашлав, урлукълав).

с. 1. (нахождение своего места в жизни, обществе) яшавда ва жамиятны ичинде оьзюню ерин табыв; 1. полит, халкъ оьзюню милли ва гьукумат къурулушу гьакъындагъы къастын болдурув; оьз яшавуну масъалаларын оьзю чечив; право наций на самоопределение миллетлени оьз - милли ва гьукумат къурулушун оьзю токъташдырмагъа ихтияры.

с. бот- бир жура ьасюмлюклерде оьз чечеги оьз чечегин ашлав, урлукълав.

ж. халкъ учун оьзюн аямайгъанлыкъ, оьз пайдасын къурбан этегенлик, къоччакълыкъ.

прил. халкъ учун оьзюн аямайгъан, оьз пайдасын къурбан этеген, къоччакъ.

м. самоотвод, оьзю–оьзюне къаршылыкъ (жамиятлыкъ ишге гётерегенде оьзюню кандидатурасына къаршы чыгъыв).

с. оьзюню пайдасындан оьзю эл чегив, къол гётерив.

ж. оьз-оьзюн къыйматлав, оьзюню яхшы ва яман янларын гьисаплав, оьзю-оьзюне багьа берив.

прил. оьзю язагъан, оьзлюгюнден язагъан; самопишущее перо авторучка, оьзю язагъан ручка.

с. оьз-оьзюн къурбан этив, башгъалар учун оьз пайдаларын къурбан этив.

прил. оьз–оьзюнден, оьзбашына, тыш гючлерден тувулмай ич себеплеге гёре болагъан.

с. оьзю-оьзюн оьсдюрюв, оьз гючлерин оьсдюрюв (къаркъара ва гьакъыл якъдан).

м. 1. сом, табиатда бар гьалда табулагъан металл маъдан; самородок золота сом алтын; 1. перен. тувма гьюнерли адам, гьюнерли болуп тувгъан.

м. самосвал (оьзлюгюнден къотарагъан, тёгеген кёкю-реги булангъы автомобиль).

с. халкъны арасындагъы оьзюню ролюн билив, оьзюню табиатын ачыкъ билив, оьзю-оьзюн англав, тюшюнюв; классовое самосознание оьзюню класс интереслерин тюшюнюв.

с. оьзюн сакълав, сакъланыв.

ж. оьзбашына турагъанлыкъ, башгъагъа бойсынмайгъанлыкъ, башгъадан асылы тюгюллюк; самостоятельность государства пачалыкъны оьзбашына турагъанлыгъы.

прил. 1. (независимый) онгача оьзбащына турагъан, онгача, башгъадан асылы тюгюл; 1. (решительный, инициативный) оьзбащына иш гёрюп болагъан, таваккаллы; самостоятельный человек оьзбашына иш гёрюп болагъан адам; 1. (совершаемый своими силами) оьз гючю булан этилген, башгъалардан кёмексиз; самостоятельная работа оьз гючю булан этилген ищ.

м. гьакимлер билмейли, судсуз жазалав, орам суд.

м. ишни плансыз, башсыз-бавсуз барышы, башалманлыкъ.

нареч., къурумсуз, плансыз, башалман; работа не должна идти самотёком иш плансыз, оьзбашына гетме тарыкъ тюгюл.

с. оьзю-оьзюн оьлтюрюв.

с. оьзю-оьзюн абурлав, оьзю-оьзюню абурун сакълав.

ж. оьзю-оьзюне базынагъанлыкъ, оьзю-оьзюне инанагъанлыкъ.

прил. оьзю–оьзюне базынагъан, оьзкз-оьзюне инанагъан, уллудан сёйлейген; самоуверенный юноша оьзю-оьзюне базынагъан улан.

с. оьзю-оьзюн тёбен этив, оьзю–оьзюн къыйматсыз этив.

полит, автономия, оьзюню ишин оьзю юрютюв, самоуправление (уьлкени бир бёлюгюню, областыны оьзюню ич ишлерин оьзю юрютмеге ва гьукумат къурумларын болдурмагъа ихтиярлылыгъы).

прил. оьзтёречесине этилген, оьзтёрече; самоуправное действие оьзтёречесине этилген иш, оьзтёрече иш гёрюв.

с. оьзтёречелик, оьзтёрече иш гёрюв.

с., самоуспокоенность ж. оьзю-оьзюн парахатландырмакълыкъ; бир кюрчюсюз оьзюню ишине базыныв; базынып ишине гьайсыз къарав.

м. самоучитель (оьзю оьзбашына уьйренмек учун охувкитап); самоучитель русского языка рус тилни самоучители.

м., ж. разг. оьзбашына чалышып болгъан, ёлбашчысыз оьзбашына уьйренген; механик–самоучка оьзбашына уьйренип болгъан механик.

нареч. оьзбашына уьйренип, оьзю уйренип, оьзбашына чалышып.

с. разг. макътанчыкълыкъ.

прил. оьзлюгюнден гьаракат этеген, оьзю юрюйген, оьзлюгюнден юрюйген; самоходный комбайн оьзю юрюйген комбайн.

м. йыртыллайгъан, ярыкъ оьтгереген таш, арив тюслю ва бек таш.

с. кеп, гьал; у больного самочувствие хорошее аврувну гьалы яхшы; как твоё самочувствие? кепинг нечикдир?

м. самум (Африкада ва Гюнбатыш Азияны чёллеринде болагъан къайнар къургъакъ ел).

м. самшит (даим яшыл турагъан бир жура терек).

мн. к самый.

мест. 1. (именно, именно тот, как раз) оьзю, лап; эта самая книга шу китап оьзю; об этом самом мы и думаем лап шо гьакъда биз де ойлашабыз; 1. (при сущ., обозначающих место или время) лап, тап; до самого моря лап денгизге етгинче; с самого утра лап эртенден башлап; 1. (сам по себе) оьзю; достаточен самый факт согласия рази болуп къалмакълыкъ оьзю таманлыкъ эте; 1. (при образовании превосходной степени) инг, инг де, чинг, чинг де; самый сильный инг гючлюсю, инг гючлю; ◊ в самый раз разг. 1. (вовремя) лап заманында; 1. (впору) лап ярап къала; сапоги в самый раз этиклер лап ярап къала; в самом деле гертелей де, тюзю; на самом деле гертиден де, тюзю.

м. санаторий (ичинде яшап рагьатланма да рагьатланып, аврувуна да къаратагъан хае ер).

прил. санаторий-курорт…; санаторно-курортная комиссия санаторий-курорт комиссиям.

прил. санаторий…; санаторный врач санаторий доктору; санаторный режим санаторий низамы, санаторий режими.

м. (санитарный батальон) санбат (санитар батальону).

м. (санитарный врач) санврач (санитар доктору).

м. сандал (1. бот. арив ийисли, эфир майлары булан бай оьзеги булангъы агъач; 1. хим., тех. бир жура агъачлардан алынагъан къызыл ва я сари ренкли бояв).

мн. (ед. сандалия ж.) сандалиялар, сандалилер.

только мн. чана, чаналар.

м. санитар (аврувлагъа ва яралангъангъа къуллукъ этеген гиччи даражадагъы медицина къуллукъчусу).

ж. санитария (савлукъну сакъламакъ учун гёрюлеген чаралар).

ж. санитарка (санитар къатын).

прил. санитар…; санитарный врач санитар доктору.

только мн. гиччи чана, гиччи чаналар.

сов. и несов. что санкция бермек; законлашдырмакъ; бегетмек; изну бермек; санкционировать решение суда судну гьукмусун бегетмек.

ж. санкция (1. законлу деп токъташдырыв; оьр къурумну ягъындан этилеген бегетив; ихти-яр, изну, арив гёрюв, гертилев; 1. оьзюню борчун дыгъарын буза-гъан якъгъа къаршы халкъ ара за-конунда гёрюлеген такъсырлав чаралар).

прил. чана…, чананы; санный путь чана ёл.

м. сановник (уллу чиндагъы адам, оьр даражадагъы одам).

м. санскрит, санскрит тил (бурунгъу гьиндистан-лыланы языв тили, литература тили).

м. сантиграмм (граммны юзде бири).

м. сантиметр (1. метрны юзде бири; 1. сантиметр-лагъа бёлюнген линейка, лента).

ж. санчасть (санитария бёлюгю, савлукъ сакълав бёлюгю).

м. вет. сакъав (атларда ва ш.б. болагъан югъагъан аврув).

ж. воен. хандек, окоп, сенгер; ◊ тихой сапой разг. яшыртгъындан, астаракъ ва гёрюнмейген кюйде.

мн. (ед. сапог м. ) этиклер; ◊ два сапога пара погов. ошагъангъа ярагъан, излегенге табулгъан.

м. 1. этикчи; 1. перен. разг. бажарывсуз адам.

несов. этикчилик этмек.

прил. этикчи…; этикчилик; сапожная мастерская этикчи мастерской; сапожное ремесло этикчилик саният.

м. сапфир, гёк якъут (асыл таш).

м. сапёр (асгерде инженер-лик-къурувчулукъ бёлюгюню адамы).

прил. сапёр…; сапёрный батальон сапёр батальон.

м. аран, гьамар.

ж. ченгертки, женгертки.

м. сарафан (енгсиз, къатын гиши опуракъ).

ж. къысгъа базыкъсув сосиска, ичек.

ж. саржа (ишлик учун къолланагъан, йибек, чилле къатыш къумач).

м. яман мысгъыл, аччы мысгъыл, ачувлу иришхат, сарказм.

прил. яман мысгъыллы, аччы мысгъыллы, иришхатлы, сарказмлы.

ж. мед. саркома (яман чыгъыв).

м. саркофаг (таш табут).

м. сарыч (къыргъый тайпадая йыртгъыч къуш).

м. шайтан, иблис, жин.

м. сателлит (1. астр, планетаны иерчени; 1. перен. къуйрукъчу, иерчен, табиъ).

м. сатин, сетен (къумач).

прил. сатин…; сатинден этилген; сатиновая подкладка сатин ишлик.

ж. лит. сатира (яшавдагъы кемчиликлени кюлкюлю ва эрши кюйде этип гёрсетип, иришхат этип язылгъан литература произведение).

м. сатирик, сатирачы (сатира язагъан автор).

прил. 1. лит. сатиралы; сатира…; 1. (обличительный, иронический) мысгъыллавлу, мысгъыллап; сатирическое изображение жизни яшавну мысгъыллап суратлав.

м. сакътиян.

прил. сакътиян…; сакътияндан этилген; сафьяновый переплёт сакътиян жылт.

м. шекер; чай с сахаром шекер чай, шекерли чай; колотый сахар уватылгъан шекер, сынгъан шекер.

прил. татли, шекерли.

ж. шекердан, шекер салагъан.

прил. 1. шекер…; сахарный завод шекер кархана; сахарная голова шекер келле; сахарный песок песок шекер; сахарная свёкла шекер чювюндюр; 1. перен. разг. шекер йимик, татли; сахарные речи татли сёзлер (речлер).

с. шекер этив (чювюндюрден, къамушдан ва ш.б.).

м. къол тор, сачок (балыкъ, гюмелек ва ш. б. тутмакъ учун).

сов., сбавлять несов. что, чего кемитмек, уьстюнден тайдыр-макъ, аз этмек; сбавить цену багьа-сын кемитмек.

сов. фин. баланс чыгъармакъ.

несов. см. сбежать (-ся).

сов. разг. чалт барып къайтмакъ, чабып барып гелмек.

сов. 1. (спуститься) чабып тюшмек; 1. (убежать тайком) къачып ёкъ болмакъ, къачып гетмек; 1. перен. (исчезнуть) таймакъ; улыбка сбежала с лица юзюнден кюлкю тайды; 1. разг. артылып тёгюлмек, къайнап тёгюлмек; молоко сбежало сют къайнап тёгюлдю.

сов. бир ерге чалт чабып жыйылмакъ; сбежаться на крик къычырыкъ авазгъа чабып жыйылмакъ,

прил. аманат…; аманатлыкъ; аманатгъа алагъан, сакълайгъан; сберегательная касса аманат касса.

несов. см. сберечь.

с. 1. (действие) сакълав, аявлав; артгъа салыв, жыйыв, харжламай турув; 1. чаще мн. сбережения жыйылгъан, артгъа салынгъан акъча.

сов. 1. кого-что (сохранить) сакъламакъ, бузулма къой-май сакъламакъ; аяп сакъламакъ, аямакъ; сберечь инструменты къу-ралланы аяп сакъламакъ; 1. что (скопить) артгъа салмакъ, жый-макъ, харжламай турмакъ.

ж. (сберегательная касса) сберкасса (аманат касса).

ж. (сберегательная книжка) сберкнижка (аманатлыкъ книжка).

несов. см. сбить(ся).

прил. чалдырыш, булгъавурлу.

сов. 1. кого,что (сшибить) уруп салмакъ, уруп артгъа салмакъ, уруп тюшюрмек; уруп бузмакъ, уруп уьзмек, юлкъмакъ, юлкъуп алмакъ (сломать, оторвать); сбить яблоко с дерева терекден алманы уруп тюшюрмек; сбить самолёт самолётну уруп тюшюрмек; сбить кого-л. с ног уруп йыкъмакъ; сбить замок киритни юлкъуп алмакъ, сбить противника с позиции чапгъын этип душманны позициясындан къувмакъ; 1. что (сколотить) къурашдырмакъ, этмек; сбить ящик из досок такъталардан ящик этмек; 1. что (стоптать) майшайтмакъ, гётек этмек; сбить каблуки табанларыи майшайтмакъ; 1. что аталамакъ, аталап этмек; сбитъ сливки аталап къаймакъ этмек; сбить масло аталап май этмек; 1. кого-что (запутать) адашдырмакъ, тайышдырмакъ, янгылтмакъ, ёлдан чыгъармакъ; сбить с пути ёлдан чыгъармакъ; сбить кого-л. с толку биревню оюндан адашдырмакъ; 1. что, разг. (снизить, убавить) кемитмек, аз этмек, тюшюрмек; сбить цену багьасын тюшюрмек; сбить спесь с кого-л. биревню оъктемлигин аз этмек.

сов. 1. (на сторону) еринден тайышмакъ, къыйшаймакъ; повязка сбилась байлаву тайышгъан; 1. (запутаться) адашмакъ, тайышмакъ, янгылышмакъ; 1. (заблудиться) гьызын, ёлун тас этмек, адашмакъ; ёлундан чыкъмакъ; сбиться с дороги ёлундан адашмакъ, ёлундан чыкъмакъ; 1. (стоптаться) майшаймакъ, гётек болмакъ; 1. разг. (о сливках и т. п.) аталанмакъ, аталанып къалынлашмакъ; ◊ сбиться в кучу жыйылып тебе болмакъ; сбиться с ног гьалсыз болмакъ, арымакъ.

несов. см. сблизить(ся).

с. 1. (по гл. сблизить) ювукълашдырыв; перен. достлашдырыв; 1. (по гл. сблизиться) ювукълашьш; перен. достлашыв.

сов. 1. ювукълашдыр-макъ, бир-бирине ювукъ этмек; 1. перен. достлашдырмакъ, къурдаш этмек.

сов. 1. (приблизиться друг к другу) ювукълашмакъ, бир-бирине ювукъ болмакъ; 1. перен. (о мнениях, о взглядах) бир-бирине ошамакъ, бир йимик болмакъ; 1. перен. (сдружиться) достлашмакъ, къурдаш болмакъ.

нареч. яндан, къабургъадан; вид сбоку къабургъадан гёрюнюшю.

сов. что, разг. билмей айтып къоймакъ.

м. 1. жыйыв; сбор денег акъча жыйыв; сбор урожая тюшюмню жыйыв; 1. (собранные деньги) жыйылгъан акъча, тюшген акъча; сегодня в театре полный сбор бюгюн театрда тюшме болагъан чакъы акъча толу тюшген; 1. (встреча) жыйын, жыйылыв; сбор назначен на шесть часов жыйын алты сагьатгъа белгиленген; лагерный сбор лагерлеге жыйылыв; 1.мн. сборы (приготовления) гьазирленив; сборы в дорогу ёлгъа гьазирленив.

с. разг. уллу жыйын, кюрчюм халкъ, жыйылгъан кёп халкъ.

ж. къурашдырыв, тиркешдирив, жыйыв; сборка машины машинни тиркешдирив.

ж. (на одежде) бюрюш (опуракъда); платье в сборку бюрюшлю опуракъ.

м. жыйым, сборник (литература произведениялар, статьялар ва ш. б. жыйылгъан китап).

прил. 1. (составленный из различных элементов) жыйылгъан, бирлешген, къошулгъан, тиркешдирилген; сборная команда бирлешген команда; 1. (составленный из различных частей) къурашгъан, къурашдырылгъан, тиркешдирилген; сборный механизм къурашдырылгъан механизм; ◊ сборный пункт жыйылагъан ер.

прил. къурашдырагъан, тиркешдиреген, жыягъан; сборочная мастерская къурашдырагъан мастерской.

прил. бюрюшлю, бюгювлю.

м. 1. (производящий сбор) жыйывчу, жыягъан адам (акъча, материал ва ш. б.); 1. (производящий сборку) къурашдырывчу, тиркешдиривчю.

несов. см. сбросить.

несов., сбрить сов. что юлюмек, юлюп тайдырмакъ; сбрить бороду сакъалын юлюмек.

м. собир. презр. бузукъ адамлар, тарыкъсызлар; всякий сброд къайдагъы тарыкъсызлар.

сов. 1. кого-что (сверху вниз) тюпге атмакъ, ташламакъ, йыкъмакъ; сбросить седока ат йыкъмакъ; 1. что (снять с себя) чечмек, чечип тайдырмакъ; уьстюнден тайдырмакъ; сбросить одежду уьстюнден опурагъын чечмек; сбросить одеяло уьстюнден ювургъаняы тайдырмакъ; 1. что тёкмек;тюшюрмек; сбросить листву япырагъын тёкмек; сбросить рога (об оленях) мююзлерин тюшюрмек; 1. кого-что (свергнуть, уничтожить) алып атмакъ, алып ташламакъ, ёкъ этмек; ◊ сбросить со счетов гьисапгъа алмамакъ.

сов. что брошюраламакъ, тигип китап этмек (типографияда басылып чыгъагъан затны).

ж. собир. ерюген, телбавлар, ер турман (атны екмек ва ерлемек учун тарыкълы болагъан).

несов. см. сбыть (ся).

м. эк. сатыв (гьазир малны); рынок сбыта сатыв базар; иметь хороший сбыт базары яхшы болмакъ.

сов. кого-что 1. (продать) сатмакъ; 1. разг. (избавиться от кого-чего-л.) сатып тайдырмакъ, башындан тайдырмакъ, къутулмакъ; сбыть с рук что-л. ненужное оьзюне тарыкъсыз затны сатып тайдырмакъ.

сов. (осуществиться) болмакъ, болуп чыкъмакъ, ерине етмек, тюз гелмек (ёрагъан зат).

прил. той…; тойгъа этилген; свадебные песни той сарынлар; свадебный пирог тойгъа этилген пирог.

ж. той (улан-къыз уьйленив тою); справлять свадьбу той этмек; ◊ до свадьбы заживёт шутл. той болгъунча таяр, сав болур (авуртгъан, гесилген ер).

прил. багъаналы, къазыкълы, тиревлю; тиревлени уьстюнде этилген; свайный мост тиревлени уьстюнде этилген кёпюр.

несов. см. свалить(ся).

сов. 1. кого-что (сбросить, опрокинуть) авдармакъ, йыкъмакъ, тюшюрмек, ташламакъ, тёбе этмек; свалить снег с крыши къалкъыдан къарны ташламакъ; свалить дерево терекни авдармакъ; свалить всё в кучу бар да затны тебе этмек; болезнь свалила его аврув ону йыкъды; 1. что на кого, разг. салмакъ, уьстюне салмакъ; свалить вину на кого–либо айыпны биревге салмакъ.

сов. 1. (упасть) авуп тюшмек, авмакъ, йыгъылмакъ; 1. перен. разг. (заболеть) гьалдан тайып аврумакъ, авруп ятмакъ; ◊ свалиться как снег на голову хапарсыздан болуп къалмакъ; он как с нёба свалился ол хапарсыздан гелип чыкъды.

ж. 1. (мусора, отходов) чёп ташлайгъан ер; 1. разг. (драка) башсыз-бавсуз кюйде ябушув-тёбелешив.

сов. что гораламакъ, басмакъ (кийиз, ямучу ва ш. б.); ◊ свалять дурака разг. авлиялыкъ иш этмек, тарыкъсыз иш этмек.

сов. 1. (при валянии) гораланмакъ, басылмакъ (кийиз, ямучу ва ш. б.); 1. (спутаться, сбиться - о шерсти и т. п.) уьюшмек, жожагъланмакъ.

прил. сван…, сванланы; сванский язык сван тил.

мн. сванлар.

несов. см. сварить (-ся).

сов. 1. что, чего (пищу) (къайнатып) биширмек, къайнатып гьазирлемек (ашны ва ш. б.); 1. что, тех. (соединить вместе) иритип ябушдурмакъ, къыздырып ябушдурмакъ, ялгъамакъ (металлны).

сов. 1. (о пище) (къайнап) бишмек, къайнап гьазир болмакъ; 1. тех. (о металле) ирити-лип ябушдурулмакъ, къыздырылып ябушдурулмакъ, ялгъанмакъ.

ж. тех. иритип ябушдурув, къыздырып ябушдурув, ялгъав (металланы).

ж. эришлик, чокъушувчулукъ, тюртюшювчюлюк.

прил. эриш, чокъушувчу, тюртюшювчю; сварливый характер эриш хасият.

прил. 1. иритип ябушдурагъан, къыздырып ялгъайгъан; сварочный цех иритип къыздырып ябушдурагъан цех; 1. (полученный путём сварки) ябушдурулгъан, ялгъангъан (иритип, къыздырылып).

м. сварщик, ябушдурувчу (металл затланы къыздырып, иритип ябушдурагъан ишчи).

м. 1. гелечи (биревню биревге гелешеген); 1. обл. (родственник) къайын-къуда, къайын (эр гиши).

несов. 1. кого кому, за кого гелешмек, гелечилик этмек, тилемек (къатын алывда эрге барыв-да); 1. перен. разг. биревню яда бир затны башгъасына тапшурмагъа, бермеге къарамакъ; гелешмек.

несов. къатын бол деп тилемек, оьзюне гел деп тилемек.

с. гелешив; гелечилик.

ж. къайын-къуда, къайын (тиштайпа).

ж. гелечи къатын.

ж. къазыкъ, тирев, багъана, субай; мост на сваях багъаналаны уьстюнде этилген кёпюр.

с. 1. (уничтожение) тайдырыв, гетерив, ёкъ этив; сведение пятен ёлакъланы гетерив; 1. (судорожное сжатие мышцы) тамуру тартылыв, къуврушув, жый-рылыв; ◊ сведение на нет чего-л. ёкъгъа чыгъарыв.

с. 1. (знание, представление о чём-л.) хабар, билим, маълумат, сведение; принять к сведению эсге тутмакъ; довести до сведения граждан халкъгъа (хабар) етишдирмек; 1. чаще мн. сведения (известия) хабарлар, маълуматлар; по сведениям газет газетлер береген хабарлагъа гёре; получить важные сведения бек агьамиятлы хабарлар алмакъ; 1.мн. сведения (познания) билим, билимлер.

прил. билимли, сынавлу.

несов. кого-что сыдырмакъ (гьайванны).

ж. 1. янгылыкъ, яшлыкъ; тазалыкъ, бузулмагъанлыкъ; свежесть лица бетини тазалыгъы; свежесть белья ич опуракъны тазалыгъы; 1. (прохлада) салкъынлыкъ, аязлыкъ; ◊ не первой свежести онча янгы тюгюл, яш тюгюл.

несов. 1. (становиться прохладнее) салкъынлашмакъ; 1. (становиться румянее, здоровье) къызармакъ, бадырамакъ, савлугъу артмакъ.

прил. 1. (о продуктах) янгы, яш, таза, бузулмагъан; свежие яйца янгы йымырткъалар; свежая рыба яш балыкъ; 1. (здоровый) ярыкъ, таза ренкли, сав; свежее лицо таза ренкли бет; 1. (чистый) таза; на свежем воздухе таза гьавада; 1. (прохладный) таза, салкъын; свежий ветер салкъын ел; 1. (новый, недавний) янгы, янгы болгъан; свежий след янгы болгъан гьыз.

сов. кого-что 1. (доставить) элтмек, етишдирмек (миндирип, юклеп); 1. (в одно место) элтип бир ерге жыймакъ; 1. (вниз) оьрден эниш элтмек, тюшюрмек; 1. (увезти) элтип тайдырмакъ, алып гетмек.

ж. шекер чювюндюр.

прил. чювюндюрню, чювюндюр…, шекер чювюндюр…; чювюндюрчюлюк; свекловичный сок чювюндюрню суву.

с. чювюндюрчюлюк, чювюндюр чачыв.

прил. чювюндюр…, чювюндюрню; свекольный лист чювюндюр япыракъ.

ж. къайын ана (эрни анасы).

несов. свергнуть сов. кого-что гьакимликден тайдырмакъ, гючден йыкъмакъ, гьакимлигин ёкъ этмек, тюшюрмек; свергнуть с престола тахдан тюшюрмек.

с. тайдырыв, гьакимликден тайдырыв, ёкъ этив, тахдан тюшюрюв.

сов. что с чем тутушдурмакъ, урушдурмакъ, тенглешдирмек, оьлчевге уруп къарамакъ.

сов. с чем (навести справку) хабар алмакъ, ахтарып къарамакъ, тергеп къарамакъ.

ж. тутушдурув, урушдурув, тенглешдирив, оьлчевге уруп къарав.

несов. йыртылламакъ, йыртыллап йибермек, лансылламакъ, шавла бермек, яшнамакъ, къувлумакъ; молния сверкает яшмын яшнай; глаза сверкают гёзлери йыртыллай; его глаза сверкали гневом ону гёзлери къазаплы йыртыллай эди.

сов. однокр. 1. йыртыллап гетмек, лансыллап йибермек, шавлаланып гетмек, ящнап йибермек, къувлуп йибермек; 1. перен. (о мысли, догадке) хапарсыздан эсине гелип гетмек (пикру, ой).

с. бурав булан тешив, буравлав.

прил. буравлап тешеген, буравлайгъан.

несов. 1. что буравлап тешмек, бурав булан тешмек, буравламакъ; 1. кого-что и без доп., перен. буруп авуртмакъ, сызлап турмакъ, чанчмакъ; у меня в ухе сверлит безл. къулагъым чанча; боль сверлит мне сердце авуртув юрегиме чанча; 1. кого-что, перен. (не давать покоя) ичин бушдуруп турмакъ, талчыкъдырып турмакъ; мысль сверлит мозг ой талчыкъдырып тура.

с. бурав, сверло.

сов. 1. что (скатать) чырмап жыймакъ, гораламакъ; чырмамакъ; 1. что (свои лепестки, листья — о растениях) жыйырмакъ, къысмакъ, бюклемек; 1. что, перен. (сократить)къысгъартмакъ; аз этмек, кемитмек, токътатмакъ (мас. ишни); 1. (в сторону) бир якъгъа къайтармакъ, бурмакъ, бир якъгъз айланмакъ; ◊ свернуть голову кому-л. разг. биревню башын уьзмек.

сов. 1. (о кошке, змее и т. д.) чырмалып, дёгерек болуп ятмакъ; свернуться клубочком чырмалып топдай болмакъ; 1. (о жидкости) уюмакъ, къатмакъ, талакъ болмакъ; 1. (о листьях, лепестках) жыйрылмакъ, бюгюлмек (мас. япыракъ); 1. перен. (сократиться) къысгъартылмакъ; аз этилмек, кемитилмек, токъта-тылмакъ.

сов. что, полигр. жыймакъ, вёрстка этмек (китапны, газетни басмагъа салмакъ учун гьарпларын рамкагъа орнатмакъ).

м. тенгли; бир яшлы (адам); мой сверстник мени тенглим; он выглядит моложе своих сверстников ол оьзюню тенглилеринден яш гёрюне.

къошма сёзлени артыкъ, тыш деген маъналаны береген биринчи бёлюгю, мас. сверхплановый пландан артыкъ.пландан тыш; сверхштатный штатдан тыш.

предлог с род. п. 1. (поверх) уьстюнден; 1. (превышая) артыкъ; сверх сметы сметадан артыкъ; 1. (кроме, помимо) уьстевюне; башгъа, къайры; сверх того ондан къайры; 1. (вопреки чему-л., несмотря на что-л.) къарамайлы; -дан (-ден) тыш; сверх ожидания умут этегенге къарамайлы, умутдан тыш.

прил. гьатдан озуп гючлю, бек гючлю, артыкъ къувватлы.

ж. эк. орта къазанчдан артыкъ къазанч, артыкъ пайда, хайыр (капиталист жамиятда).

прил. сметадан тыш, сметадан артыкъ.

прил. болжалдан артыкъ, болжалдан тыш узатылгъан; сверхсрочная служба гёнгюллю кюйде болжалдан артыкъ, асгерде къуллукъ этив.

нареч. 1. (на поверхности) уьстюнде, уьстде; 1. (с высоты) уьстден, уьстюнден; сверху донизу уьстден тюпге ерли; ◊ смотреть на кого-л. сверху вниз биревге сансымай къарамакъ, сан этмей къарамакъ.

прил. ишни токъ-ташдырылгъан заманындан тышдагъы.

прил. инсанны гючю етишеген даражадан артыкъ.

прил. штатдан тыш, штатда токъташгъандан артыкъ.

прил. табиатдан тыш; адатдан тыш, ажайыр, гёрюлмеген, болмажакъ.

м. уьй ченгертки.

несов., свершиться сов. уст. болмакъ, болуп битмек, ерине етмек, тамам болмакъ.

несов. см. сверить (-ся).

сов. что салландырмакъ, артмакъ; сидеть свесив ноги аякъларын салландырып олтурмакъ.

сов. (перевеситься) салланмакъ, артылмакъ.

сов. 1. кого (вниз) тюшюрмек (уьстден тюпге); 1. кого, разг. (отвести) элтмек, етдирмек; свести ребёнка в ясли яшны яслиге элтмек; 1. кого-что (удалить, увести) тайдырмакъ; свести лошадь с дороги атны ёлдан тайдырмакъ; 1. что (соединить) бирикдирмек, бир–бирине тийдирмек, бир ерге гелтирмек, жыймакъ; свести концы проволоки телни башларын бир–бирине тийдирмек; 1. что (уничтожить) тайдырмакъ, гетер мек, ёкъ этмек; свести пятно ёлакъны тайдырмакъ; 1. что к чему, на что айландырмакъ, бурмакъ, чыгъармакъ; свести достижения к нулю уьстюнлюклени ёкъгъа чыгъармакъ; свести всё к шутке бар да затны масхарагъа айландырмакъ; 1. кого-что (в одно место, помочь встретиться) бир-бирине ёлукъдурмакъ, бир ерге жыймакъ; свести друзей къурдашланы бир–бирине ёлукъдурмакъ; 1. что (установить) байламакъ, болдурмакъ, башламакъ, юрютмек; свести знакомство танышлыкъ юрютмеге башламакъ; свести дружбу с кем-л. бирев булан достлашмакъ; 1. чаще безл., что (о судорогах) тамуру тартылмакъ, къуврушмакъ, жыйрылмакъ; мне свело ногу мени бутум къуврушду.

м. 1. (мир, вселенная) дюнья; части света дюньяны якълары; 1. (общество) жамият, халкъ, дюнья; всему свету известно бютюн дюньягъа белгилй; ◊ белый свет дюнья; выпустить в свет книгу китапны басып арагъа чыгъармакъ; на край света дюньяны бир къырыйына; отправить на тот свет оьлтюрмек; свет не клином сошёлся дюнья тар тюгюл, ер табулажакъ, дюньяда дагъы ер битип къалмагъан; появиться на свет тувмакъ, дюньягъа чыкъмакъ; ругать на чём свет стоит разг. бек сёкмек.

м. в разн. знач. ярыкъ, шавла; солнечный свет гюнню ярыгъы; электрический свет электрик ярыкъ; зажечь свет ярыкъ этмекъ; погасить свет ярыкъны сёндюрмек; при свете ярыкъ барда, ярыкъда; свет правды гертиликни шавласы; ◊ в свете чего-л. бир затны къаравунда, бир затны гьисапгъа алып, бир затгъа кюрчюленип; в свете науки илмуну къаравунда; чуть свет ярыкъ бола-болмай; ни свет ни заря танг къата-къатмай, танг къатгъынча, бек эрте.

несов. безл. ярыкъ болмакъ, танг белги бермек, танг къатмакъ, ерге ярыкъ тюшмек.

с. 1. (небесное) кёкде ярыкъ береген зат (гюн, аи, юлдуз); 1. перен. (знаменитость) аты аитылгъан адам (илмуда яда чебер саниятда).

несов. 1. (излучать свет) ярыкъ бермек, шавла бермек; солнце светит гюн ярыкъ бере, гюн шавла бере; 1. кому-чем (освещать) ярыкъ этмек; светить кому-л. фонарём биревге панар булан ярыкъ этмек.

несов. 1. (излучать свет) ярыкъ бермек, шавла бермек; на нёбе тускло светилась луна кёкде аи тунукъ ярыкъ бере эди; вдали светились огоньки йыракъда ярыкълар гёрюне эди; 1. перен. йыртыллап гёрюнмек, ярыкъланмакъ, шавла (ярыкъ) гёрюнмек; в глазах его светилась радость гёзлеринде сююнчню шавласы гёрюне эди.

несов. 1. ярыкъ болмакъ, ярыкъланмакъ; на улице уже светлеет тыш якъда ярыкъ болма башлагъан; 1. перен. (о сознании, мыслях и т. п.) ачылмакъ; ачылма башламакъ; взгляд светлеет гёзю ачылма башлагъан; 1. перен. (стать приветливым) ачыкъ юзлю болмакъ, илиякълы болмакъ; 1. (виднеться — о светлом) гёрюнмек, ярыкъ болуп гёрюнмек.

безл. в знач. сказ, ярыкъ, ярыкъ берип, ачыкъ кюйде; здесь светло мунда ярыкъ; на душе светло юрек шат.

прил. 1. (ясный, яркий) ачыкъ, ярыкъ; светлый день ачыкъ гюн; светлая лампочка ярыкъ лампочка; 1. (хорошо освещенный) ярыкъ; светлая комната ярыкъ уьй; 1. (прозрачный) сюзюк, таза; светлый ручеёк сюзюк сувлу гиччи оьзен; 1. перен. шавлалы, шат, сююнчлю; светлое будущее шавлалы гележек; ◊ светлая личность таза, асыл адам.

м. ярыкъ береген хурт.

прил. ярыкълы; ярыкъны; световой сигнал ярыкълы сигнал; световые волны физ. ярыкъны толкъунлары.

прил. поэт, шавлалы, шавла береген, нюрлю, нюр чачагъан.

прил. ярыкъны сюеген; светолюбивые растения ярыкъны сюеген оьсюмлюклер.

ж. ярыкълы ерлени душмандан яшырыв, маскировка этив.

прил. ярыкъ оьтмейген, ярыкъ гирмейген.

м. фото ярыкъ фильтры (фотографияда къолланагъан боявлу шиша).

м. светофор (орамлардагъы юрюшню низамгъа салмакъ учун къолланагъан, тюрлю тюслерде ярыкъ береген сигнал панар).

прил. ярыкъ тийме ярамайгъан, ярыкъ таъсир этеген, ярыкъны сезеген, ярыкъдан тюсю алышынагъан.

прил. (не церковный), дюньяви, динге байлавлу болмагъан, дюньягъа байлавлу болгъан.

ж. 1. майчиракъ, шамчиракъ; 1. эл. свеча, чиракъ (ярыкъны оьлчевю); лампочка в пятьдесят свечей элли чиракълыкъ (свечалыкъ) лампочка.

с. ярыкъ берив.

ж. майчиракъ, шамчиракъ; ◊ ни богу свечка ни чёрту кочерга разг. не акъда ёкъ, не гёкде.

сов. кого-что, разг. тартмакъ, чекмек (терезеде).

сов. разг. тартылмакъ, чегилмек (терезеде).

несов. см. свить.

гёрюшюв, ёлугъув; деловое свидание ишни гьакъында гёрюшюв; идти на свидание гёрюшмеге бармакъ; ◊ до свидания савбол, гёрюшгюнче гюн яхшы болсун.

м. шагьат.

прил. шагьат…; шагьатлыкъ; свидетельское показание шагьатлыкъ этив, шагьатлыкъ.

с. 1. (показание свидетеля) шагьатлыкъ; 1. (удостоверение) шагьатнама; свидетельство о рождении тувгъан йылы гьакъында шагьатнама.

несов. 1. что, о чём шагьатлыкъ этмек, гёрсетмек; 1. что (подтверждать) герти этмек; 1. кого-что, мед. (осматривать) къарап, сынап токъташдырмакъ, белгили этмек.

сов. разг. гёрюшмек, ёлукъмакъ.

ж. донгузлагъа къарайгъан къатын.

м. донгузлар сакъланагъан аран.

м. къоргъашын.

ж. донгуз эт.

ж. мед. къулакъ тюп бези шищип аврув.

ж.; морская свинка гемиревюч тайпадан гиччирек гьайван.

с. донгузчулукъ.

прил. донгузчулукъ; свиноводческий совхоз донгузчулукъ совхозу.

прил. донгуз…; донгуз этден этилген; свиное сало донгуз май; свиные котлеты донгуз этден этилген катлетлер.

ж. ана донгуз.

ж. донгуз къошлукъ.

прил. 1. къоргъашынлы; къоргъашындан этилген; 1. (о цвете) тунукъ, гёкшылт къара, тунукъ ренкли; 1. перен. (тяжёлый, гнетущий) авур, къыйынлы.

ж. донгуз;◊ подложить свинью кому-л. разг. гишиге уллу бузукълукъ этмек, пислик этмек.

ж. дюдюк, зурнай.

несов. къазапланмакъ, къагьарланмакъ, йыртгъычланмакъ, къутурмакъ.

нареч. къазаплы, къагьарлы, къутуруп.

ж. къазаплылыкъ, къагьарлыкъ, къутургъанлыкъ, рагьмусузлукъ, аямайгъанлыкъ.

несов. 1. (о человеке) къазапланмакъ, къагьарланмакъ, йыртгъычлыкъ этмек, къутургъанлыкъ гёрсетмек; 1. перен. (о ветре, буре) дувламакъ, къутурмакъ, бек гючленмек (ел, боран, сувукъ); 1. перен. (распространяться) уллу гюч булан, гьалекли кюйде яйылмакъ (балагь, аврув).

прил. 1. (жестокий, злой) бек рагьмусуз, къазаплы, къагьрюлю, къутургъан; свирепый взгляд къазаплы къарав; 1. разг. (очень сильный) бек гючлю, гьалекли, къагьрю; свирепый мороз гючлю сувукъ, къагьрю сувукъ.

несов., свиснуть сов. салланмакъ, салланып турмакъ.

м. сызгъырыв тавуш, сызгъырыкъ; раздался свист сызгъырыкъ эшитилди.

несов. сызгъырмакъ, сызгъыртмакъ, сызгъырыкъ чал-макъ; ◊ в кармане свистит разг. киседе ел ойнай (акъча ёкъ демек).

сов. 1. однокр. сызгъырып къоймакъ, сызгъырып йибермек, бир керен сызгъырмакъ; 1. кого-что, разг. (украсть) урламакъ; ◊ когда рак на горе свистнет разг. кёкден эшек къычыргъанда.

м. 1. шувшув; зурпай, свисток; 1. (свист) сызгъыртыв аваз, шувшувну авазы, сызгъырыкъ.

ж. свита (украиналы-ланы узун уьст гийими).

ж. 1. уст. уллу даражадагъы адамны узатып юрюйгенлер, нёкерлер; 1. перен. разг. биревню айрылмайгъан иерченлери.

м. свитер, фуфайка, юн гёлек.

м. ист,филол. бурулуп чырмалгъан кагъыз, пергамент.

сов. что 1. (скрутить, сплести) эшмек, буруп эшмек; ийирмек; 1. (гнездо и т. п.) этмек, тикмек (мас. къуш уя).

сов. разг. 1. (сойти с ума) гьакъылдан таймакъ, адашмакъ, авлия болмакъ; 1. (сбиться с правильного пути) ёлдан таймакъ, терс ёлгъа тюшмек, терс юрюмте башламакъ.

м. 1. (изъян) тешик, ярылыв, йырмач; 1. мед. къаркъарада ирин гелеген яра.

ж. 1. эркинлик, азатлыкъ; демократические свободы демократиялыкъ эркинликлер; свобода слова сёз азатлыгъы, сёзге ихтияр; 1. (отсутствие каких-л. стеснений) эркинлик; дать полную свободу кому-л. биревге толу эркинлик бермек; ◊ выпустить на свободу эркин этмек; на свободе 1. азатлыкъда, эркинликде; 1. (на досуге) бош вакътиде, бош заманда.

нареч. 1. (независимо) эркин кюйде, эркинлик булан, эркин, азат; 1. (беспрепятственно) къаршылыкъсыз; свободно пройти в зал залгъа къаршылыкъсыз гирмек; 1. (непринуждённо) эркин, тартынмай; свободно обращаться с кем-л. бирев булан оьзюню эркин тутмакъ; 1. (без затруднений) эркин, эркин кюйде, тирелмей; свободно разговаривать по–немёцки немисча эркин сёйлемек; 1. и в знач. сказ, (просторно) эркин; здесь свободно мунда эркин; 1. не знач. сказ, (об одежде) эркин, генг, эркин бола, генг бола.

прил. 1. (независимый, пользующийся свободой) эркин, азат; свободный народ азат халкъ; свободный выбор эркин сайлав; 1. (не запрещённый) ачыкъ, эркин, гери урулмагъан, къаршылыкъсыз; свободный проезд эркин оьтюв; 1. (не затруднённый) эркин, тынч, къыйынлашмагъан, тирелмей; свободные движения эркин тербенишлер (гьаракатлар); 1. (непринуждённый) эркин, тартынмай; свободная беседа эркин лакъыр этив; 1. (порожний, не занятый) бош, толмагъан; свободное место бош ер; 1. (лишний) артыкъ; у меня нет свободных денег менде артыкъ акъча ёкъ; 1. (не занятый трудом) парахат, бош, эркин; свободный день парахат гюн; 1. (о платье) эркин, генг.

прил. азатлыкъны сюеген, эркипликни сюеген; азатлыкъ учун ябушагъан, эркинлик учун чалышагъан.

с. азатлыкъны сююв, эркинликни сююв; азатлыкъгъа чалышыв.

с. азат пикрулулукъ, азатлыкъны якълав, эркинликни гьайында болув.

прил. азат пикрулу; азатлыкъны, эркинликни яны болгъан.

ж. чювюндюр.

м. къайын ата (эрни атасы).

несов. см. сверстать.

м. байлам, тююн; байлангъан затлар; свёрток с книгами байлангъан китаплар.

с. 1. (в свиток, трубкой и т. п.) чырмап жыйыв, горалав, чырмав; 1. (жидкости) уюв, къатыв, талакъ болув; 1. перен. (сокращение) къысгъартыв; аз этив.кемитив, токътатыв; свёртывание работы ишни кемитив.

несов. см. свернуть(ся)

несов. см. свёсить(ся).

прил. 1. ачувлу, къазаплы; 1. перен. разг. гючлю, артыкъ аччы; сердитый табак гючлю тамакю, аччы тамакю.

несов. кого ачувландырмакъ, къазапландырмакъ, ачувун чыгъармакъ.

несов. ачувланмакъ; къазапланмакъ; не сердись! ачувланма!

прил. назик юрекли, рагьмулу.

с. юрек; ◊ золотое сердце таза юрекли, бек рагьмулу; каменное сердце рагьмусуз юрек, таш юрек; материнское сердце ана юреги; разбитое сердце бузулгъан юрек; легко на сердце юрек парахат; у меня сердце разрывается мени юрегим ачый; не принимайте это близко к сердцу гёнгюгюзге авур алмагъыз; сердце не лежит к кому-чему-л. юреги бармай, юрек тепмей; что у тебя на сердце? сени юрегингде не бар?; от всего сердца толу юрекден; от чистого сердца таза юрекден; у тебя сердца нет сени затгъа жанынг аврумай; в сердцах къайнашып, къарсалап, ачувланып; положа руку на сердце гьакъ юрекден; скрепя сердце сюйсюнмей, сюймей туруп.

с. юрек алгъасав.

ж. оьзек.

прил. 1. (о цвете) гюмюш йимик, гюмюшдей (ренки йыртыллавукъ); 1. перен. (о звуке) арив зангыравукъ (тавуш).

несов. что гюмюш сув бермек.

несов. 1. (блестеть) гюмюш йимик йыртылламакъ; 1. перен. (о седине) агъармакъ.

с. 1. гюмюш; 1. собир. (изделия) гюмюшден этилген затлар; 1. собир. (мелкая монета) гюмюш акъча.

прил. гюмюш…; серебряная руда гюмюш маъдан; серебряная ложка гюмюш къашыкъ.

ж. орта, орталыкъ; в середине ортада, орталыкъда; в середине лета яйны ортасында; в середине разговора лакъырны арасында; в середине пути ёлну ортасында; ◊ держаться середины дазудан чыкъмамакъ; золотая середина ишде гьатдан озмамакъ, орталыкъны юрютмек, орталыкъ.

м. (крестьянин) орта сабанчы.

прил. орта сабанчылыкъ; орта сабанчы…; середняцкое хозяйство орта сабанчы хозяйствосу.

м. сержант (асгерде ва милицияда гиччи начальник составгъа берилеген ат).

прил. сериялы, сериялап чыгъарылгъан.

ж. 1) тизим, серия (тагъым, бир жура затланы бир группасы, гюбю); серия популярных брошюр тынч брошюраланы тизими; 2) (эпизод) бёлюм; первая серия сериала сериалны биринчи бёлюмю

ж. зоол. къыр эчки, тав жайран (учу къайтгъан мююзлю).

прил. хим. кюкюртлю (кюкюртню кислород булан тюрлю-тюрлю даражада химия бирлешивю).

прил. хим. кюкюрт…; серная кислота кюкюрт кислотасы.

м. хим. сероводород, кюкюртлю водород (белоклу затлар чиримекден тувулагъан, чирик йымырткъаны ийиси булангъы газ).

м. хим. кюкюртлю углерод (оьсюмлюклеге зарал береген жанлагъа къаршы ва химический промышленностда къолланагъан, ренксиз, яман ийисли, тез яллайгъан, агъулу, синген зат).

м. оракъ; жать серпом оракъ булан ормакъ, ормакъ.

прил. 1. (о цвете) кюлтюс, кюлсипат; чал; 1. перен. разг. (заурядный, неинтересный) леззетсиз, маънасыз; серая жизнь маънасыз яшав; 1. перен. (пасмурный) тунукъ, булутлу, чарслы (гьава); 1. перен. уст. (необразованный) англавсуз, авам.

мн. (ед. серьга ж.) сыргъалар, гьалкъалар.

нареч. 1. (вдумчиво, строго) герти кюйде, тергевлю кюйде, серьёзно; серьёзно подумать о чём-л. бир затны гьакъындан герти кюйде ойлашмакъ; 1. (не шутя) масхарасыз, гертилей де; 1. (опасно) бек, авур, къыйынлы кюйде, къоркъунчлу кюйде; он серьёзно болен ол бек авруй; 1. в знач. вводн. сл. (в самом деле) гертилей де, масхарасыз; нет, серьёзно, ты придёшь? тюгюл, масхарасыз, сен гележекмисен?

ж. 1. токъташгъанлыкъ, салмакълылыкъ, серьёзныйлик, агьамиятлылыкъ; 1. (напр. болезни) авурлукъ, гючлюлюк; къыйынлылыкъ.

прил. 1. (вдумчивый, содержательный) токъташгъан, салмакълы, серьёзный; маъналы, агьамиятлы; серьёзный человек токъташгъан адам; серьёзная книга агьамиятлы китап; 1. (сосредоточенный) саламатлы; серьёзный взгляд саламатлы къарав; серьёзный вид саламатлы гёрюнюш; 1. (важный, сложный) агьамиятлы, четим; это дело серьёзное бу иш агьамиятлы иш; серьёзный вопрос четим масъала; 1. (опасный) авур, къыйын, къоркъунчлу; серьёзная болезнь къыйынлы аврув; серьёзное положение авур гьал.

ж. сессия (бир учрежденияны белгили токъташгъан заманларда оьтгерилеген жыйынлары, занятиялары).

ж. къызардаш; старшая сестра уллу къызардаш; младшая сестра гиччиси къызардаш; двоюродная сестра зукъари къызардаш.

сов. 1. олтурмакъ; сесть отдохнуть рагьатланмагъа олтурмакъ; 1. (для поездки) минмек; сесть в поезд поездге минмек; сесть на лошадь атгъа минмек; 1. за что и с неопр. олтурмакъ, олтуруп бир затны этмеге башламакъ, гиришмек; он сел работать ол ишге олтурду; он сел за книгу олтуруп китапгъа гиришди; 1. (о солнце и т. п.) артылмакъ; 1. (в тюрьму) тюшмек, гирмек; 1. (опуститься с высоты) къонмакъ (мас. самолёт, къуш); 1. (осесть) тюшмек, басмакъ, къонмакъ (напр. о пыли); чёкмек, тонгуп тюшмек (выделиться из раствора); 1. (опуститься) чёкмек; дом сел уьй чёкген; 1. (о материи) гирмек (мас. къумач); О сесть на мель иши тутмамакъ, кётюр болмакъ, иши бузулмакъ.

ж. 1. (небольшая сеть) гиччирек тор, ав; 1. (разграфлённый лист, таблица, шкала) сетка, челтир гьыз, таблица.

несов. 1. на кого-что (жаловаться) кант этмек, арз этмек, оьпкелемек; 1. о ком-чём (жалеть) къайгъырмакъ, пашманлыкъ этмек, зарланмакъ.

ж. анат. сетчатка (гёзню ич челтир пердевю).

прил. челтирли, челтир…

ж. 1. рыб. тор, ав; 1. сеть; сеть железных дорог темир ёлланы сети; школьная сеть школаланы сети.

ж. уст. дав, яв, къыргъын; кровавая сеча къанлы дав.

с. 1. (действие) туврав, гесив, ярыв, чабыв; 1. (место) гесилген ери, бети; продольное сечение узунуна гесилген бети.

ж. 1. (нож для рубки капусты) къапуста туврайгъан бичакъ; 1. (корм) къувукъ булан гебек булгъанып этилген ем; 1. (дроблёная крупа) увалгъан ярма, крупа.

ж. ист. сечь (Украинада XVI—XVIII юз йылларда болгъан запорожлу къазакъланы къуруму; шо къурум болгъан ер, Запорожье).

несов. кого-что 1. (разрубать) туврамакъ, гесмек, ярмакъ, чапмакъ; 1. (бить) къамучугъа тутмакъ, чубукъ булан тюймек.

ж. сеялка, урлукъ чачагъан машин.

м. чачып битген, урлукъдан болгъан оьсюмлюк.

несов. что 1. чачмакъ, сепмек, себелемек; 1. перен. (распространять) яймакъ, салмакъ; сеять вражду арагъа душманлыкъ салмакъ; 1. перен. (просеивать) элемек; сеять муку ун элемек.

сов. над кем-чем языкъсынмакъ, рагьмусу гелмек, языгъы чыкъмакъ.

прил. 1. сыгъылгъан, къысылгъан, тыгъыслангъан, тыгъысылгъан; сжатый воздух тыгъыслангъан гьава; 1. (краткий) къысгъа, къысгъартылгъан, къысгъача; сжатый пересказ къысгъача хабар этип айтыв (охугъан яда эшитген затын).

сов. что, с.-х. ормакъ, оруп алмакъ.

сов. 1. кого-что (стиснуть, сдавить) къысмакъ, сыкъмакъ, тыгъысдырмакъ; сжать руку къолун къысмакъ; сжать воздух гьаваны тыгъысдырмакъ; сжать губы эринлерин къысмакъ; 1. что, перен. (сократить, ограничить) къысгъартмакъ.

сов. 1. (стиснуться) сыгъылмакъ, къысылмакъ, къысдырылмакъ; 1. перен. (съёжиться) буюкъмакъ, бюрюшмек, къысылмакъ; сжаться от холода сувукъдан буюкъмакъ.

сов. кого-что яндырмакъ, яллатмакъ, гюйдюрмек; сжечь дотла яндырып кюл этмек, бирде къоймай яндырмакъ; ◊ сжечь свои корабли янгы ёлгъа тюшмек, гери къайтмагъа болмайгъан этмек.

сов. разг. (на солнце) гюнде гюймек.

несов. см. сжить(-ся).

несов. см. сжечь(ся).

ж. сыгъылмагъа болагъанлыкъ, сыгъылагъанлыкъ.

несов. см. сжать I.

несов. см. сжаться.

сов. кого, разг. биревню бир ерден къуваламакъ, яшамагъа къоймамакъ, яшав бермемек; сжить кого-л. со света биревню гюн гёрмеге къоймамакъ, яшавлукъ бермемек.

сов. с кем-чем, разг. уьйренишмек, гьаллашмакъ, къыйышмакъ; сжиться с новыми товарищами янгы ёлдашлар булан гьаллашмакъ.

нареч. и предлог с род. п. артдан, артда; остался сзади артда къалды.

несов. см. созвать.

прил. Сибирь…; сибирские леса Сибирь агъачлыкълары.

м. сибирли.

прил. боз, темир боз, чал, ачыкъ гёк (атны тюсю).

ж. сигара, сигар (кагъызсыз, бармакъ йимик этип бурулгъан тамакю япыракълар).

ж. сигарет, сигарета (1. гиччи ва назик сигара; 1. мюштюксюз папирос).

м. 1. сигнал, ишара, аламат, юм; подавать сигнал сигнал бермек; сигнал бедствия гьалеклик сигналы; сигнал воздушной тревоги гьава къувунуну сигналы; 1. перен. (предупреждение) алда билдирив, англатыв, малим этив, хабар берив.

м. сигнализатор (сигнал береген прибор).

ж. 1. сигнал берив, ишара этив; 1. сигналланы системасы; 1. сигнал берив учун къурулуш.

сов. и несов.1. сигнал бермек, ишара этмек; 1. что, о чём, перен. (предупреждать) алда айтып билдирмек, малим этмек, хабар бермек, англатмакъ.

несов. см. сигнализировать.

прил. сигнал…; сигнальный свет сигнал ярыгъы.

м. сигналчы, ишара этеген.

ж. аврувгъа къарайгъан гиччи медицина къуллукъчу.

с. (место) олтурагъан ер, зат; мягкое сиденье йымышакъ ер.

несов. 1. олтурмакъ, олтуруп турмакъ; сидеть на стуле шанжалда олтурмакъ; сидеть на корточках чонкъайып олтурмакъ; мне неудобно сидеть магъа олтурмагьа онгайсыз; 1. (находиться) турмакъ, болмакъ, къалмакъ; целый день сижу дома сав гюн уьйде тураман, уьйде боламан (чыкъмайман); сидеть без дела ишсиз турмакъ; сидеть в тюрьме туснакъда турмакъ; сидеть сложа руки бир зат да этмей турмакъ, къолларын кисесине сугъуп турмакъ; 1. над чем, за чем, с чем (заниматься чем-л.) машгъул болмакъ; сидеть за книгой китап булан машгъул болмакъ; сидеть за работой иш булан машгъул болмакъ; 1. (об одежде) ярашмакъ, ярамакъ; платье хорошо сидит опуракъ арив ярай; ◊ сидеть у кого-л. на шее биревню харжында турмакъ; сидеть у моря и ждать погоды погов. ашагъандан умутлу къолай (пайдасыз умут этип турмакъ); сиднем сидеть олтуруп турмакъ, халкъ арагъа чыкъмай турмакъ; сидеть на яйцах бала басмакъ (къуш).

несов. разг. безл.: ему не сидится ол олтуруп туруп болмай.

прил. 1. олтуруп турагъан, олтурагъан; в сидячем положении олтургъан гьалда; 1. (для сиденья) олтурмакъ учун; 1. перен. (малоподвижный) аз тербенеген, бир ерде турагъан.

прил. темир боз, авур кюлтюс, тунукъ зенгер, гёгюрчюн гёк, гёкшылт, гёгерген тюс.

ж. в разн. знач. гюч, къувват; сила воли ягь, эрк, ягьыны гючю, эркини гючю; лошадиная сила физ. ат гючю; сила ветра елни гючю; бежать изо всех сил гючю бар чакъы чапмакъ; быть в силах гючю етишмек; это мне не под силу мени огъар гючюм этмей; выбиться из сил гьавкъатсыз болмакъ, бошамакъ; производительные силы эк. иш чыгъарыв гючлери; военно-морские силы дав-денгиз гючлер; ◊ вступить в силу яшавгъа чыгъарылмагьа башламакъ, борчлу болмакъ; оставить в силе гючюнде къоймакъ, гючюн сакъламакъ; утратить силу гючюн тас этмек; в силу того… шо себепли, шогъар гёре; ему от силы тридцать лет огъар отуз йыл гьаран бола; в силе гючюн тас этмеген; по мере сил гюч етген къадар; через силу гьаран балагьгъа, гьарангъа.

м. бек къувватлы адам, кочап.

м. силикат (1. оьзюню составында кремнезём болгъан минераллар; 1. шолай минераллардан этилген затлар, мас. чыны, шиша, керпич ва ш. б.).

прил. силикат…; силикатный кирпич силикат керпичи; силикатная промышленность силикат промышленносту.

несов. разг. урунуп къарамакъ, къарамакъ, къаст этмек, гьитинмек; силиться улыбнуться иржаймагъа къарамакъ.

нареч. разг. гюч булан, гюч этип.

нареч. гюч булан, гючден, гюч этип.

м. йип тузакъ, тузакъ (къушлар ва увакъ жанлар учун); попасть в силок тузакъгъа тюшмек.

м. с.-х. силос (1. оьсюмлюклени яшылларындан гьазирленген сувлу ем; 1. шолай емни гьазирлемек учун ишленген ер—къую, башня).

прил. силос…; силосная яма силос къую.

сов. и несов. что, с.-х. силос гьазирлемек, силос этмек.

ж. с.-х. силосорезка, силос туврайгъан машин.

нареч. в разн. знач. гючлю кюйде, къатты кюйде, бек.

прил. в разн. знач. гючлю, къувватлы, къудратлы; сильный удар гючлю урув; сильные руки гючлю къоллар; сильное государство гючлю пачалыкъ; сильный ветер гючлю ел; сильная боль гючлю аврув.

м. биол. симбиоз (эки организмни бир-биринден пайдаланып, бир ерде яшаву).

м. символ, белги, аламат, ишара; голубь — символ мира гёгюрчюн — парахатлыкъны аламаты.

сов. и несов. что 1. (изобразить при помощи символов) символлар булан белгилемек, ишаралар булан суратламакъ; 1. (служить символом) символ болмакъ; белгиси, аламаты болмакъ.

м. символизм (XIX юз йылны ахырларында ва XX юз йылны башларында искусствода ва литературада натурализмге къаршы чыкъгъан, буржуазияны реакционный ва зайыплашгъан гёнгюн символлар булан гёрсетеген агъым).

ж. символика, символлукъ, символлар булан герсетив, символлар.

м. символист (символизмни якъчысы).

прил. символический, символлу, символну аламаты болгъан (яшыртгъын маъналы, сырлы).

прил. симметриялы, къыйышывлу, гелишивлю.

ж. симметрия (бир затны ортасына гёре эки де ягъы бир-бирине тюз гелив, къыйышывлу болув; къыйышывлукъ, ярашывлукъ, тюз гелишмеклик).

несов. кому-чему ушатмакъ, арив гёрмек, сюймек.

прил. сюйкюмлю, симпатиялы.

ж. симпатия, сююв, ушатыв.

м. симптом, аламат, белги (ичдеги аврувну я башгъа бир гьалны тышгъа чыкыъан белгиси).

прил. симптоматический, симптоматик (аврувну тыш аламатын ёкъ этеген).

сов. и несов. что гёземелдирик этмек, бир затны ялгъандан бар йимик гёрсетмек; яшырмакъ, юлдурмакъ, …йимик болуп гёрюнмек; симулировать болезнь авруйгъан болуп гёрюнмек.

м. симулянт, гёземелдирик адам, …йимик болуп гёрюнеген, юлдурувчу, ёкъ ерден бир затны болгъандай этип гёрсетеген адам (аврувну ва ш. б.).

ж. симуляция, гёземелдирилик, юлдурув, бир затны ялгъандан бар этип гёрсетив, гьилла.

прил. симфония…; симфонический; симфоническая музыка симфония музыкасы.

ж. симфония (оркестр учун язылгъан уллу, музыкалы произведение).

ж. синагога (жугьутлар аллагьгъа къуллукъ этеген уьй, жугьут межит).

м. полит. синдикализм (XIX юз йылны ахырларында ишчи гьаракатында тувгъан увакъ буржуазия агъым).

м. синдикалист (синдикализмни якълайгъан адам).

м. синдикат (1. капиталист уьлкелерде предприятие есилерини бирлешивю; 1. бир-бир буржуазный уьлкелерде профсоюзланы аты).

ж. гёклюк, гёкшумаллыкъ, гёк тюс; синева неба кёкню гёклюгю.

прил. гёк гёз.

несов. 1. (становиться синим) гёк тюс алмакъ, гёк болмакъ, гёгермек; синеть от холода сувукъдан гёгермек; 1. (виднеться — о синем) гёк болуп гёрюнмек, гёгерип гёрюнмек.

прил. гёк; синяя краска гёк бояв, гёк сыр.

несов. что 1. (красить в синий цвет) гёкге боямакъ, гёк сыр бермек, гёклемек; 1. (бельё) гёк урмакъ (акъ опуракъгъа).

ж. ала жымчыкъ.

ж. синод (1. рус килисаны баш органы; 1. революциядан сонггъу заманда патриархны къолундагъы килисалагъа къарайгъан оьр канцелярия; 1. протестант килисасында динчи жыйын).

м. синолог (китай тилни ва литературасыны специалисти).

ж. синология (Китайны, китай тилни ва литератураны уьйренеген илмуланы барысы да).

м. лингв. синоним (башгъа сёз булан маънасы бир яда бек ювукъ сёз, мас: абур, сый, гьюрмет).

м. синтаксис (грамматиканы предложенияны къурулушун ва предложенияны ичинде сёзлени бир-бирине байланагъан кюйлерин уьйретеген бёлюгю).

прил. синтаксис…; синтаксис якъдан; синтаксический разбор синтаксис якъдан разбор этив (чечив).

м. синтез (1. анализ этип айрылгъан элементлени, гесеклени бирлешдирив; 1. айры-айры элементлени бирлешдирип бир химический бирлешме алыв).

прил. 1. (основанный на синтезе) синтезге кюрчюленген; 1. синтез этилген; синтетический каучук синтез этилген каучук.

м. синхронизм (бир вакътилилик, бир процесслени бир заманны ичинде оьтмеклиги, уюшуву, расланыву).

ж. 1. (для белья) гёк (къумачны, опуракъны ва ш. б. гёклейген); 1. (чертёжная бумага) синька (чертёжланы копияларын этмек учун къолланагъан, гёкге боялагъан кагъыз).

м. къансавуп гёгерген ер, къаралгъан ер (къаркъарада); у неё синяки под глазами ону гёз тюплери къаралгъан.

несов. къарыкъ аваз этмек, къарлыкъгъан тавуш булан сёйлемек, хырылламакъ.

прил. къарлыкъгъан, хырыллавлу (тавуш).

ж. сирена (гючлю тавушлу сигнал зурнайы — пароходларда, фабриклерде ва ш. б.).

прил. 1. сирень…, сиренни; сиреневый куст сирень терек; 1. (о цвете) сирень тюслю, гёкшылт.

ж. сирень (бир тайпа уллу уьлкю терек; шону арив ийисли чечеги).

м. сириялы.

ж. сириялы къатын.

прил. Сирия…; сирийский народ Сирия халкъы.

м. сироп (шекерли, емиш сув).

м., ж. етим, оьксюз; круглый сирота атасыз-анасыз етим.

несов. етим болмакъ, оьксюз къалмакъ.

прил. мунглу, ажиз, янгыз, янгыз къалгъан.

ж. 1. (порядок) низам, тизим, система; привести в систему низамгъа салмакъ; 1. (метод; структура) система, къайда, кюй, ёл; избирательная система сайлав къайдасы; нервная система нервлер системасы.

ж. низамгъа салыв, системагъа салыв, системалашдырыв.

сов. и несов. что низамгъа салмакъ, системагъа салмакъ, системалашдырмакъ.

ж. систематика (1. низамгъа, системагъа салыв; 1. зоологияда гьайванланы, ботаникада оьсюмлюклени жынслагъа, тайпалагъа ва ш. б. бёлюклеге айырагъан бёлюк).

нареч. арты уьзюлмейген кюйде, ара бёлмей, артлы-артлы этип; он систематически опаздывает ол ара бёлмей гечиге.

прил. 1. (последовательный) низамлы, тизимли, системалы, белгили плангъа гёре тизилген; систематическое описание тизимли кюйде суратлав; 1. (постоянно повторяющийся) арты уьзюлмейген, артлы-артлы гелеген, арасы бёлюнмейген.

м. чыт (къумач).

с. элек.

ж. ситуация (белгили бир гьалны тувдурагъан шартланы гелиши).

прил. чыт…; чытдан этилген; ситцевое платье чыт опуракъ; ситцевая фабрика чыт фабрик.

м. сифон (1. синген затны бир савутдан башгъасына тёкмек учун этилген къайтыкъ быргъы; 1. шолай быргъысы булангъы шиша савут).

ж. см. сей.

с. шавла, ярыкъ, йыртыллав, балкъыв; северное сияние темиркъазыкъ шавласы; ◊ в сиянии славы макътавлукъну шавласында, аты халкъгъа айтылгъан.

несов. 1. шавла бермек, ярыкъ бермек, йыртылламакъ, балкъымакъ; его глаза сияли от радости ону гёзлери къуванчлыкъдан йыртыллай эди; 1. чем, от чего и без доп., перен. (радоваться) шат болмакъ, яйнамакъ, ачыкъ юзлю болмакъ.

с. см. сей.

м. лит. хабар (айтагъан гишини атындан юрютюлеген).

с. лит. хабар, айтыв (литература формагъа салынгъан хабар, айтыв).

сов. в разн. знач. айтмакъ, демек, сёйлемек; скажите, пожалуйста! айтчыгъыз, аллагьизен!; сказать правду гертисин айтмакъ, герти айтмакъ; ◊ ничего не скажешь — предложение правильное инкар этмеге болмас — предложение тюз; скажем вводн. сл. (например) айтайыкъ; как сказать! олай айтмагъа да бажарылмай, айтардай тюгюл!; легко сказать! айтмагъа тынч!, айтып къойма тынч бола!; сказано — сделано айтылды — этилди, айтды — болду; так сказать разг. айтмагъа.

сов. 1. кому и без доп., разг. (предупредить) айтмакъ, айтып билдирмек, билдирмек (оьзюню гьакъында); ушёл, не сказавшись айтмай гетип къалгъан; 1. кем (объявить о себе) … деп билдирмек, билдирмек (оьзюню гьакъында); сказаться больным авруйман деп билдирмек; 1. на ком-чём, в ком-чём, чем и без доп. (отразиться) ачыкъ болмакъ, болуп чыкъмакъ, ачыкъгъа чыкъмакъ, ашгереге чыкъмакъ, гёрюнмек, айтылмакъ; это рано или поздно скажется шо тез я геч ачыкъгъа чыгъажакъ.

м. айтывчу (халкъ хабарларын, йырларын уста айтагъан адам).

ж. 1. ёмакъ; 1. перен. уйдурма, ялгъан, ёмакъ; рассказывай сказки! разг. айтасан ёмакъны!

м. ёмакъ айтмагъа уста адам, кёп ёмакъ билеген адам.

прил. 1. ёмакъны; 1. (нереальный) ёмакъгъа ошайгъан, ёмакъдагъы, гьакъкъатда ёкъ; 1. перен. (необычайный) болмагъандай, ажайып.

с. грам. сказуемое (предложенияда —жумлада подлежащеяны гьаракатын яда гьалын гёрсетеген сёз).

несов. см. сказаться.

несов. 1. (прыгать) атыла туруп чапмакъ, чапмакъ, алпуллап чапмакъ, атылмакъ; конь скачет ат чаба; скакать на одной ноге бир бутдан атыла туруп чапмакъ; 1. (на коне) чапмакъ, ат чапмакъ; 1. (участвовать в скачках) ат ярышда ортакъчылыкъ этмек.

прил. чабагъан; скаковая лошадь чабагъан ат.

м. чабагъан ат; арабский скакун чабагъан арап ат.

ж. таш яр, къала таш, къала (ташдан).

прил. таш ярлары кёп, яр…; скалистые берега реки оьзенни таш яр къырыйлары.

несов. что: скалить зубы тиш урмакъ.

несов. тиш урмакъ, тишлерин ачмакъ, тишлерин гёрсетмек, тишлерин иржайтмакъ.

ж. окълав.

несов. см. сколоть I, II.

сов. что калькуляция этмек.

м. скальпель (хирург бичакъ, ярачы бичакъ).

ж. скамейка.

ж. скамейка; ◊ на школьной скамье школада охуйгъан заманда; со школьной скамьи школаны битдиргенден берли; скамья подсудимых судда айыпланагъанлар олтурагъан ер.

м. къалмагъал, къаламалыкъ, къавгъа, давлашыв.

м. къалмагъалчы, къавгъачы.

несов. къалмагъал этмек, къавгъа этмек.

прил. 1. (постыдный, позорящий) абурдан тюшюреген, айыпгъа салагъан, биябурлукъ, яман, эрши; скандальное дело биябурлукъ иш; скандальный провал яман бузулув; 1. (любящий скандалить) къалмагъалчы, къавгъачы, къалмагъал салагъан; скандальный человек къалмагъалчы адам.

сов. и несов. что уьзюп-уьзюп къычырып охумакъ (йырны, шиъруну оьлчевюне гёре).

несов. см. скопить(ся).

м. разг. уьй алагъожа, уьй матагьлар.

ж. скарлатина (кёбюсю гьалда, яшларда болагъан югъагъан къызыл зат чыгъып аврув).

м. (рыба) скат (денгизде болагъан япалакъ къаркъаралы, итти къуйрукълу, уллу йыртгъыч балыкъ).

м. (колёса на оси) дёгерчиклер, гёчерагъачлары булан бирче дёгерчиклер.

м. (наклон) аркъа бет, авункъу бет, бет; скат крыши къалкъыны авункъу бети.

сов. что 1. (катая свернуть) бурмалап жыймакъ, чырмамакъ; 1. обл. (свалять) басмакъ (кийиз).

ж. аш шаршав, скатерть; ◊ скатертью дорога ёл эркин.

сов. кого-что дёгеретип тюшюрюп йибермек.

сов. дёгереп тюшмек; скатиться кубарем дёгереп тюшюп гетмек.

несов. см. скатить.

несов. см. скатать.

несов. см. скатиться.

ж. скафандр (1. сувну тюбюнде юзегенлер учун айрыча гийим; 1. стратосферада учувчулар учун айрыча гийим).

ж. 1. къатты чабыв; бешеная скачка бек къатты чабыв, улагъып чабыв; 1. мн. скачки спорт. ат ярыш, ат чапдырыв; скачки с препятствиями къаршылыкълардан оьтюп чабыв.

прил. талпынып-талпынып барагъан, бир гьалда бармайгъан, бир тегиш бармайгъан; бир гьалдан башгъа гьалгъа атылып чыгъагъан; скачкообразное развитие бир гьалда бармайгъан оьсюв.

м. 1. (прыжок) атылыв; талпыныв; 1. перен. (резкое изменение) талпыныв, бирден алышыныв, бирден-эки алышыныв; скачок температуры температураны бирден-эки алышыныву.

несов. см. скосить II.

несов. см. скосить I 1.

ж. 1. тешик, япсар; замочная скважина киритни тешиги; 1. тех. скважина (бурав уруп этилген къую); нефтяная скважина нап скважина.

м. сквер (шагьарда гиччирек бав, чечеклик).

нареч., безл. в знач. сказ. яман, пис, бузукъ; скверно получилось яман болду; я себя скверно чувствую мен оьзюмню яман гьис этемен, къаркъарам бузукъ; мне скверно мени гьалым бузукъ.

несов. эрши, эдепсиз сёйлемек, сёгюшмек.

прил. яман, пис, бузукъ, яравсуз; скверный человек яман адам, пис адам; скверная работа бузукъ иш; скверный почерк яман хат.

сов. разг. кипит болмакъ, гьакълашмакъ, тенге-тенг болмакъ.

несов. 1. безл. (продувать) оьтгере ел урмакъ; в окно сквозит терезеден оьтгере ел ура; 1. (просвечивать, виднеться) ари янындан гёрюнмек; через щели ставен сквозил свет терезе агъачланы япсарларындан ярыкъ гёрюне эди; 1. перен. (чувствоваться) сезилмек, гьис этилмек, билинмек, англашылмакъ; в его словах сквозит неудовольствие ону сёзлеринден разисизлик сезиле эди.

прил. 1. (проходящий насквозь) оьтгере, оьтюп гетеген, оьтюп чыгъагъан; сквозная рана оьтгере яра; сквозной ветер оьтгере ел; 1. (без остановок) тувра, тувра барагъан; сквозной поезд тувра поезд.

м. оьтгере ел, эки якъдан гелип оьтеген ел.

предлог с вин. п. ичинден, ортасындан, арасындан оьтюп, таба, оьтгере; пробраться сквозь толпу жыйылгъан халкъны арасындан оьтюп бармакъ; смотреть сквозь стекло шишадан таба къарамакъ; прошёл сквозь огонь, воду и медные трубы погов. къайсы къазанда да къайнагъан, не балагь да гёрген; смотреть на что-л. сквозь пальцы бир затны гёрмемиш болуп къалмакъ.

м. сыйыртгъыч, къаратавукъ.

м., скворечница ж. уьй йимик этип этилген, сыйыртгъыч уя.

м. скелет (гьайванны къаркъарасыны беклигин болдурагъан бары да сюеклери бир ерде); ◊ он стал как скелет ону янгыз гёню де, сюеклери де къалгъан.

м. скептик (1. скептицизмни якълайгъан адам; 1. гьар затгъа шеклик булан, инанмайгъанлыкъ булан къарайгъан адам).

м. скептицизм (1. герти гьакъкъатны билмеге бажарылмай дейген идеалист философия агъымы; 1. гьар затгъа инамсызлыкъ булан, шекли кюйде къарайгъанлыкъ).

прил. скептицизм…; шеклик, инамсызлыкъ; инамсыз, шекли; скептическая философия скептицизм философиясы; скептический взгляд инамсыз къарав.

м. скетч (енгил маъналы, масхаралы гиччирек пьеса).

ж. 1. (сбавка) скидка, багьасындан тайыв; продажа товаров со скидкой малны багьасындан тайып сатыв; 1. (пониженное требование) енгиллик, этилеген талапны енгил этив, аз талап этив; сделать скидку енгиллик этмек.

сов. 1. кого-что (сбросить) тюпге атмакъ, алып ташламакъ, тюпге ташламакъ; 1. что (одежду, обувь) чечип салмакъ, чечмек (опуракъны); 1. что (сбавить в цене) багьасындан тюшмек, багьасын кемитмек.

м. скипидар (ине япыракълы агъачланы сыламасындан алынагъан, саргъылтсув, яман ийисли синген зат — бояв производствода ва медицинада къоллана).

м., скирда ж. аракъ, гебен, черен (бичен аракъ, будай черен).

с. аракъ этив, гебен этив, черен этив.

несов. что. с.-х. аракъ этмек, гебен этмек, черен этмек, аракъгъа салмакъ.

несов., скиснуть сов. ачымакъ.

м. макансыз, ер-ерге гезеп турагъан адам.

несов. макансыз, ер-ерге къыдырып турмакъ, къыдырып юрюмек; скитаться по белу свету ер юзюнден къыдырып айланмакъ.

м. (строй, характер) къурулгъан кюй, хасият, ойлашагъан кюй; склад жизни яшавну къурулгъан кюю; склад ума гьакъылы ишлейген кюй; он человек особого склада ол айры хасиятлы адам.

м. 1. (помещение) склад, гьамар, сарай; склад оружия дав савутлар склады; дровяной склад агъач склад; 1. (запасы) бир ерге жыйылгъан мал-матагь.

ж. 1. бюгюш; бюгюв; бюкме; бюрюш; юбка в складку бюрюшлю юбка; брюки с выутюженными складками итив урулгъан бюгювлери булангъы шалбар; глубокие складки на лбу мангалайда терен бюрюшлер; 1. геол. къат, къатлав; складки земной коры Дюнья къабугъуну къатлавлары.

прил. бюкленеген, бюгюлеген, ачылагъан-ябылагъан; складной стул бюкленеген шанжал; складной нож бюгюлеген бичакъ.

прил. разг. гелишли, къыйышгъан, арив этилген, гёрмекли, тизимли; складный рассказ арив тизилген хабар складная фигура гёрмекли бой-сой.

ж. бир ишде ортакъчылыкъ этегенлер разилешип арагъа акъча, мал салыв.

несов. см. сложить(ся).

несов. см. склеить(ся).

сов. что ябушдурмакъ (къалыкъ булан, чырыш булан).

сов. ябушмакъ.

сов. что, тех. берчинлемек, перчинлемек, берчин (перчин) этип ялгъамакъ.

м. мед. склероз (аврувдан айры-айры санланы къатыву, сыкълашыву).

несов. кого къычырып жыймакъ, чакъырып жыймакъ.

ж. къалмагъал, къавгъа, бузулушув, эришивлюк (увакъ затлар учун).

м. аркъа бет, тав бет, бет, авункъулукъ; ◊ на склоне лет оьмюр энишлегенде, къартлыкъда.

с. грам. склонение (падежлеге гёре тюрлендирив).

сов. 1. что (наклонить, нагнуть) энкейтмек, иймек, салландырмакъ, авункъу этмек; склонить голову башын энкейтмек, баш иймек; 1. кого, к чему, на что, перен. рази этмек, гьакъылгъа салмакъ, этежек этмек.

сов. 1. (нагнуться) энкеймек, иелмек, салланмакъ; 1. перен. (решиться) рази болмакъ, гишини сёзюне къайтмакъ; гьакъылгъа тюшмек.

ж. гьаваслылыкъ, малиянлыкъ, ушатагъанлыкъ, сююм; иметь склонность к чему-л. бир затгъа гьаваслы болмакъ.

прил. гьаваслы, малиян, ушатагъан, сюеген.

прич., прил. грам. склонение этилеген (падежлеге гёре тюрленеген).

несов. 1. см. склонить; 1. что, грам. склонение этмек (падежлеге гёре тюрлендирмек).

несов. 1. см. склониться; 1. грам. склонение этилмек (падежлеге гёре тюрленмек).

м. къавгъачы, къалмагъалчы, арагъа бузукълукъ салагъан, сёз салагъан адам.

ж. гиччи шиша (зат тёгеген).

ж. 1. (ручка) къулакъ, къулакъ темир (мас. эшикни, сандыкъны); 1. тех. солгъу (эки агъачны бир-бирине тутдуруп бегетмек учун этилген эки башы къайтыкъ темир).

ж. скобка, тырнакъ (язывда); круглые скобки дёгерек скобкалар (тырнакълар); квадратные скобки квадрат скобкалар; взять в скобки скобкалагъа алмакъ; вынести за скобки скобкалардан чыгъармакъ.

несов. что къырмакъ, къырып арчымакъ.

прил. темир…, темирден этилген; скобяной товар темирден этилген мал; скобяные изделия темирден этилген затлар.

ж. тутулгъанлыкъ, маталгъанлыкъ, бегигенлик, къатып къалгъанлыкъ.

1. прич. тутулуп къалгъан, маталгъан, бегип къалгъан, байланып къалгъан, къатып къалгъан; скованный морозом сувукъ къатдырып къойгъан; скованный болезнью аврув байлап къойгъан; 1. прил. байлангъан, бугъавлангьан, эркин ишлемеге болмайгъан; скованная мысль эркин ишлеме болмайгъан гьакъыл.

сов. 1. что (выковать) темирни (яда башгъа металлны) токъалап зат этмек; 1. что (соединить ковкой) тююп ябушдурмакъ (металл затланы); 1. кого-что (заключить в оковы) бугъавламакъ; 1. кого, перен. (лишить свободы действия) эркинлигин алмакъ, къысмакъ; 1. что, перен. (покрыть льдом) бузлатмакъ, буз булан япмакъ, буз къапламакъ.

ж., сковородка ж. ялгъав, тава.

несов. см. сковать.

несов. см. сколотить.

сов. что 1. (сбить вместе) къагъып бегетмек, къакъмакъ; 1. (сделать) мыхлап этмек, къурашдырмакъ; сколотить ящик мыхлап ящик этмек; 1. перен. разг. (организовать) къурмакъ, тюзелтмек; 1. перен. разг. (накопить) жыймакъ.

сов. что (соединить, прикалывая) чанчып бир-бирине тутушдурмакъ, тийремек.

сов. что (сбить) уруп яркъыч тюшюрмек, гесек айырмакъ.

с. тайгъалав, сыргъалав.

несов. 1. (по скользкому месту) тайгъаламакъ, сыргъаламакъ; 1. перен. (легко, плавно передвигаться) юзмек, саркъмакъ, гезмек.

прил. 1. (о поверхности) тайгъакъ, сыргъалакъ, тайгъалакъ; скользкий лёд тайгъакъ буз; 1. перен. (ненадёжный, неустойчивый) мекенсиз, мугькам тюгюл, бек тюгюл, инамсыз, шекли; вступить на скользкий путь мекенсиз ёлгъа тюшмек.

сов. однокр. см. скользить.

нареч. бир къадар, бираз, нечакъы буса да.

1. нареч. (как много) нече, не къадар, нечакъы; сколько стоит? багьасы нечакъыдыр?; за сколько? нечакъыгъа?; бери, сколько хочешь сюйген чакъы ал; сколько угодно нечакъы сюесен, сюйген чакъы; 1. нареч. (насколько) гёре, йимик; бетер, артыкъ; сколько мне известно, ты завтра уезжаешь магъа белгили болгъанлыгъына гёре сен тангала гете экенсен; он не столько устал, сколько голоден ол ерулгъанлыгъындан бетер ач болгъан; 1. мест. нече; сколько времени? сагьат нечедир?, не замандыр?; сколько тебе лет? сагъа нече йыл бола?; в скольких томах это сочинение? бу сочинение нече томлукъдур?; ◊ сколько лет, сколько зим! нечакъы замандыр биз гёрюшмеген!

сов. команда этмек, команда бермек.

сов. что къурашдырмакъ, къыйышдырмакъ, тюзелтмек, комбинация этмек, гьисаплап, чагъышдырып, тенглешдирип къарамакъ.

сов. что 1. гораламакъ, гора этмек, топарламакъ, къысып, окъалап бюрюшдюрмек; 1. перен. алгъасап бютюнсюз этмек, ярты-юрту этмек, алгъасап ярты-юрту этип битдирмек.

сов. гораланмакъ, гора болмак, топарланмакъ, окъаланып къалмакъ.

сов. что къурашдырмакъ, тиркешдирмек, айры-айры затлардан жыйып бир зат этмек.

сов. кого-что абурсуз этмек, абурдан тюшюрмек, атын ямангъа чыгъармакъ, айыпгъа салмакъ, сыйсыз этмек.

сов. что къурмакъ, къурашдырмакъ, яратмакъ, болдурмакъ, бир затны конструкциясын этмек.

прил. илыкъгъан, уялгъан, онгайсыз гьалгъа тюшген.

сов. кого илыкъдырмакъ, уялтмакъ, онгайсыз гьалгъа салмакъ.

сов. илыкъмакъ, уялмакъ, онгайсыз гьалгъа тюшмек.

сов. 1. кого-что концентрация этмек, бир ерге жыймакъ, бир ерге топламакъ, топлашдырмакъ; 1. что, хим., горн. къалынлашдырмакъ, гючлендирмек.

сов. гечинмек, оьлмек (адам).

сов. 1. что копиясын чыгъармакъ, гёчюрюп алмакъ; 1. кого-что, перен. башгъасы этегенни этип ошамакъ.

сов. что жыймакъ, топламакъ, артгъа салмакъ; скопить деньги акъча жыймакъ.

сов. жыйылмакъ, топланмакъ; скопились люди адамлар жыйылгъан; скопилось много товаров кёп мал жыйылгъан.

с. жыйылыв, топланыв.

несов. см. скопить(-ся).

сов. что кюлте этмек, кюлте байламакъ, кюлтеге салмакъ, кюлте къучакъ этмек.

несов. о ком-чём къайгъырмакъ, дертленмек, пашман болмакъ.

прил. къайгъылы, дертли, пашман; скорбное лицо пашман юз.

ж. къайгъы, дерт, пашманлыкъ; глубокая скорбь терен къайгъы.

1. сравнит. ст. к скорый, скоро; скорее приходи тез-тез гел; 1. нареч.. (лучше) танглар, яхшы гёрер; он скорее умрёт, чем скажет ол айтып къоймакъдан эсе оьлюп къалмакъны танглар эди; 1. нареч. (вернее) кёп, бек, гертиси; он скорее похож на мать, чем на отца ол атасындан эсе анасына бек ошай; ◊ скорее всего тюзю, тюзюн айтгъанда.

ж. къабукъ; скорлупа яйца йымырткъаны къабугъу.

м. терини, кёрпени ишлейген уста.

нареч. 1. (быстро) чалт; работать скоро чалт ишлемек; 1. (вскоре, через короткий промежуток) тез, тезде, ювукъда, ювукъ заманда; скоро приеду тез гележекмен; я сделал это очень скоро мен шуну бек тез этдим; скоро осень ювукъда гюз болажакъ.

ж. 1. (быстрая речь) чалт сёз, чалт сёйлев; говорить скороговоркой чалт сёйлемек; 1. (трудно произносимое сочетание слов) янгылтмач (чалт айтып болмайгъан авазлардан тизилген сёзлер).

прил. бек чалт, бек алгъасавлу.

ж. чалт языв.

прил. тез бузулагъан.

прил. хапарсыздан болгъан, къапултун, гёзленмеген; скоропостижная смерть къапултун оьлюм.

ж. разг. 1. (плод, овощ) тез бишеген, тез етишеген емиш; 1. перен. тез оьсген, тез иш гёрмеге башлагъан адам.

прил. 1. (о плодах, овощах) тез бишеген, тез етишеген (емиш, оьсюмлюк); 1. перен. (преждевременный) яхшы кюйде ойлашынмагъан, алгъасавлу; сай гьакъыллы; скороспелое решение яхшы ойлашынмагъан къарар.

м. скоростник (уллу чалтлыкъ булан гьаракат этивню ва чалт методлар булан ишлевню специалисти, ишчи).

прил. чалт, чалтлашгъан; скоростная плавка чалт иритив.

прил. воен. чалт атылагъан, чалт урагъан; скорострельная пушка чалт атылагъан топ.

ж. чалтлыкъ, тезлик; набирать (развивать) скорость чалтлыкъны артдырмагъа башламакъ; с возрастающей скоростью баргъан сайын артагъан чалтлыкъ булан.

сов. что: скоротать время заманны йибермек, вакъти гечирмек.

прил. тез гечеген, тез оьтеген, тез таягъан; скоротечная чахотка разг. тез гючленеген, тез алып гетеген кёкюрек аврув.

м. чалт юрюйген; чалт юрюшлю; ◊ сапоги-скороходы фольк. чалт юрюшлю этиклер (ёмакъларда).

м. арпелек.

сов. разг. къаркъарасын къуврушдурмакъ, жыйырмакъ, жыйрылтмакъ, къыйшайтмакъ.

сов. къуврушмакъ, жыйрылмакъ, къыйшаймакъ.

прил. 1. (быстрый) чалт, алгъасавлу; идти скорым шагом чалт абатлар булан юрюмек, чалт юрюмек; скорый поезд чалт поезд, скорый поезд; 1. (близкий по времени) тез, ювукъ; в скором времени ювукъ заманда, тез заманда; до скорого свидания гёрюшгюнче гюн яхшы болсун, тез заманда гёрюшгюнче; на скорую руку алгъасавлукъда, алгъасав кюйде.

сов. что (глаза) къылый къарамакъ.

сов. 1. что чалмакъ, чалып битдирмек (биченни); 1. кого-что, перен. (погубить) къырмакъ, къырып битдирмек.

м. собир. гьайванлар, тувар, мал; рогатый скот къара тувар; молочный скот сют береген гьайванлар, сютлю гьайванлар.

ж. см. скот.

ж. туваргъа къарайгъан къуллукъчу къатын, гьайванлагъа къарайгъан къатын.

прил. гьайванлар учун; скотный двор гьайванлар учун абзар.

ж. тувар соягъан ер, домурлар.

м. гьайванчы, гьайванчылыкъны специалисти.

с. гьайванчылыкъ.

прил. гьайванчылыкъ.

сов., скрашивать несов. что аз билинеген этмек; бояп, безеп гёрсетмек; скрасить недостатки кемчиликлени бояп гёрсетмек.

ж. къашыв, къашывуч (ат учун).

м. 1. къыргъыч; 1. тех. темирчилер ва багъырчылар къоллайгъан гиччирек тёш.

м. къыжырав, къыжырлав, къыжырав аваз; ◊ со скрежетом зубовным тишлерин къыжырата туруп.

несов. чем къыжыратмакъ, къыжырлатмакъ; скрежетать зубами тишлерин къыжыратмакъ.

сов. что 1. (прочно соединить) бегитип къошмакъ, бек байламакъ, беклешдирмек; 1. перен. (обещанием, клятвой и т. п.) мугькамлашдырмакъ, беклешдирмек; скрепить узы дружбы достлукъ аралыкъны беклешдирмек; 1. (удостоверить) токъташдырмакъ, герти этмек, къол басмакъ (бир документны); ◊ скрепя сердце сюймей туруп, ягьгъа къалып.

ж. къысгъыч, тийревюч (кагъызланы бир-бирине бегитмек учун).

несов. см. скрепить.

несов. кого-что къырмакъ, тырнамакъ, къырып тазаламакъ; ◊ на сердце кошки скребут разг. юрек парахат тюгюл, ичи бушуп тура.

сов., скрещивать несов. что (сложить крест-накрест) чатыраш этип салмакъ, чатып салмакъ, чатмакъ; 1. что, перен. (противопоставить) къаршы-къаршыгъа салмакъ; 1. кого-что, биол. жутлашдырмакъ, къошмакъ (гьайванланы яда оьсюмлюклени, — наслу алмакъ учун).

сов. что къынгырлашдырмакъ, къыйшайтмакъ, къынгыр этмек, къыйшыкъ этмек, къайтыкъ этмек; эрнин-бурнун чююрмек (лицо, рот и т. п.).

сов. разг. къынгырлашмакъ, къыйшаймакъ, къынгыр болмакъ, къыйшыкъ болмакъ, къайтыкъ болмакъ; эрнин-бурнун чююрмек (о лице, рте и т. п.).

м. къажыллав, хынц аваз; скрип дверей эшиклени хынцыллаву.

м. скрипкачы, скрипач, каманчачы.

несов. къажылламакъ, къыжылламакъ, хынц этмек, хынц аваз этмек; сапоги скрипят этиклер къыжыллай.

ж. скрипка, каманча; играть на скрипке скрипка сокъмакъ.

сов. однокр. къыжыллап къоймакъ, хынц этип къоймакъ.

прил. разг. къыжыллайгъан, хынцыллайгъан, хынц этеген.

сов. что бичмек (опуракъ, аякъ гийим).

несов. разг. саламатлыкъ гёрсетмек, саламат болмакъ, гьалимлик этмек, уялчанлыкъ этмек.

ж. (скромное поведение) саламатлыкъ, гьалимлик, эдеплилик, асыллыкъ.

прил. 1. саламат, саламатлы, гьалим, асыл, эдепли; скромный человек гьалим адам, саламат адам; 1. (простой) саламат, простой, безениксиз; скромный костюм саламат костюм; скромный образ жизни саламатлы кюйде яшав; 1. перен. (небольшой, умеренный) гиччирек, аз, ортасув, ярлысув; скромный заработок ортасув алапа.

прил. бек еткирикли, бек тындырыкълы, инг назик даражада тюз.

сов., скручивать несов. 1. что (изготовить кручением) бурмакъ, ийирмек, чырмамакъ; 1. кого-что (туго связать) буруп байламакъ, бургъучламакъ, матап байламакъ; 1. кого-что, перен. разг. (заставить повиноваться) бойсындырмакъ; 1. кого-что, перен. разг. (обессилить) гючюн сындырмакъ, гьалдан тайдырмакъ, гьалсыз этмек, гьавкъатсыз этмек; болезнь его совсем скрутила аврув ону гьавкъатсыз этген.

несов. см. скрыть.

несов. 1. см. скрыться; 1. (прятаться) яшынып юрюмек, яшынмакъ.

сов. 1. кого-что яшырмакъ; 1. что от кого-чего (утаить) сыр этип сакъламакъ, ичинде сакъламакъ, яшырмакъ, юрегине тутмакъ; скрыть свою радость оьзюню сююнчюн яшырып къоймакъ.

сов. 1. (спрятаться) яшынмакъ; 1. (о солнце и т. п.) артылмакъ, батмакъ; солнце скрылось за горами гюн тавлардан артылды; 1. (исчезнуть) къачып таймакъ, гёз алдан ёкъ болмакъ.

несов. см. скрючить(ся).