Stradatelnıy zalog (Tüşüm darajalıq)
Stradatelnıy zalog w kumıkskom yazıke mojet obrazowatsä kak ot perexodnıx, tak i ot neperexodnıx glagolow (w osnownom ot perexodnıx), w russkom yazıke – tolko ot perexodnıx glagolow. Stradatelnıy zalog ukazıwayet na to, çto predmet podwergayetsä deystwiü drugogo predmeta ili lisa. Pri etom logiçeskiy obyekt stanowitsä grammatiçeskim subyektom, a logiçeskiy subyekt prinimayet formu grammatiçeskogo obyekta (w forme tworitelnogo padeja bez predloga – w russkom yazıke). W kumıkskom yazıke logiçeskiy subyekt, za redkim isklüçeniyem, otsutstwuyet: on mojet bıt wırajen formami datelno-naprawitelnogo ili isxodnogo padejey, osnownogo padeja + bulan, xotä eti primerı ne sowsem sootwetstwuyut, stradatelnım konstruksiyam s tworitelnım subyekta: Yelden terekler çayqala "Derewya pokaçiwaütsä wetrom" (bukw. ot wetra). Ol duşmannı gözüne ilindi "On bıl zameçen wragom" (bukw. ulowlen glazami wraga).
W kumıkskom yazıke, w otliçiye ot russkogo, stradatelnıy zalog obrazuyetsä pri pomoşi spesialnıx affiksow: -ıl / -il / -ul / -yül / -l; -ın / -in / -un / -yün / -n (s preobladaniyem form na l), kotorıye prisoyedinäütsä glawnım obrazom k osnowam perexodnıx glagolow (gorazdo menşe – neperexodnıx): sürül – sürül-ye (3-ye l. nast, wr.) "bıt wspaxannım; raspaxiwatsä"; gesil "bıt wırublennım, obrezannım, otrezatsä, otrubatsä"; tutul "bıt sxwaçennım; arestowat, xwatat, lowit"; sırıl "bıt prostögannım, prostögiwatsä; sşiwatsä; skreplätsä"; süyrel "woloçitsä, taşitsä wolokom"; tanıl "bıt uznannım, uznawatsä"; taral "bıt rasçesannım, rasçesıwatsä, priçesıwatsä"; xarjlan "bıt izrasxodowannım, rasxodowatsä, tratitsä"; işlen "bıt sdelannım, delatsä, wırabatıwatsä"; salın "bıt polojennım, stawitsä, rasstilatsä", alın "bıt wzätım, bratsä; pokupatsä".
Stradatelnıy zalog w swoyem stradatelnom znaçenii obrazuyetsä ot ponuditelnıx form, sootnositelnıx s neperexodnımi glagolami osnownogo zaloga: öl "umri" – öltür "ubey" – öltürül "bıt ubitım, ubiwatsä, umerwşlätsä"; qayna "kipi" – qayna-t-ıl "bıt wskipäçennım, kipätitsä".
Stradatelnıy zalog w russkom yazıke wırajayetsä:
a) sprägayemımi formami glagola s postfiksom -sä w stradatelnom znaçenii. On obrazuyetsä ot neperexodnıx glagolow nesowerşennogo wida w osnownom w tretyem lise (formı 1-go, 2-go lisa ot glagolow na -sä w stradatelnom znaçenii malo upotrebitelnı). Subyekt deystwiya wırajayetsä formoy tworitelnogo padeja bez predloga (yego obıçno nazıwayut tworitelnım deystwuüşego lisa). Otsutstwiye tworitelnogo deystwuüşego lisa oslabläyet stradatelnoye znaçeniye glagola, i glagolı pri obretayut znaçeniye wozwratno-srednego zaloga: dom stroitsä xoroşim masterom; dengi wıdawalis administrasiyey w srok; klassnıye jurnalı zapolnäütsä uçitelämi wowremä (stradatelnıy zalog); dom stroitsä xoroşo (wozwratno-sredniy zalog);
b) kratkimi stradatelnımi priçastiyami, obrazowannımi ot perexodnıx glagolow, çaşe sowerşennogo wida, glawnım obrazom proşedşego wremeni: ukrepleniye bılo postroyeno naspex; wsä mestnost wdol i poperek bıla obyezjena Pugaçewım.
Glagolı na -sä, obrazowannıye ot perexodnıx glagolow sowerşennogo wida, mogut imet stradatelnoye znaçeniye tolko w buduşem wremeni: Dom postroitsä plotnikami. (Nelzä skazat: Dom postroilsä plotnikami.)
Stradatelnıy zalog redko mojet wırajatsä stradatelnım priçastiyem nastoyaşego wremeni: Nami tı bıla lübima i dlä milogo xranima.
Dlä kumıkskogo yazıka wışeukazannıye morfologiçeskiye sredstwa wırajenya stradatelnosti ne xarakternı, otsutstwuyet takje kakaya-libo slowoforma so znaçeniyem subyekta deystwiya.
W kumıkskom yazıke w predlojenyax tipa: üy işlene "dom stroitsä" obyekt deystwiya meneye zawisim ot glagola stradatelnogo zaloga, çem w russkom yazıke, potomu çto on (obyekt) ne podwergayetsä deystwiü drugogo predmeta (subyekta), kotorıy otsutstwuyet, boleye togo, strukturno i semantiçeski ne dopuskayetsä yego upotrebleniye.
W kumıkskom yazıke affiksı -lı / -li / -lu / -lü / -l i -nı / -ni / -nu / -nü / -n, mojno skazat, wse yeşe ne differensirowanı. Oni mogut obrazowat kak wozwratnıy, tak i stradatelnıy zalog. Ukazannıye zalogi w osnownom otliçaütsä liş sootnesennostü glagola k subyektu, kotorıy mojet sowerşit dannoye deystwiye (wozwratnıy) ili k subyektu, kotorıy ne mojet sowerşit dannoye deystwiye (stradatelnıy). Strukturno identiçnıye affiksalnıye formı wozwratnogo i stradatelnogo zalogow razliçaütsä po semantiçeskomu soderjaniü glagola, oni differensiruütsä w kontekste:
Stradatelnıy zalog | Wozwratnıy zalog | ||
---|---|---|---|
Üy işle-n-ye | "Dom stroitsä" | Ulan üyle-n-ye | "Paren cenitsä" |
Aqça xarjla-n-a | "Dengi tratätsä" | Adam paydala-n-a | "Çelowek polzuyetsä" |
İş toqta-l-ğan | "Rabota ostanowlena" | Yaş ger-il-di | "Rebenok potänulsä" |
Arba boşa-l-dı | "Arba wıgruzilas" | Men at-ıl-dım | "Ya prıgnul" |
Kağız yaz-ıl-ğan | "Pismo (bumaga) napisano" | Onu qatını ayr-ıl-ğan | "Yego cena uşla ot nego" |
Glagol s odnim iz etix affiksow dowolno çasto imeyet dwa znaçenya – znaçeniye stradatelnogo i wozwratnogo glagolow, u kotorıx zalogowoye razliçiye osuşestwläyetsä w kontekste:
wozwratnıy zalog | stradatelnıy zalog | ||
---|---|---|---|
Yoldaşım axırda aç-ıl-dı | "Towariş moy, nakones, raskrılsä". | Eşik aç-ıl-dı | "Dwer otkrılas". |
Birazdan ol işge qoş-ul-du | "Çerez nekotoroye wremä on pri nälsä za rabotu" (bukw.: pribawilsä k rabote). | Onu baylığına dağı da baylıq qoş-ul-du | "K yego bogatstwu pribawilos yeşe bogatstwo". |
Şo adam bizge bağıp tüzle-n-di | "Tot çelowek naprawilsä k nam". | Yaşnı masʼaläsı axırda tüzle-n-di | "Zadaça malçika, nakones, bıla isprawlena". |
Ol işge bek bayla-n-ğan | "On oçen priwäzan k rabote". | Tana bağanağa bayla-n-ğan edi | "Bıçok bıl priwäzan k stolbu". |
Atağız hali de yaxşı saqla-n-ğan | "Waş otes i seyças xoroşo soxranilsä". | Habijaylıq yaxşı saqla-n-ğan | "Kukuruznoye pole xoroşo oxranälos". |
İnisi onu boynuna tağ-ıl-dı | "Yego mladşiy brat powis na yego şeye". | İgitge orden tağ-ıl-dı | "Geroyu prikololi orden". |
Muallim bizge bağıp bur-ul-du | "Uçitel powernulsä k nam". | Maşin bizin oramğa bağıp bur-ul-du | "Maşina swernula na naşu ulisu". |
Yesli rassmotret wozwratnıy zalog na -ın kumıkskogo yazıka s sobstwenno-wozwratnım (prämo-wozwratnım) znaçeniyem kak samostoyatelnuyu kategoriü, to ostalnıye znaçenya affiksow -ın / -in / -un / -yün / -n; -ıl / -il / -ul / -yül / -l mojno bılo bı obyedinit pod obşim nazwaniyem wozwratno-stradatelnıy zalog. İli, naoborot, k stradatelnomu zalogu otnesti glagolı s obıçnım dlä nego stradatelnım znaçeniyem, ostalnıye znaçenya ukazannıx affiksow (sobstwenno-wozwratnoye, wozwratno-sredneye) rassmotret pod nazwaniyem wozwratnıy zalog. Takim obrazom, selesoobrazno wıdelit takiye kategorii: wozwratnıy i wozwratno-stradatelnıy zalog ili stradatelnıy i wozwratnıy (s razliçnımi ottenkami).
W russkom yazıke wozwratnıye glagolı priobretayut stradatelnoye znaçeniye, yesli w predlojenii, gde skazuyemoye wırajeno glagolom na -sä, podlejaşim yawläyetsä predmet neoduşewlennıy; yesli podlejaşeye nazwaniye lisa, to wozwratnıye glagolı-skazuyemıye çasto upotrebläütsä w znaçenii wozwratno-srednego zaloga:
Winograd sobirayetsä wowremä (stradatelnıy zalog) – Yüzüm zamanında cıyıla.
Wolki bıstro sobiraütsä (wozwratno-sredniy zalog) – Börüler tez cıyıla.
W stradatelnıy zalog perexodät:
-
Sobstwenno-wozwratnıye glagolı wozwratno-srednego zaloga, yesli podlejaşim w predlojenii yawläyetsä neoduşewlennıy predmet. On moyetsä – Ol cuwuna; Posuda moyetsä – Qa-şıq-tiş cuwula.
-
Wozwratno-sredniye glagolı, oboznaçaüşiye wneşniye izmenenya w sostoyanii subyekta, yesli pri dannıx glagolax nazwaniye subyekta stoit w forme tworitelnogo padeja:
Studentı wozwraşaütsä s pedagogiçeskoy praktiki (wozwratno-sredniy zalog). Studentler pedpraktikadan qaytalar.
Knigi wozwraşaütsä studentami w biblioteku w ukazannıye sroki (stradatelnıy zalog). Studentler kitaplanı kitapxanağa zamanında qay-ta-ra. (Kitaplar kitapxanağa zamanında qaytarıla).
İtak, odin i tot ce wozwratnıy glagol mojet imet znaçeniye stradatelnogo i wozwratno-srednego zalogow, çto opredeläyetsä smıslom predlojenya, a takje leksiçeskim znaçeniyem glagola.
Formı stradatelnogo zaloga w russkom yazıke bolşe xarakternı dlä knijnoy reçi.
Kumıkskomu stradatelnomu zalogu w russkom yazıke w räde sluçayew sootwetstwuyut glagolı neopredelenno-liçnogo znaçenya:
Qonaqğa Qumuqda qoy sayula. – W Kumıkii gostü rejut barana.
Bu ojaqda içki içilmey. – W etoy semye ne püt.
Glagolam stradatelnogo zaloga, obrazowannım ot ponuditelnıx form, w russkom yazıke sootwetstwuyut stradatelnıy zalog bez ukazanya logiçeskogo subyekta:
Et bişirildi – Mäso swareno
Qaplar tolturulğan – Meşki zapolnenı
Tapşuruw göçürülgen – Uprajneniye perepisano
Russkim glagolam stradatelnogo zaloga w konstruksiyax bez ukazanya logiçeskogo subyekta w kumıkskom yazıke sootwetstwuyut:
a) glagolı w osnownom stradatelnogo zaloga:
Za nim bılo poslano Onu artından yiberilgen edi.
W bılinax wospewaütsä narodnıye bogatıri Bırınğı yırlarda batırlanı haqında yırlana.
Dwer bıla otkrıta – Eşik açılğan edi.
Okno zakrıto – Tereze yabulğan.
b) w nekotorıx sluçayax glagolı ponuditelnogo zaloga w stradatelnom znaçenii ili stradatelnıy zalog.
Ya bıl izbit Men toqalatdım // Men toqalandım.
Russkiye stradatelnıye konstruksii s tworitelnım deystwuüşego lisa obıçno perewodätsä na kumıkskiy konstruksiyami so skazuyemım, wırajennım perexodnım glagolom osnownogo zaloga, ili glagolom ponuditelnogo zaloga, ili slowosoçetaniyem imeni i posleloga bulan "s", ili soçetaniyem: stradatelnıy zalog+mest. p.
Prezident stranı izbirayetsä narodom. – Hukumatnı prezidentin xalq ayıra // redko: Hukumatnı prezidentı xalq bulan ayrıla.
Urok bıl prerwan zawuçem. – Zawuç darsnı böldü //redko: Zawuç darsnı bölündürdü // böldürdü.
Yego geroizm ne zabudetsä narodom. – Onu qoççaqlığın xalq unutmajaq // Onu qoççaqlığı xalqarada unutulmajaq (bukw. Yego geroizm ne zabudetsä w narode).
Priçastnıy oborot, opredelitelnoye pridatoçnoye predlojeniye na kumıkskiy yazık peredaütsä opredelitelnım soçetaniyem, wırajennım priçastiyem proşedşego wremeni na -ğan s zawisimımi ot nego slowami:
Prinesite knigu, ostawlennuyu mnoyu wçera. – Men tünegün qoyğan kitapnı geltirigiz.
On protänul mne bumagu, napisannuyu im yeşe wçera. – Ol mağa tünegünden berli oʼzü yazğan kağıznı uzatdı.