Wozwratnıy zalog (qaytım darajalıq) w kumıkskom yazıke i wozwratno-sredniy zalog w russkom yazıke
Wozwratnıy zalog w kumıkskom yazıke i wozwratno-sredniy zalog w russkom yazıke oboznaçayut takoye deystwiye, pri kotorom subyekt i obyekt sowpadayut w odnom lise (predmete), t.ye. deystwiye naprawläyetsä na samo deystwuüşeye liso, wırajayet znaçeniye obraşennosti deystwiya k samomu nositelü yego – subyektu, ukazıwayet na sosredotoçennost, zamknutost deystwiya w samom subyekte.
W kumıkskom yazıke glagolı wozwratnogo zaloga obrazuütsä ot perexodnogo glagola pri pomoşi affiksow -ın / -in / -un / -yün / -n: cuw-un "umıwaysä", giy-in "odewaysä", beze-n "ukraşaysä". Glagolı wozwratnogo zaloga obrazuütsä takje affiksom -ıl / -il / -ul / -yül / -l (redko). No w otliçiye ot formı na -ın s prämo wozwratnım znaçeniyem, affiks -ıl obrazuyut glagolı, sootwetstwuüşiye glagolam wozwratno-srednego znaçenya russkogo yazıka ili wozwratno-stradatelnogo znaçenya kumıkskogo yazıka. Oni wırajayut deystwiye, kotoroye zamıkayetsä, sosredotoçiwayetsä w samom proizwoditele, w nix naprawlennost deystwiya na sebä samogo ili sowsem ne oşuşayetsä, ili oşuşayetsä s trudom. Takiye formı glagola dopuskayut prisoyedineniye opredelitelnogo mestoimenya özü "sam (samomu)". Wozwratnoye znaçeniye takix glagolow naiboleye çetko opredeläyetsä w tom sluçaye, yesli subyektom wıstupayet oduşewlennıy predmet. W soçetanii s subyektom, wırajaüşim neoduşewlennıy predmet, eti glagolı çasto priobretayut stradatelnoye znaçeniye: Sen suwğa çom-ul (özüñ) "Tı okunis w wodu". Men butaqğa uzat-ıl-dım "Ya potänulsä k wetke". Tigr birden at-ıl-dı "Wdrug tigr prıgnul". Yaş uyandı, ger-il-dı "Rebenok prosnulsä, potänulsä". Yaş anasını bawruna bas-ıl-dı "Rebenok prilnul k grudi materi". İnim sözge qoş-ul-du "Mladşiy brat wmeşalsä w razgowor". Qurdaşım qatınından ayrı-l-dı "Drug (moy) razwelsä s cenoy". Qız tara-l-dı "Dewuşka rasçesalas". Sr.: Ayağıñ suwğa çom-ul-du "Twoya noga okunulas w wodu". Xabar uzat-ıl-dı "Rasskaz zatänulsä". Top at-ıl-dı "Puşka wıstrelila". Barmaqları ger-il-di "Palsı rasprämilis". Xasige ayaq bas-ıl-ğan "Na grädku nastupila noga". Aqça qoş-ul-ğan "Dengi pribawilis". Malı-matahı ayr-ıl-ğan "İmuşestwo razdelilos". Yün ta-ra-l-dı "Şerst rasçesalas". W russkom yazıke takiye glagolı wırajayut stradatelnoye i obşewozwratnoye znaçeniye. Oni w etom znaçenii upotrebläütsä s podlejaşim – nazwaniyem lisa bez tworitelnogo padeja, ukazıwaüşego na proizwoditelä deystwiya.
Sredi glagolow wozwratnogo i wozwratno-stradatelnogo zalogow izredka wstreçaütsä glagolı, w kotorıx osnowa bez zalogowıx affiksow w sowremennom kumıkskom yazıke ne imeyet leksiçeskogo znaçenya: yalına "lstit", süykele "polzet", sorulğan "wıtänulsä, wıtänulos (liso)", tartıla "pätitsä nazad".
W russkom yazıke w zawisimosti ot leksiçeskogo znaçenya glagolnıx osnow glagolı wozwratno-srednego zaloga imeüt neskolko zalogowıx ottenkow: sobstwenno-wozwratnoye znaçeniye, wozwratno-sredneye znaçeniye (s razliçnımi ottenkami), wzaimnoye znaçeniye. Wse oni obrazuütsä prisoyedineniyem affiksa -sä.
a) glagolı sobstwenno-wozwratnogo znaçenya oboznaçayut deystwiye, naprawlennoye na subyekt: "odewatsä" giyinmek, "razdewatsä" çeçinmek. Postfiks -sä w takix glagolax rawnoznaçen wozwratnomu mestoimeniü sebä (umıwatsä – umıwat sebä), xotä oni ne odinakowı po swoyey grammatiçeskoy prirode.
Sobstwenno-wozwratnım glagolam russkogo yazıka w kumıkskom sootwetstwuyut glagolı wozwratnogo zaloga na -ın: "On umılsä" Ol cuwundu, "On razdelsä" Ol çeçindi.
Sobstwenno-wozwratnoye znaçeniye w russkom yazıke naiboleye çetko opredeläyetsä w soçetanii s subyektom, wırajaüşim oduşewlennıy predmet. Pri subyekte, wırajaüşem neoduşewlennıy predmet, wozwratnıy glagol priobretayet stradatelnoye ili wozwratno-sredneye znaçeniye. (Belye stirayetsä – stradatelnıy zalog.)
b) Glagolı wozwratno-srednego znaçenya wırajayut deystwiye, kotoroye zamıkayetsä w samom subyekte. W nix naprawlennost deystwiya na sebä samogo ne oşuşayetsä ili oşuşayetsä yele zametno. Oni mogut wırajat: wneşniye izmenenya w sostoyanii subyekta: ostanawliwatsä, katatsä, podnimatsä: wnutrenniye izmenenya w sostoyanii subyekta: radowatsä, bespokoitsä, udiwlätsä, uspokoitsä; postoyannıye swoystwa predmetow: "sobaka kusayetsä" it xaba, "krapiwa cjetsä" qıçıtqan tige, "korowa bodayetsä" sıyır süze, "rozı kolütsä" rozalar çançıla.
Glagolam wozwratno-srednego zaloga russkogo yazıka w kumıkskom ne wsegda sootwetstwuyut glagolı wozwratnogo zaloga: radowatsä – süyünmek (wozwratnıy zalog); podnimatsä – göterilmek (stradatelnıy zalog); sobaka kusayetsä – it xaba (osnownoy zalog).
İtak, pri sopostawlenii wozwratnogo zaloga kumıkskogo s wozwratno-srednim zalogom russkogo yazıka wıyasnilos: a) kumıkskomu wozwratnomu zalogu na -ın w russkom yazıke w osnownom sootwetstwuyet sobstwenno-wozwratnoye znaçeniye wozwratno-srednego zaloga; b) glagolam wozwratno-srednego znaçenya wozwratno-srednego zaloga w kumıkskom yazıke sootwetstwuyut razliçnıye zalogowıye (wozwratnoye, stradatelnoye, stradatelno-wozwratnoye) znaçenya; w) wzaimno-wozwratnoye znaçeniye wozwratno-srednego zaloga mojno sopostawit s wzaimnım zalogom (ortaqlıq darajalıq) kumıkskogo yazıka.