Dörtünçü sapar
Hammal Sindibad süyünüp geçeni köbü getginçe uxlamay turup, axırı uxlap tañ qatğanın, gün çıqğanın da bilmey qalıp, bir zamandan uyanıp qarasa, quşluq bolup tura. Tez turup, alğasap betin-qolun da cuwup, Deñiz Sindibadlağa çapdı. Barıp qarasa, bayağılar gelip olturup, bu hammalğa qarap turalar. Bu da barıp olturup, aşap-içip birazdan soñ Sindibad sözge girişip ayta:
– Üçünçü saparımdan şo qıyınlıqlanı görüp qaytıp, endi sama üyde rahat yaşarman dep, şulay köp zaman turdum. Bir gün dağı da sapar esime tüşüp, qıynalsam da barğan yolumda etip gelegen paydalar gözüme görünüp, nafsımnı toqtatıp bolmay, saparğa eltmege tarıq bolağan zatlanı da aldınğı yollardan da köp alıp, Basratğa bardım. Xıylı özüm tanıyğan sawdügerçiler bulan qoşulup, bir gemege minip yürüdük. Bir xıylı gün yürügen soñ bir gün türlü yeller çığıp, gemeni ari-beri lawlatıp turağanda, gemeçi, batarbız dep qorqup, deñizni ortasında yaqır salıp, gemeni toqtatdı. Geçe orta bolsa yaray edi, biz de Allahğa yalbarıp, har kim özünü bilgen duasın oxup turağanda, birden köp güçlü yel çığıp, gemeni yaqrın üzüp bir taşğa urup, para-para etip yiberdi. Gemeni içindegi adamlar suwğa tüşdüler. Men çi qaçan da tüşüp yüzüp, qalqıp, tüş bolğunça suwnu içinde turdum. Şo zamanda g yemeni taqtala rından birisi qarşı bolup tutup mindim. Menden başğa da bir xıylı ömürü uzun sawdügerçiler qarşı bolup, olar da şo taqtağa mindiler. Bir gün, bir geçe deñizni içinde turup, ekinçi gün dağı da bir güçlü yel çığıp, tolqun oynap, bizin eltip bir atawğa urdu. Biz de arıp-talıp, açlıqdan, görgen qıyınlıqnı köbünden köp qıynalıp atawğa çıqdıq. Şol atawdağı otlardan aşap, ne busa da açlığıbızğa kömek etdik. Şo geçe şonda qalıp, erten turup qaradıq – arekden bir yurt göründü. Şoğar qarap yürüdük. Qapusuna barıp, girme qorqup tura edik. Bir tabun yalanğaç adamlar çığıp gelip, bizin tutup, paçasını yanına eltdi. Paçası bizge olturuğuz dep işara etdi. Olturduq. Aldıbızğa özübüz ömürübüzde görmegen bir türlü aş geltirip saldı. Meni yüregim almay, men aşamadım. Yoldaşlarım onu-munu tergemey aşap yiberdiler. Mağa Allah yazıqsınğan busa yaray, aşamadım, göresiz, bügün bolğunça yaşap turaman. Yoldaşlarım aşağan edi: haqılları tayıp, şaytanlı gişiler yimik bolup, halları almaşındı. Soñ olağa narjilni mayın da geltirip içirdiler. Şo maydan da içgen zamanda, gözleri aralıp, toyağan yerin de bilmey, har ne aşawda boldular. Men, olağa yazığım çığıp, qayğıra, özüm de bek qorqup, ne etejegimni bilmey, hayran bolup qaldım.
Bulanı adatı eken: şulay bizin yimik adamlar qarşı bolsa, tutup geltirip, şo aşnı aşatıp, haqılın taydırıp, bayağı maynı içirip, köp aşatıp semirtip soyup, paçasına aşata ekenler. Özler çi adamnı çiyley aşay eken. Şo işleni görüp, paşman bolup tura edim. Yoldaşlarım bir zat da bilmey, haqılları tayğan küyde, bir adamğa berip, tuwarlanı yimik baqma yiberdiler. Men aşamay günden-gün azıp-irip, köp arıq bolğan edim. Mağa qaramay, tergemey qoyğan ediler.
Bir gün çığıp şo atawnu qıdırıp getdim. Köp uzaq getgenmen. Bayağı meni yoldaşlarımnı bağıp turağan gişi meni görüp, men haqılımnı cıyıp bulanı aşından aşamağanımnı bilip, mağa arekden işara etip: olay barma, oñ yaqğa qarap yürü, ullu paçalıq yol qarşı bolur, şonu bulan getseñ, qutulursan dep añlatdı. Şo aytağan yaqğa qarap yürüdüm. Bir ullu yol qarşı boldu. Yolğa tüşüp yürüp, bayağı gişi de görünmeygen boldu. Birazdan axşam da boldu. Olturup rahat bolup, biraz uxlayım dep qaradım. Qorquwdan uxlap bolmay turup yürüdüm tañ qatğınça. Tañ da qatdı, köp aç bolğan edim. Şondağı otlardan aşap, qursağımnı toydurup, dağı da yürüdüm.
Arekden bir qaraldılar göründü. Axşam da boldu. Üstüne yetişip qarasam, bir tabun adamlar qara burç cıyıp turalar. Meni görüp, üstüme gelip: «Sen ne adamsan? Qaydan gelgensen?» – dep soradı. Men de özümnü başıma gelgen işleni aytdım. Köp tamaşalıq etip, mağa yazıqsınıp, aş geltirdiler. Aşadım, toydum, biraz rahat boldum. Bular, meni de alıp hazir gemesi bar eken, minip yürüdüler. Birazdan şaharına yetişdiler. Bular meni paçasını yanına eltdiler. Men paçağa salam berip, özüm bilgen sıy-ikramımnı etdim. Bu da meni halımnı soradı. Men de özüm Bağdaddan çığıp, şunda yetişginçe görgen qıyınlıqlarımnı aytdım. Köp tamaşa bolup:
– Sen ol yalanğaçlardan qutulmaqlığıñ ullu nasip, ömürüñ uzun eken, – dep ariw söylep, olturmağa yer görsetdi. Olturdum. Aş geldi, aşadım, toydum, Allahğa maqtaw etdim. Soñ turup şaharnı qıdırdım. Köp ullu şahar, bazarı, tükenleri, köp sawdügerleri. Şo şaharğa yetişmekligime köp süyündüm. Şahar ahlüler bulan tanışdım. Paçanı yanına da har waqti soramay girip-çığıp yürüygen boldum Sıyım-aburum günden gün artıp, köp rahat yürüy edim.
Bir gün qarayman, xalq – ullusu da, giççisi de atlağa yaydaq minip yürüyler. Paçağa soradım:
– Bu xalq yaydaq atlağa nege mineler? Yer yaxşı bolmaymı? – dedim. Paça:
– Yer degen ne zatdır? Biz ya görmegenbiz, ya eşitmegenbiz, – dedi.
Men aytdım:
– Sen iznu berseñ, men bir yer eter edim, – dedim. Paça:
– Köp yaxşı bolur, et, biz de göreyik, ne zatdır, – dedi.
Men turup, bir yaxşı ahaç usta tabıp, yerge yarayğan ağaçlar da alıp, şulay et dep üyretip etdirdim. Har bir turmanın da hazir etip, bir temirçige özengini küylerin görsetip, özeñi de etdirip, paçanı atlarından bir at geltirtip, yerni de salıp, paçağa eltip bardım. Qarap, paça bek ariw görüp, minip de qarap, çarxına köp rahatlıq barın bilip, köp uşatıp, mağa da köp zat berdi. Paçanı yerin görüp, bir waziri: «Mağa da şulay bir yer et», – dep tiledi. Oğar da etdik. Başğa ullu adamlar qaysı da tilep, barına da yerler etip berip, köp zat qazandım. Ağaç usta yerge, temirçi özeñige usta bolup, üçübüz de birigip, yer işlep satıp tura edik. Meni de xalqnı arasında hürmetim, sıyım, aburum artıp, günden gün üyrenişip, olar da meni köp süyüp, qayğım, paşmanlığım da tayıp, Bağdadnı, üyahlümnü unutma qarağan edim. Bir gün sözden söz çığıp, paça aytdı:
– Balam, sen bizin arabızda hürmetli, sıylı da bolduñ, biz senden ayrılıp da bolmajaqbız, sen bizin arabızdan tayğannı da süymeybiz, men bir zat aytma süye edim, sen qabul etseñ, – dedi.
Men aytdım:
– Sen süygen zatnı ayt. Sen aytğan zatnı buzmasman. Sen mağa köp yaxşılıq etgensen. Men seni bir qulluqçuñman, – dedim.
Paça aytdı:
– Busa men seni üylendirme süyemen. Sağa köp ariw, malı-halı bulanğı bir qız alıp, özüñ de meni bir üyümde turup, taza, mekenli yaşağanıñnı süyemen, aytğanımnı buzma, – dedi. Men biraz uyalıp, cawap qaytarıp bolmay toqtağan edim. Paça dağı da:
– Nege cawap bermeysen? Qabulluq etmeymisen? – dedi. Men:
– Biraz uyalıp söylemey edim, sen süygen zatnı köp süyüp qabul etemen, – dedim.
Şossahat qadi, şahatlar geltirip, bir sıylı tabundan malı-mülkü, üyü-abzarı bulan bir qız alıp, mağa gebin qıydılar. Paça mağa bir yaxşı abzar-üy, qul-qarawaşlar da berip, özüme belgili aläpa da yazıp, köp rahat yaşap tura edim. Bar görgen qıyınlıqlanı da unutup, qatınım da köp gelişli bolup, bir-biribizni köp süyüp, yerime qaytsam da qatınımnı alıp getermen dep esime gelip, köp şat, ariw yaşap tura edik. Busa da Allahnı qadarından qutulup bolmajaq. Şulay bir xıylı zaman turğan edik. Bir gün meni bulan yuwuqluğu bar bir xonşumnu qatını öldü, men de buğar alhamğa bardım, qaradım: xonşum bek paşman bolup, yılawda-yasda tura. Men buğar alham etip, özüm bilgen nasihatnı aytıp:
– Yuwuğum, paşman bolma, Allah ondan yaxşısın qarşı etsin. Seni ömürüñ uzaq bolsun, – dedim. Xonşum bek yılap:
– Qardaşım, mağa ondan yaxşısın Allah qaydan qarşı etsin, ömürüm de ne dep uzaq bolsun. Hali meni ömürüm bir gün qalğan! – dedi. Men:
– Olay aytma, esiñni cıy, sen sawsan, başğa awruwuñ görünmey, – dedim. Xonşum:
– Sen meni bügünden soñ görmejeksen, – dedi. Men:
– Nege? – dep soradım. Ol aytdı:
– Bügün meni qatınımnı gömejek, onu bulan meni de gömejekler. Bizin adat: qatını ölse erin, eri ölse qatının birge göme. Sawda birge yaşağanı yimik, ölgende de bir-birinden ayırmay, – dedi. Men:
– Wollah, o çu yaman ölüm, yaman adat, sawlay gömüp, şulay adat bolamı, – dep turağanda yurt ahlü adamlar gelip ölgen qatınğa da alham etip, buğar da alham etip, qayğırışa ediler. Qatınnı gebinlep, bir tabut geltirip salıp bayağı gişini de alıp yürüdüler. Men de bulağa qoşulup getdim. Şahardan qırğa çığıp, bir tawnu yağına geldiler. Bir ullu taş bar edi, göterip taydırdılar.
Qarasa, bir teren quyu yimik anaq göründü. Ölgen qatınnı geltirip, şo anaqğa taşladılar. Bayağı xonşumnu da, beline yip de baylap, anaqğa tüşürdüler. Bir käjin suw da, yetti ekmek de saldılar. Quyuğa tüşgende belindegi yipni çeçdi. Yipni de alıp, quyunu awzuna bayağı taşnı da salıp, xonşumnu qoyup getdiler. Men de özüm özüme oylaşıp,
Wollah, mundan yaman ölüm bolmas dep paçanı yanına barıp aytdım:
– Bu ne adatdır saw gişini ölgen gişige qoşup gömegen? – dedim. Paça:
– Bu bizin ullu atalarıbızdan qalğan adatıbız: eri ölse qatının, qatını ölse erin birge gömebiz, sawda da, ölgende de arasın ayırmaybız, – dedi. Men aytdım:
– Meni yimik yat gişini qatını ölse de etemisiz şolay? – dedim. Paça:
– Başğa tügül, kim busa da etebiz adat bolğan soñ, – dedi.
Men bu söznü eşitgende, yüregim yarılma az qaldı. Menden aldın qatınım ölse, şondan yaman iş bolurmu dep qayğıra başladım. Dağı da kim bile, men aldın ölsem de yaray dep, öz-özüme maslahat berip, biraz zaman turğan edik.
Bir gün qatınım awrudu. Awruwu günden-gün güçlü bolup, köp uzaqğa da barmay öldü. Xalq gelip qatınıma da, mağa da bir küyde qayğırışa edi. Paça da gelip, qayğırışıp getdi. Qatınımnı gebinlep, yalan bahalı opraqların giydirip, altın-cawharların tağıp, tabutğa salıp, alıp yürüdüler. Bayağı quyuğa gelip, taşnı göterip, qatınnı saldılar. Soñ meni tanış-yuwuqlarım gelip mağa sawbollaşdılar. Men qıçırıp yılap:
– Heyler, şulay zat bolmas. Men razi tügülmen sizin adatığızğa. Men sizin yerli adam tügülmen! – dep yıladım, tiledim, heç meni sözüme tıñlayğan gişi bolmadı. Tutup, belime yip de baylap, bayağı quyuğa saldılar. Yipni beliñden çeç dep qıçırdı. Çeçmedim, yipni de taşlap, bir käjin suw da, yetti etmek de salıp, quyunu awzun da begetip qaytıp getdiler. Men turup anaqnı içine qaradım: top-tolu ölgen gişileni süyekleri köp yaman iyis, adam turup bolmay. Özüm özüme ayıp ete başladım: bu ne qulluq edi dep mağa, ariw rahat yaşap turmay, canawarlıq etip dep. Busa da Allah mağa şulay yazğandır, saburluq etme gerek dep toqtadım.
Anaqnı içi qarañı, geçeni-günnü ayırıp bolmay. Turup etmekleni de, suwnu da alıp, açdan ölmesge az aşap, köp yansam biraz suw içip, ölüp qalarman dep qorqup tura edim. Soñ turup anaqnı için qıdırıp qaradım. Köp geng anaq eken. Köp zamandan ölüp quw bolup qalğan süyekler bar. İyisden qaçıp, biraz arek barıp, özüme yatmağa bir yer yaraşdırdım. Aşnı-suwnu da az aşap, az içip, bitip qalır dep qorqup tura edim. Bir gün, qarasam, quyunu başı açıldı. Geltirip bir ölgen gişini, bir saw qatınnı da taşlap, bir käjin suw da, yetti etmek de salıp, quyunu başın begetip, getdiler. Men qatınnı göremen, qatın meni görmey edi. Men turup, qoluma bir ölgen adamnı yiligin de alıp, qatınnı üstüne barıp, başına yilik bulan urdum. Qatın esden tayıp yığıldı. Üç-dört keren urup, qatınnı öltürdüm. Etmegin, suwun da alıp, özüm turağan yerge geltirip saldım. Az-az aşap, şulay anaqğa taşlanağanlanı öltürüp, aşın-suwun alıp şonu bulan yaşap tura edim. Bir gün uxlap tura edim, uyanıp getdim: bir zat gemiregen tawuş eşitip, bayağı yilikni de alıp, üstüne bağıp yürüdüm. Meni görüp o zat qaçdı. Qır can ekenin bilip, bu qaydan girgen eken dep artından yürüdüm. Bir xıylı yürügen soñ bir yerden yulduz yimik yarıq göründü. Anaqnı birdağı awzu busa yaray dep, yarıqğa bağıp yürüdüm. Qarasam, bir teşik eken, qır canlar teşip, anaqnı içindegi ölüleni aşap toyup, şondan girip-çığıp yürüy ekenler, Şonu görüp süyünüp canıma umut etip, teşikni de qolum bulan ullu etip qırğa çıqdım. Qarasam, men çıkğan yer – ullu tawnu etegi, bir deñizni yağası eken. Süyünüp, Allahğa maqtaw etip, qaytıp anaqğa girip, ölüleni yaxşı opraqların, taqağılğan altın-gümüş, cawharların alıp, qırğa taşıp, töbe etdim. Har gün anaqğa girip, yañı taşlanğan adamlanı öltürüp, etmegin, suwun alıp, şonu bulan yaşap bir xıylı zaman turdum. Bir gün, qarasam, deñizni ortasından bir geme getip barağanın görüp, bayağı opraqlanı göterip, bulağa işara etip, qıçırdım. Bular qarap, meni görüp mağa bağıp yürüdüler. Bir qayıq yiberip, meni gemege aldılar. Bular mağa:
– Ne adamsan? Munda ne etesen? Ömürübüzde bu yerde adam görmegenbiz, – dediler. Men aytdım:
– Men bir gemede edim. Gemebiz halek bolup buzulup, men de özümnü ustalığımdan biraz zatlarımnı da, canımnı da qutğardım. Xıylı zaman bola edi, geme qarşı bolmasmı eken dep, şunda turağanım. Meni nasibime Allah sizin qarşı etdi, – dedim. Bulay tayışdırıp aytmaqlığım, kim bile, bayağı şahardan gemede adam bolsa dep qorqup edi. Soñ gemeçige bayağı altın-gümüşlerden çığarıp, aldına salıp:
– Al şulanı sen etgen qulluqnu qarşısına, – dedim. Gemeçi:
– Yoq, biz olay zat alıp qulluq etmesbiz, Allah uçun eterbiz. Deñizde şulay adam qarşı busa, aş da, suw da, giyme opraq da berip, xarjı yoq busa xarj da berip, yerine yetişdirebiz, – dep men bergen zatnı almadı.
Men de:
– Ömürüñ uzaq bolsun, Allah razi bolsun, – dep dua etdim. Şolay türlü atawlağa, türlü şaharlağa tiyip yürüy edik. Ölüleni arasında turğanım esime gelse, esden tayma az qala edim. Şulaylıq bulan axırı Basratğa yetişdik. Onda da biraz zaman turup, gemedegilege sawbol da etip, Bağdatğa geldim. Men gelgenni görüp, qardaş-yuwuqlarım gelip, meni esen-aman qaytmaqlığıma süyündüler. Men de paqırlağa sadağalar berip, ariw aşap, ariw giyip köp paraxat bir xıylı zaman turdum, – dep Sindibad sözün toqtatıp: tañala da gelirsiz, sizge beşinçi saparımnı aytarman, – dep hammalğa yüz misğal altın da berip, aşatıp-içirip yiberdi. Bular da qaytıp getdiler.