Къумукъ Тил

союз 1. соед. да (де); ва, булан, дагъы да; он да я ол да, мен де; Ахмет да Магомед пошли в лес Агьмат булан Мугьаммат агъачлыкъгъа бардылар; 1. противит. тек, амма; чы (чи, чу, чю); я бы это охотно сделал, да у меня времени нет шону мен кёп сююп этер эдим, тек менн эаманым ёкъ; он когда-нибудь да вернётся ол къачан буса да чы къайтар.

частица 1. утверд. дюр, дагъы; вы вчера ходили на экскурсию? — Да сиз тюнегюн экскурсиягъа бардыгъызмы? — Дюр, (бардыкъ); 2. вопр. тюгюлдюр; болмас, болмас хари, гёртилей, шолаймы; гости приехали. — Да?къонакълар гелдилер. — Тюгюлдюрмю?; 3. (кстати, вот ещё) гьы, да; чы (чи, чу, чю); къарасана, къарагъыз чы; да, ещё одна новость! гьы, бирдагъы бир янгы хабар!; да! чуть было не забыл къарасана, унутуп къалмагъа аз къалдым; 4. (пусть) -сын (-син, -сун, -сюн); да здравствует Шаухал! яшасын Шаухал!

несов. 1. см. дать; 1.: давай, давайте повел. гел, гелигиз; давайте играть гелигиз ойнайыкъ; давай почитаем гел охуюкъ.

несов. см. даться.

несов. 1. кого-что, на кого-что (тяжестью) басмакъ; 1. кого-что басмакъ, эзмек; янчмакъ (расплющивая); таптамакъ (подминая под себя); 1. кого-что (сжимать, стискивать) къысмакъ; 1. что (выжимать, жать) сыкъмакъ; эзмек; 1. кого, разг. (душить) бувуп оьлтюрмек; 1. кого-что, перен. (притеснять) басмакъ, гюч этмек.

несов. 1. (задыхаться) бувулмакъ, къысдырылмакъ, тыгъылмакъ; давиться костью тамагъында сюек къалып бувулмакъ; давиться от смеха кюлкюден бувулмакъ; 1. разг. (есть торопливо) алгъасап ашамакъ, тыгъынып ашамакъ.

ж. разг. (толкотня) тыгъыслыкъ, къысылыв.

с. 1. физ., хим., физиол. басыв; атмосферное давление атмосфераны басыву, гьаваны басыву; давление крови къанны басыву; 1. перен. (насилие над волей) янчыв, зулму этив, гюч этив, гючлев; ◊ под давлением таъсирини тюбюнде, себепли.

прил. хыйлы алдын болгъан, тезде болгъан, тезги, эжелги.

нареч. 1. (много времени тому назад) кёп алдын, кёпден, тезден; 1. (с давних пор) кёп алдындан берли; ◊ давно бы так тезокъда шолай болгъан болгъай эди.

прил. кёпден гетген; ◊ давнопрошедшее время грам. кёпден гетген заман.

ж. 1. (отдалённость во времени) тезден болгъанлыкъ, эсгилик, бурунгъулукъ; 1. (длительность) кёп заманлыкъ, узакъ заман болгъанлыкъ; болжал; исковая давность юр. судгъа бермек болжалы.

нареч. разг. кёп бурунгъу заманда, кёп алдынларда, кёпден берли.

частица гьатта; да (де); гьатта… да (де); даже он был там гьатта ол да онда бар эди.

нареч. 1. (дальше) узакъ, артыкъ йыракъ; 1. (затем) сонг; ◊ и так далее (и т. д.) ва шолай башгъалары (ва ш. б.).

нареч. йыракъ, узакъ, йыракъда, арек; ◊ далеко за полночь гече ортадан хыйлы оьтюп; далеко не… бирдокъда… тюгюл, гьеч…; он далеко не глуп ол бирдокъда гьавлия тюгюл.

ж. 1. (простор, ширь) узакълыкъ, йыракълыкъ (гёз гёрме болагъан); голубая даль гёк болуп гёрюнеген узакълыкъ; 1. разг. (отдалённое место) узакъдагъы ер, йыракъдагъы ер.

прил. сонггъу, сонграгъы, сонг болгъан (болажакъ), гележекдеги; дальнейшие события показали… сонг болгъан ишлер гёрсетди…; ◊ в дальнейшем эндиден сонг, гележекде.

прил. 1. йыракъ, иыракъдагъы, узакъ, узакъдагъы; поезд дальнего следования узакъгъа барагъан поезд; 1. (о родственниках) узакъ.

прил. Йыракъгъа урагъан, узакъгъа урагъан, йыракъгъа атышагъан; дальнобойное орудие узакъгъа урагъан топ.

ж. бир затны натижасы, гележеги не болагъанны алданокъ билегенлик; сакълыкъ.

прил. бир затны натижасы, гележеги не болагъанны алданокъ билеген; сакъ.

прил. узакъны яхшы гёреген; ювукъдан эсе йыракъдагъы затны яхшы гёреген.

ж. узакъны яхшы гёрегенлик; ювукъдан эсе йыракъны яхшы гёрегенлик.

ж. йыракълыкъ, узакълыкъ.

м. мед. дальтонизм (бир-бир тюслени айырып болмайгъанлыкъ авруву).

1. сравнит. ст. к прил. далёкий и нареч. далеко узакъ арек, дагъы да узакъ; узакъ (башгъасындан эсе); я живу от города дальше вас мен шагьардан сизден эсе узакъда яшайман; 1. нареч. (затем) дагъы, сонг, ондан сонг; арты; что было дальше? сонг не болду?; 1. рассказывай дальше! хабарны узат!

прил. 1. (отдалённый расстоянием) иыракъдагъы, узакъдагъы, йыракъ, узакъ; далёкие районы иыракъдагъы районлар, йыракъ районлар; 1. (с большим протяжением) узакъ; далёкий путь узакъ ёл; 1. (отдалённый временем) узакъ; далёкое будущее узакъ гележек; 1. перен. (чуждый) ят; они далёкие друг другу люди олар бир-бирине ят адамлар; ◊ он не очень далёкий человек ол онча гьакъыллы адам тюгюл.

ж. 1. в разн. знач. дама, къатын; 1. карт, къыз (карт оюнда); ◊ дама сердца шутл. гьашыкъ (бирев сюеген къатын).

ж. дамба (сувну алдын алмакъ учун топуракъ тёгюп этген ял, аркъа).

ж. дамка (шашка оюнда фигура).

прил. къатын гишилик; къатын гиши…; дамские туфли къатын гиши туфлилер.

только мн. маълуматлар, хабарлар; исбатлар, далиллер.

прил. (этот) шу, бу; бусагьатгъы, гьалиги; в данную минуту шу минутда.

ж. 1. ист. ясакъ; 1. перен. (должное) тийишлиси; гьюрмет.

м. 1. (подарок) берив; савгъат; 1. (талант, способность) пагьму, гьюнер; дар речи сёйлемек гьюнери.

м. дарвинизм (Дарвинни оьсюмлюклени, гьайванланы ва инсанланы чыгъыву ва оьсювю гьакъындагъы теориясы).

м. дарвинист (дарвинизмни якъчысы).

несов. кого-что кому савгъат этип бермек, савгъат этмек; багъышлап бермек, тегин бермек, гьавайын бермек.

м. разг. гьавайын ашавуч, башгъасыны къыйыны булан яшайгъан, ишлемей бош юрюйген адам.

с. (талант, способность) пагьму, гьюнер, талант.

сов. и несов. что кому, уст. савгъат этип бермек, савгъат этмек; ◊ даровать свободу эркинлик бермек.

прил. пагьмулу, гьюнерли, талантлы.

прил. гьавайын, тегин (берилген), гьакъ чыкъмагъан.

нареч. 1. (бесплатно) гьавайын, тегин; 1. разг. (дёшево) учуз; учузуна; 1. (бесполезно) пайдасыз, негьакъ, гьабас; даром тратить время негьакъ заманны йибермек.

ж. тарх, дата (тарх, бир ишни дурус заманы — гюню, айы, йылы).

прил.: дательный падеж грам. багъым падеж.

сов. и несов. тархын язмакъ, датасын язмакъ, датасын токъташдырмакъ.

прил. Дания…; датский язык Дания тили.

м. даниялы.

ж. даниялы къатын.

сов. 1. кого-что кому-чему, в разн. знач. бермек; дать взаймы борчгъа бермек; это дерево даёт богатый урожай шу терек мол гелим бере; 1. с неопр. (позволить) къоймакъ, изну бермек, ёл бермек; дайте мне подумать мени ойлашмагъа къоюгъуз; ◊ дать знать хабар бермек; дать течь акъмагъа къоймакъ.

сов. разг. 1. (дать себя поймать) тутулмакъ, берилмек; 1. перен. (поддаться) таъсирине тюшмек; не даться в обман алдатывну таъсирине тюшмемек; 1. кому (удаваться) бажарылмакъ; къолда этилмек; гьавасландырмакъ; математика даётся мне легко математиканы мен тынч бажараман.

ж. дача, яйлакъ уьй (язда рагьатланмакъ учун шагьардан тышда ишленген уьй).

ж. 1. (действие) берив; дача корма скоту гьайванлагъа ем берив; 1. (порция) бир гезик берилеген оьлчев, порция; две дачи овса эки порция ныха.

м. дачада яшайгъан гиши.

прил. дачалыкъ; дача…; дачная местность дачалыкъ ер, яйлакъ; дачный поезд дача поезди.

числ. эки; ◊ в два счёта бек тез, четимликсиз; в двух шагах бек ювукъ, эки абатлыкъ ерде.

с. йигирма йыллыкъ.

прил. 1. (о возрасте) йигирма йыллыкъ, йигирма яшындагъы; 1. (о сроке) йигирма йыллыкъ; двадцатилетняя дружба йигирма йыллыкъ достлукъ.

числ. йигирманчы.

числ. йигирма.

нареч. эки керен.

ж. см. два.

числ. он экинчи.

числ. он эки.

прил. эшик…, эшикни; дверной замок эшик кирит; дверная ручка эшикни къулагъы.

ж. гиччи эшик, эшик; дверцы автомобиля автомобилни эшиклери.

ж. эшик; ◊ ломиться в открытую дверь ачыкъ бир затны тарыкъсыз исбат этмеге урунмакъ.

числ. эки юз.

м. двигатель, мотор (бир затны юрютеген, гьаракатгъа гелтиреген машин).

несов. 1. кого-что (перемещать, приводить в движение) юрютмек, гьаракатгъа гелтирмек; йылышдырмакъ; 1. чем (шевелить) тербетмек, хыбырлатмакъ; ойнатмакъ; двигать плечами инбашларын ойнатмакъ; 1. что, перен. (содействовать развитию чего-л.) оьсдюрмек, алгъа юрютмек; 1. кем, перен. (побуждать) себеп болмакъ, таъсир этдирмек.

несов. 1. (находиться в движении) юрюмек, тербенмек, гьаракат этмек; 1. разг. (отправляться) тюшмек, чыкъмакъ; пора двигаться в дорогу ёлгъа чыкъмагъа заман болгъан; 1. (делать движения, шевелиться) тербенмек, юрюмек, гьаракат этмек.

с. 1. юрюш, тербениш, гьаракат этив; гьаракат; движение планет планеталаны гьаракаты; 1. перен. (общественное) гьаракат; хозгъалыш; национально-освободительное движение милли-азатлыкъ гьаракаты; 1. (уличное) юрюш, юрюв; 1. (телодвижение, жест) тербениш, гьаракат; ойнатыв.

ж. тербенеген мал, тербенеген матагь (уьй мал, палтар ва ш. б.).

прил. (об имуществе) тербенеген; движимый инвентарь тербенеген матагь (инвентарь).

прил. (направляющий) тербетеген, юрютеген, гьаракатгъа гелтиреген, гьаракат тувдурагъан, гьаракат этдиреген; движущие силы революции революцияны гьаракат тувдурагъан гючлери.

сов. и однокр. см. двигать.

сов. см. двигаться.

числ. экев, эки; нас было двое биз экев эдик; двое суток эки сутка.

с. эки гьукуматлылыкъ, эки гьакимлилик (бир вакъ-тидё).

с. гром. эки точка, эки бюртюк.

несов. 1. экиге бёлюнмек, эки айрылмакъ; дорога здесь двоилась ёл шу ерде эки айрыла эди; 1. (быть противоречивым — о мыслях, чувствах) эки тюрлю болуп айрылмакъ, эки башгъа болуп айрылмакъ; 1. (представляться вдвойне) бир зат эки болуп гёрюнмек, къош болуп гёрюнмек.

ж. 1. (цифра) эки, экилик; 1. карт. экилик (оюн картларда); 1. (отметка) эки.

м. ошашлы, ошайгъан (башгъа адамгъа бек ошайгъан гиши); мой двойник мени ошашлым.

прил. 1. эки къат; двойные рамы эки къат рамлар; двойная фамилия эки къат фамилия; 1. (вдвое больший) эки къат, эки керен артыкъ; двойной расход эки къат харж; 1. (двойственный) экиюзлю, эки бетли; двойная игра экиюзлюлюк, экиюзлю иш гёрюв, экиюзлю оюн.

ж. эгизлер, эгиз яшлар.

ж. 1. (противоречивость) эки якълылыкъ, эки тюрлюлюк; 1. (двуличность) экиюзлюлюк, эки бетлилик; 1. (двоякость) экевлюк.

прил. 1. (противоречивый) эки якълы, эки тюрлю; эки башгъа; двойственное решение эки якълы гьукму; 1. (двуличный) экиюзлю, эки бетли; двойственная политика экиюзлю политика; 1. (касающийся двоих) экевлюк, эки якъ ортакъчылыкъ этеген; двойственное соглашение экевлюк дыгъар.

м. 1. в разн. знач. азбар (абзар); он работает во дворе ол азбарда ишлей; скотный двор гьайванлар учун азбар, гьамеч; птичий двор къушлар учун азбар; 1. (крестьянское хозяйство) хозяйство; уьй, къазан-уьй; деревня в сто дворов юз хозяйстволукъ юрт; юз уьйлюк юрт; ◊ не ко двору къыйышмай, тийишли тюгюл.

м. дворец, сарай уьйлер, къапу, къалалар.

м. дворник (абзарны тазалыгъына къарайгъан къуллукъчу).

ж. абзар ит, гёбен ит.

прил. сарай..; дворцовая площадь сарай майданы; ◊ дворцовый переворот сарай перевороту (сарай партиясы, халкъ къошулмайлы, гюч булан пачаны алышдырыв).

м. дворян (дворянстводан болгъан адам).

прил. дворян…, дворянлар…; дворянская усадьба дворян имениясы.

с. дворянлар, дворянлыкъ, дворянство (революциядан алда Россияда помещиклерден, ер есилерден, оьр чиновниклерден болгъан табун (сословие), эксплуатациячы класс).

прил. зукъари; двоюродный брат зукъари къардаш (эр гиши).

прил. эки якълы, эки янлы.

прил. эки бортлу, эки де янына (эзивлеге) тюймелер тигилген (опуракъ).

прил. эки башлы; ◊ двуглавый орёл эки башлы къаракъуш (пача Россиясыны пачалыкъ гербында берилеген хае белги).

прил. эки тонкъулу, эки оьркечли; двугорбый верблюд эки оьркечли тюе.

прил. эки янлы.

прил. мат. эки цифралы, эки ишаралы, эки белгиси булангъы; двузначное число эки ишаралы санав.

прил. эки керен, эки керенлик, эки къат; в двукратном размере эки къат оьлчевде.

прил. см. двухлетний.

с., двуличность ж. экиюзлюлюк, эки бетлилик.

прил. экиюзлю, эки бетли.

с. с.-х. топуракъны экиге пайлап, низамлы ишлетив къайда.

прил. с.-х. топуракъны эки пайлап, низамлы ишлетеген къайдалы.

м. экиюзлю адам, эки бетли адам (тышдан бир группаны ягъы болуп гёрюнюп, тек башгъасына ишлейген адам).

несов. экиюзлюлюк этмек, эки бетлилик этмек.

с. экиюзлюлюк, эки бетлилик.

прил. см. двухсложный.

прил. см. двухсменный.

ж. 1. эки маъналылыкъ, эки маъналы сёз; 1. (нескромность) эдепсизлик; уштукъуллукъ.

прил. 1. эки маъналы, эки тюрлю англашылмагъа ярайгъан; 1. (нескромный) эдепсиз, уштукъул.

прил. см. двухспальный.

ж. къош тюбек.

прил. эки ачылагъан; двустворчатая дверь эки ачылагъан эшик.

прил. см. двухсторонний.

прил. эки актлы.

прил. эки йыллыкъ; двухгодичные курсы эки йыллыкъ курслар.

прил. эки йыллыкъ, эки яшындагъы, эки яшар (экашар); двухгодовалый ребёнок эки йыллыкъ яш.

прил. эки дёгерчикли.

прил. эки кепеклик.

прил. см. двукратный.

прил. 1. (о возрасте) эки йыллыкъ, эки яшындагъы; 1. (о сроке) эки йыллыкъ; двухлетний труд эки йыллыкъ загьмат.

прил. эки ерли, экевлюк, эки адам учун, экев олтурагъан.

прил. эки айлыкъ.

прил. эки моторлу.

прил. эки жумалыкъ.

прил. эки палаталы (парламентни системасы).

прил. см. двупольный.

прил. лингв. эки бувунлу.

прил. эки сменалы.

с. эки юзйыллыкъ.

прил. эки юзйыллыкъ.

прил. экев ятагъан, экевлюк, эки гишилик; двухспальная кровать экевлюк карават.

прил. 1. (имеющий две стороны) эки якълы, эки янлы; эки бетли, эки бети бар (о ткани); 1. (обоюдный) эки де якъгъа борчлу, ортакъ; двухстороннее соглашение эки де якъгъа борчлу дыгъар (разилешив).

м. эки томлукъ.

прил. эки томлукъ, эки томлу.

прил. эки фазалы.

прил. эки ренкли, эки тюслю.

прил. 1. эки сагьатлыкъ; двухчасовая беседа эки сагьатлыкъ лакъыр; 1. разг. (назначенный на два часа) эки сагьатдагъы; двухчасовой поезд эки сагьатдагъы поезд.

прил. эки къат, эки къабат, эки къатлы, эки къабатлы.

прил. 1. (пользующийся двумя языками) тенг ихтиярлы экю тил къоллайгъан; 1. эки тилде язылгъан; двуязычный словарь эки тилде этилген сёзлюк (словарь).

несов. что и без доп. арагъа салып сёйлешмек, ойлашмакъ (бир масъаланы).

только мн. арагъа салып сёйлешив, ойлашыв (бир масъаланы гьакъындан).

м. фин. дебет (бир учрежденияны гелим-чыгъыш тептерлеринде гелимни ва шо учреждениягъа борчланывну гьисабы).

м. разг. къавгъа, тёбелешив, къалмагъал, ябушув.

м. разг. къавгъачы, тёбелешчи, къалмагъалчы.

несов. къавгъа этмек, тёбелешмек, къалмагъал этмек; ябушмакъ.

только мн. (непроходимый лес) къалын агъачлыкъ, къалынлыкъ.

м. дебют (1. сагьнагъа яда башгъа ерде халкъны алдында башлап чыгъыш этив; бир ишде биринчилей чыгъыш этив; 1. шахматда биринчи юрюшлер).

ж. дебютант (сагьнада бир ишде биринчилей чыгъыш этеген адам).

сов. и несов. дебют этмек (сагьнада бир ишде биринчилей чыгъыш этмек).

ж. уст. къыз; ◊ старая дева къарт къыз.

сов. и несов., разг. см. деть куда ты девал свою шапку? сен папахынгны не этдинг?

сов. и несов. разг. см. деться куда девалась моя книжка? мени китабым къайда ёкъ болгъан?

м. къайын улан (гелинге); эрини къардашы (агъасы, иниси).

м. девиз (ёл гёрсетеген идеяны белгилейген къысгъа сёз; мас. пионерлени девизи: «Даим гьазирмен»).

ж. уст. къыз (етишген).

прил. къыз…, къызны; девичьи наряды къыз опуракълар.

ж. къыз яш.

ж. таза къыз, эрге бармагъан къыз.

прил. 1. (целомудренный) таза, эрге бармагъан, гунагьсыз; 1. перен. (нетронутый) тийилмеген, адамны къолу тиймеген, адам аякъ басмагъан; девственный лес адам аякъ басмагъан агъачлыкъ.

ж. къыз, етишген къыз.

числ. токъсан.

прил. 1. (о возрасте) токъсан йыллыкъ, токъсан яшындагъы; 1. (о сроке) токъсан йыллыкъ.

числ. токъсанынчы.

числ. тогъуз юзюнчю.

ж. 1. (цифра) тогъуз, тогъузлукъ; 1. карт. тогъузлукъ (оюн картларда).

числ. он тогъузунчу.

числ. он тогъуз.

числ. тогъузунчу.

числ. тогъуз.

числ. тогъуз юз.

нареч. тогъуз керен.

м. дегенерат (къаркъарасындан яда гьакъылдан сакъат гиши).

ж. деградация, яравсузлашыв, аста-аста осаллашыв, бузукълашыв, тёбенлешив.

сов. и несов. яравсузлашмакъ, осаллашмакъ, бузукълащмакъ, тёбендешмек.

ж. дегустация (продуктну татывуна къарап, сан ягъын белгилев).

м. уллу ата; наши деды (предки) бизин ата-бабаларыбыз.

ж. дедукция (общий положениялардан ойлап гьакъыл булан хас (частный) положениялар чыгъарагъан ёл, метод).

м. уллу ата (аявлап айтылагъан форма).

с. грам. деепричастие.

прил. грам. деепричастие…; деепричастиялы; деепричастный оборот деепричастиялы оборот (баянлыкъ сёзлери булангъы деепричастиядан этилген гьал).

ж. ишлеп болагъанлыкъ, ишге ярайгьанлыкъ, иш бажарагъанлыкъ, бажарывлулукъ.

прил. ишлеп болагъан, ишге яравлу, ишлеп бажарагъан, бажарагъан.

несов. 1. (быть дежурным) дежурна болмакъ; дежурналыкъ этмек; 1.(неотлучно находиться) бир ерде кёп турмакъ, таймай турмакъ.

прил. 1. дежурналыкъ этеген; дежурный офицер дежурналыкъ этеген офицер; 1. в зная. сущ. м. дежурный, дежурна.

с. дежурналыкъ, дежурналыкъ этив.

м. дезертир (асгер къуллукъдан къачгъан яда бир ишден баш къачыргъан адам).

сов. и несов. дезертирлик этмек, баш къачырмакъ, къачмакъ (оьзюню борчун кютмекден).

с. дезертирлик (1. асгер къуллутдан къачыв; 1. перен. оьзюню борчун кютмекден баш къачырагъан адам).

ж. дезинфекция (югъунчлу аврув микробланы къырыв).

сов. и несов. что дезинфекция этмек.

м. дезорганизатор, бузукълукъ салагъан адам, низамсызлыкъ салагъан адам.

ж. дезорганизация, бузукълукъ, низамсызлыкъ.

сов. и несов. кого-что дезорганизация салмакъ, бузукълукъ салмакъ, низамсызлыкъ салмакъ.

ж. 1. (по гл. дезориентировать) дезориентация, ориентациясын тас этдирив, адашдырыв; 1. (по гл. дезориентироваться) дезориентация, ориентациясын тас этив, адашыв.

сов. и несов. кого ориентациясын тас этдирмек, адашдырмакъ.

сов. и несов. ориентациясын тас этмек, адашмакъ.

ж. гьаракатлылыкъ, активлик, таъсирлилик, гючю болмакълыкъ.

прил. гьаракат этеген, актив, таъсирли, гючю болгъан.

с. 1. (деятельность, работа) иш, гьаракат; привести в действие ишлетмек; 1. (сила, действенность) гюч; 1. (воздействие) таъсир; лекарство оказало действие дарман таъсир этди; 1. мн. действия (поведение) иш гёрюв, юрюш; самовольные действия оьзтёрече иш гёрюв; 1. (событие в повествовании) иш; действие происходит в Москве иш Маскевде юрюле; 1. театр. перде, бёлюк; 1. мат. действие, амал; четыре действия арифметики гьисапны дёрт амалы.

нареч. 1. гертилей, герти, гьакъ, гертиден де; он действительно заболел ол гертиден де авругъан; 1. в знач. вводн. сл. гертилей де; дурус, бар кююнде; действительно, он прав гертилей де, онуки тюз.

ж. (реальность) гьакъкъат, барлыкъ; яшавда барлыкъ, яшав; ◊ в действительности гьакъкъатда.

прил. 1. (реальный, подлинный, действительный) герти, гьакъкъатда бар, яшавда бар; 1. (сохраняющий силу) гючю бар, ярайгъан; билет действителен на трое суток белет уьч суткагъа ярай; ◊ действительная военная служба кадровый асгерни составында къуллукъ.

несов. 1. (функционировать) ишлемек, гьаракат этмек; машина хорошо действует машин яхшы ишлей; 1. (проявлять деятельность, поступать) иш гёрмек, иш этмек, иш юрютмек, ишлемек; действовать сообща бирлешип, ортакълашып иш гёрмек; 1. (о законах, постановлениях) юрюмек, гючю болмакъ; 1. на кого-что и без доп. (оказывать действие, влиять) таъсир этмек; это мне действует на нервы шо мени нерваларыма таъсир эте.

прил.: действующая армия иш гёреген асгер; действующие лица ортакъчылыкъ этегенлер.

м. ист. декабрист (Россияда 14-нчю декабрде 1825-нчи йылда царизмге ва крепостной ихтияргъа къаршы болгъан башгётеривню ортакъчысы).

м. тунлу (ай), декабрь (ай)*.

прил. тунлу, декабр…, тунлуну; тунлудагъы, тунлугъы, тунлу айдагъы, тунлуда болгъан.

ж. в разн. знач. декада (он гюн).

м. декан (оьр школаларда факультетни башчысы).

м. деканат (факультетни юрютеген управление).

м. декламатор (чебер охуйгъан гиши).

ж. декламация (чебер охув).

несов. что и без доп. декламация этмек.

прил. декларатив, декларация формадагъы.

ж. декларация (официальный яда торжественный билдирив; бир гьукумат оьзюню политика ёлу гьакъындан парламентде билдирив).

сов. и несов. что декларация этмек (официальный яда торжественный кюйде билдирив этмек).

прил. класс сыпатын тас этген, оьз классы булан байлавун тас этген, жамиятгъа пайдалы ишге къошулмайгъан.

прил. декоратив; аривлюк…, безендирив…; аривлюк учун болгъан, исбайылыкъ учун болгъан; декоративные растения декоратив оьсюмлюклери, аривлюк оьсюмлюклери.

м. 1. декорация суратларын этеген художник; 1. биналаны, уьйлени ясандырагъан, декорацияны къурагъан специалист.

ж. театр. декорация (сагьнаны ясаныву, безендирив, безев).

сов. и несов. что декорация этмек, безендирмек, ясандырмакъ.

м. декрет (закон).

прил. декрет…; декретный отпуск декрет отпуск.

несов. 1. что (действовать) этмек, этип турмакъ; 1. что (производить, изготовлять, создавать) этмек, ишлеп чыгъармакъ, ишлемек; делать мебель мебель ишлемек; 1. что, разг. (об одежде) тикмек, тикдирмек; я делаю себе костюм мен оьзюме костюм тикдиремен (яда тигемен); 1. что: поезд делает семьдесят километров в час поезд сагьатда етмиш километр ёл ала; колесо делает сто оборотов в секунду дёгерчик бир секундда юз керен айлана; 1. что (выполнять) этмек, гьазирлемек; делать гимнастику гимнастика этмек; делать уроки дарсларын гьазирлемек; ◊ делать из мухи слона разг. бир затны кёбокъда къопдурмакъ; что делать? не этме тарыкъ?, не этме герек?

несов. 1. (становиться) болмакъ; 1. (происходить, совершаться) болуп турмакъ; что у вас делается? сизде не болуп тура?

м. делегат, вакил.

прил. делегат…; делегатлар…, вакил…, вакиллер…; делегатский билет делегат билети.

ж. делегация, вакиллер.

с. 1. (на части и т. п.) пайлав, уьлешив, бёлюв; айырыв (разъединение); 1. (членение на части, классы и т. п.) айрылыв, бёлюнюв; 1. биол. бёлюнюв; деление клетки клетканы бёлюнювю; 1. (на шкале) бёлюм; деления термометра термометрны бёлюмлери.

м. бажарывлу, оьз пайдасы учуй ишни бажарагъан.

м. деликатес, назик аш, татывлу аш.

ж. илиякълылыкъ, эдеплилик, йымышакълыкъ.

прил. 1. (вежливый) илиякълы, эдепли, йымышакъ; 1. разг. назик, четим; деликатный вопрос назик масъала.

с. мат. бёлюнеген, пайланагъан, уьлешинеген (санав).

м. мат. оьзюне пайланагъан, пайлайгъан (санав).

несов. 1. кого-что, в разн. знач. пайламакъ, уьлешмек, бёлмек; айырмакъ (расчленять, разъединять); 1. что с кем, перен. ортакъчылыкъ этмек, ортакълашмакъ, ортакъчы болмакъ; он делил с ним горе и радость ол ону къайгъысына ва сююнчюне ортакъчылыкъ эте эди.

несов. 1. в разн. знач. пайланмакъ, уьлешинмек; айрылмакъ (разъединяться, расчленяться); 1. (производить раздел имущества) уьлешинмек, айрылышмакъ, айры болмакъ, башгъа болмакъ; 1. чем с кем (отдавать часть своего) уьлюш чыгъармакъ, пай чыгъармакъ; 1. чем с кем, перен. (поверять что-л.) сыр чечмек, ортакълашмакъ, сырлашмакъ, айтмакъ, сёйлешмек, хабар бермек; делиться мыслями ойларын айтмакъ.

с. 1. (работа, занятие) иш, къуллукъ; приняться за дело ишге гиришмек; общественные дела жамиятлыкъ ишлер; не его дело ону иши тюгюл; 1. (профессия, область знаний) иш, саният, касбу; горное дело маъданчылыкъ иши; 1. разг. (положение вещей, обстоятельства) иш, гьал, кюйлер; как дела? ишлер нечикдир?, иш-гьал нечикдир?; 1. (поступок) иш; он сделал доброе дело ол яхшы иш этген; 1. юр. судлукъ иш; вести дело судлукъ ишни юрютмек; 1. канц. дело (документлер, кагъызлар); 1. (чего-л.) иш; дело укрепления мира во всём мире бютюн дюньяда ярашывлукъну беклешдирмек иши; ◊ какое мне дело? магъа не къуллукъдур?; дело в шляпе иш тюзелген, бажарылгъан; на самом деле гертилей де; не у дел къуллукъсуз, ишсиз; задело негьакъ тюгюл, тийишлиси; первым делом биринчилей, башлап; моё дело сторона мени ишим тюгюл, магъа етишеген ери ёкъ; в чём дело? неишбар?, не болгъан?; то и дело бир токътавсуз, ара бёлмей; дело мастера боится погов. иш устадан къоркъар (уьйренсе не ишни де этмеге болар).

ж. бажарывлулукъ, ищге гьаракатчылыкъ, чалышывчулукъ, ишлилик; серьёзныйлик.

прил. бажарывлу, гьаракатчы, чалышывчу, ишли; серьёзный.

прил. 1. ишлик, ишге байлавлу; ишни гьакъында; деловая бумага ишлик кагъыз; деловой разговор иш гьакъындагъы сёз; 1. (дельный) бажарывлу, англайгъан.

м. иш юрютювчю (кансаралда).

прил. 1. (способный к серьёзной работе) ишге пагьмулу, бажарывлу, ишли, англайгъан, токъташгъан; дельный человек бажарывлу адам; 1. (практически полезный) маъналы; тындырыкълы; дельный проект тындырыкълы проект.

ж. дельта, оьзенни тамагъы.

м. дельфин (хортма тайпадан денгиз гьайван).

с. принциисизлик, увакъ-тюекчилик.

м., делёжка ж. разг. пайлав, бёлюв, уьлешив.

м. демагогиячы, демагог.

прил. демагогиялы, демагогиягъа кюрчюленген.

ж. демагогия (оьз мурадына етмек учун, англавсуз халкъны оьзюне къаитармакъ учун ваъда берив, сёз берив, тюрлю-тюрлю ваъдалар булан алдатыв).

прил.: демаркационная линия демаркация дазусу (дав этеген якълар ярашывлукъ сёйлейгенде оланы арасында яда эришивлю областланы арасында токъташдырылагъан белгили дазу).

ж. полит. демаркация, дазу этив, дазу айырыв (хоншу пачалыкъланы арасында).

ж. демилитаризация, савутсузландырыв (бир пачалыкъны дав промышленность ва асгер сакъламагъа ихтиярын алыв).

прил.: демисезонное пальто демисезон пальто (язда ва гюзде гийилеген пальто).

ж. демобилизация (1. асгерлик къуллукъдан азат этив; 1. савутлу гючлени ва халкъ хозяйствосун дав гьалдан парахатлыкъ гьалгъа салыв).

в знач. сущ. м. демобилизация этилген (адам), асгерлик къуллукъдал азат этилген (адам).

сов. и несов. кого-что демобилизация этмек, асгерлик къуллукъдан азат этмек.

сов. и несов. демобилизация этилмек, асгерлик къуллукъдан азат этилмек.

м. демократ (демократ ёлну тутагъан адам).

ж. демократизация, демократлашдырыв, демократлашыв.

м. демократизм (демократияны къабул этив ва яшавгъа чыгъарыв).

прил. в разн. знач. демократиялыкъ, демократический; демократический строй демократиялыкъ къурум.

прил. демократиялыкъ, демократ кюйдеги, демократча.

ж. демократия (1. гьакимлик этив иши туврадан-тувра халкъны яда ону вакиллерини ягъындан юрюлеген форма; 1. шолай форма булан юрюлеген пачалыкъ; 1. генг массаланы ортакъчылыгъын ва таъсирин таъмин этеген къурумну системасы: партияда, профсоюзда ва ш. б.).

м. жин, иблис.

м. демонстрант, демонетрациячы.

прил. этеген затын иш этип гёрсетип, халкъны къаратып, тергевюн бакъдырып этилген; демонстративный уход гетегенин иш этип гёрсетип гетив.

ж. 1. демонстрация; первомайская демонстрация Биринчи май демонстрациясы; 1. (показ) гёрсетив, демонстрация этив; демонстрация кинофильма кинофильм гёрсетив.

сов. и несов. 1. демонстрация этмек; 1. кого-что (показывать) гёрсетмек, демонстрация этмек.

ж. къылыгъы бузулув, къылыкъсызлашыв, ругьдан тюшюв, низамсыз болув, гёнгюлсюзлешдирив.

сов. и несов. кого-что къылыгъын бузмакъ, низамсызлашдырмакъ, гёнгюлсюз этмек, ругьдан тюшюрмек.

м. эк. демпинг (тыш базарларда малны оьзюне олтургъан багьадан учуз сатыв).

м. денатурат (загьру яда татывун бузагъан башгъа зат къошуп ичме ярамаигъан этилген спирт).

прил. 1. акъча…; денежная реформа акъча реформасы; денежный знак акъча белгиси (кагъыз акъча); денежный перевод акъча йиберив (почта булан); 1. разг. (состоятельный) акъчалы; денежный человек акъчалы адам.

м. в разн. знач. гюн; в середине дня гюн ортада, тюшде; отпуск на четыре дня дёрт гюнлюк отпуск; рабочий день иш гюн; день победы уьстюнлюкню гюню; дни юности яшлыкъ гюнлери; ◊ день в день гюн-бе-гюн (белгиленген болжалда); на днях: 1. (в ближайшем будущем) ювукъ гюнлерде, ювукъларда, шу гюнлерде; 1. (недавно) гьали-гьалилерде, бир-эки гюн алдын.

только мн. акъча; бумажные деньги кагъыз акъча; мелкие деньги увакъ акъча; наличные деньги нагъда акъча; ◊ бешеные деньги тынч тюшген ва шогъар гёре пуч харжэтилеген акъча; бросать деньги на ветер акъчаны бир тарыкъсыз харжламакъ, пуч этмек.

прил.: день-деньской гюнню узагъына, сав гюн.

м. департамент (1. буржуазия улькелерде пачалыкъны оьр учреждениясыны, министерликни бир бёлюгю; 1. США-да ва Щвейцарияда министерлик; 1. Францияда административ округ — пачалыкъны бир району).

с. нескл. депо (паровозлар, вагонлар токътайгъан ва ярашдырылагъан бина).

ж. депрессия (1. эк. капиталист уьлкелерде экономика кризисине байлавлу болуп хозяйствону тёбенлешивю, сёнювю; 1. ругьдан тюшюв, гёнгюлсюзлешив).

м. депутат (сайлангъан вакил).

прил. депутат…

ж. депутатлар.

ж. дербиш.

несов. 1. (становиться твёрдым) къатмакъ, агъачдай болмакъ, агъачгъа дёнмек; 1. перен. (неметь) къатмакъ, къаттылашмакъ, иелмейген болуп къатып къалмакъ, уюмакъ, уюп къалмакъ (бир саны).

прил. юрт…, юртну; юртдагъы, юртда яшайгъан; деревенский житель юртда яшайгъан адам, юрт агьлю; деревенские условия юртдагъы шартлар.

ж. в разн. знач. юрт, гент; вся деревня вышла встречать героя игитни къаршыламагъа бары да юрт чыкъды.

с. 1. терек; фруктовое дерево емиш терек; хвойное дерево ине япыракълы терек; 1. (материал) агъач; красное дерево къызыл агъач (багьалы матагь (мебель) ишленеген агъач).

прил. агъач ишни ишлейген; деревообделочный завод агъач ишлейген кархана.

прил. см. деревообделочный.

ж. гиччи юрт, гиччи гент.

прил. агъач…; агъачдан этилген; деревянная дверь агъач эшик.

ж. пачалыкъ.

м. къысавуч, тутавуч (къурал).

несов. кого-что 1. (иметь на руках, не отпускать от себя) тутмакъ; держать за руку къолун тутмакъ, къолундан тутмакъ; 1. в разн. знач. сакъламакъ; держать под арестом туснакъ этип сакъламакъ; держать деньги в сберкассе акъчаны сберкассада сакъламакъ; держать окна открытыми терезелени ачып тур макъ, терезелени ачып сакъламакъ; держать двери на запоре эшиклени бегитип юрюмек; держать корову сыйыр сакъламакъ; держать домработницу уьй къуллукъчусу болмакъ; ◊ держать путь бир якъгъа багъып бармакъ; держать ухо востро разг. сакъ болуп турмакъ; сакъ кюйде турмакъ; держать язык за зубами разг. тилин сакълап турмакъ, тилин сакъламакъ (авзун къысып турмакъ); держать экзамен экзамен тутмакъ.

несов. 1. (ухватившись за кого-что-л.) тутмакъ, тутуп турмакъ; держаться за руку къолун тутуп турмакъ; 1. (вести себя) оьзюн турмакъ, сакъламакъ; 1. на чём (быть укреплённым) турмакъ, ябушуп турмакъ; пуговица держится на одной нитке пент бир йипге илинип тура; 1. (находиться в каком-л. положении, состоянии) турмакъ; держаться на воде сувну уьстюндетурмакъ; 1. (сохраняться, удерживаться) сакъланып турмакъ, турмакъ; 1. чего, за кем-чем (в определённом направлении) ювукъ турмакъ, бир якъны тутуп юрюмек; держаться левой стороны сол якъны тутуп юрюмек; 1. чего, перен. (следовать) ян болмакъ, ягъы болмакъ, тутмакъ; 1. (не сдаваться) чыдап турмакъ, сакъланып турмакъ; токътап турмакъ; держаться до прибытия подкрепления кёмекге гюч етишгинче сакъланып турмакъ; 1. разг. (сдерживаться) чыдамакъ, чыдап турмакъ; ◊ не держаться на ногах аякъ уьстде туруп болмамакъ, эретуруп туруп болмамакъ; держаться вместе бирликде иш гёрмек.

с. батырлыкъ этив, къоччакълыкъ этив, таваккаллыкъ этив, базынып урунув, къаст этив (асыл ишни, янгы ишни этмек учун).

несов. на что или с неопр. и без доп. батырлыкъ этмек, къоччакълыкъ этмек, таваккаллыкъ этмек, базынып урунмакъ, къаст этмек.

несов. разг. яман сёйлемек, гьаясызлыкъ этмек, эдепсиз сёйлемек.

прил. 1. (грубый) гьаясыз, эдепсиз; 1. (смелый) батыр, къоччакъ, таваккаллы (тек оьктем).

прил. поэт. батыр, къоччакъ, таваккаллы.

ж. 1. (непочтительность, наглость) гьаясызлыкъ, эдепсизлик; эдепсиз иш, эдепсиз сёз, аччи сёз; говорить дерзости гьаясыз сёйлемек; 1. (смелость) къоччакълыкъ, таваккаллыкъ, батырлыкъ.

м. воен. десант (душманны топурагъына учакълардан яда гемелерден тюшюрюлген асгер).

прил. десант…; десант салынагъан; десантные войска десант асгерлер.

м. десерт, татлилик (ашны артындан берилеген емишлер яда татли аш).

прил. десерт…, татлилик…; десертное вино десерт чагъыр, татлилик чагъыр.

ж. тиш эт.

м. 1. деспот, оьзтёрече гьаким; 1. перен. деспот, зулмучу, оьзтёрече.

м. деспотизм, деспотчулукъ, зулмучулукъ, оьзтёречелик.

прил. 1. деспотлукъ, деспотиягъа кюрчюленген; 1. перен. (самовластный) деспотчу, деспотлу, оьзтёречелн; оьзю сюйгенни этеген.

прил. см. деспотический 2.

ж. деспотия (1. башында деспот токтагъан пачалыкъ; 1. закон булан дазуланмагъан монархия формасы).

числ. онав, он.

прил. он гюнлюк.

м. онунчу классны охувчусу.

прил. он кепеклик.

прил. он керен, он керёнлик, он къайта, он къат, он къайтып.

с. он йыллыкъ.

ж. он йыллыкъ школа.

прил. 1. (о возрасте) он йыллыкъ, он яшындагъы; 1. (о сроке) он йыллыкъ; десятилетнее обучение он йыллыкъ охув.

ж. уст. десятина, десетин (1,09 гектаргъа тенг алдынгъы топуракъ оьлчев).

прил. онлукъ; онлап; десятичные дроби онлукъ дроблар.

ж. 1. (цифра) он, онлукъ; 1. карт. онлукъ (оюн картларда); 1. разг. (десятирублёвка) онлукъ, он манатлыкъ.

м. десятник, онбаш.

м. онлукъ, он.

числ. онунчу.

числ. он.

нареч. он керен; десятью десять — сто он керен он юз бола.

ж. деталлашдырыв (бир ишни гьар ягъын гьисапгъа алып).

сов. и несов. что деталлашдырмакъ, гьар якъдан тындырыкълы этип тизмек, къурмакъ, ачыкъ этмек (мас. планны).

ж. 1. (машины) деталь, сан (машинни бир гиччи саны); 1. (подробность) назиклик; увакъ ери; вдаваться в детали назикликлерине гиришмек.

прил. гьар янлы, тындырыкълы, мекенли; детальное описание гьар якъдан суратлав.

ж. собир. разг. увакъ яшлар, яшлар, яш-къуш, балачагъа.

м. (детский дом) детдом (яшлар уью).

м. детектив (капиталист уьлкелерде полицияны агенти, жасус).

прил. детектив…; детективный роман детектив роман.

м. филос. детерминизм (бары да затлар, явлениялар, гёрюнюшлер оьз арасында чарасыз себеп байлавлукъ булан шартлангъан дейген илму).

мн. (ед. дитя с.) яшлар.

м. разг. уллу бойлу ва къувватлы яш эр гиши.

мн. уменьш.-ласк. к дети гиччи яшлар.

с. 1. арх. яш, бала; 2. перен. (создание) оьз загьматы булан этилген иш, зат.

с. яш табыв, наслу яратыв.

м., ж. яшын оьлтюрген (адам).

прил. яшлыкъ; яш…, яшлар…, яшланы; детский характер яш хасият; детская болезнь яшланы авруву.

с. яшлыкъ, яш чакъ.

сов. разг. 1. кого-что (запрятать, положить) салмакъ, этмек, яшырмакъ, тас этмек, къысдырмакъ; 1. что (употребить, израсходовать) харжламакъ, этмек; куда ты дел деньги? акъчаны не этдинг сен?; 1. кого-что (поместить, разместить) ерлешдирмек.

сов. разг. 1. (спрятаться, исчезнуть) къоймакъ, яшынмакъ, ёк болмакъ, ёгъалмакъ, ёюлмакъ, тас болмакъ; куда делись дети? яшлар къайда ёкъ болдулар?; 1. (найти себе место) этмек, бармакъ, гетмек; я не знал куда деться от скуки мен ялкъувдан не этегенни билмей эдим.

м. бала (гьайванны).

м. дефект, бузукълукъ, кемчилик.

прил. дефектли, бузукълугъу бар, кемчилиги бар.

м. дефис (сёзню яртысын бириси сатыргъа гёчюрегенде яда эки сёзню къошагъанда салынагъан къысгъа гьыз).

м. 1. эк. (убыток) дефицит, зарал (гелимден харжны артыкълыгъы); 1. (нехватка) дефицит, етмейгенлик, къытлыкъ (бир зат).

прил. 1. эк. дефицитли, зараллы, хайыр бермейген; 1. дефицитли, къыт; дефицитный товар къыт мал.

ж. деформация (фориасын яда гёлемин алышындырыв).

сов. и несов. что бир затны формасын (яда гёлемин) алышындырмакъ.

сов. и несов. бир затны формасы (яда гёлеми) алышынмакъ.

несов. учуз болмакъ, учузлашмакъ.

ж. учузлукъ.

ж. разг. тёбен багьа, учуз багьа; купить что-л. по дешёвке учузуна сатып алмакъ.

прил. 1. учуз; дешевое пальто учуз пальто; 1. перен. (ничтожный, не имеющий ценности) къыйматсыз; маънасыз; бош.

м. къуллукъчу, ишлевчю, гьаракатчы, чалышывчу, чалышагъан адам; общественный деятель жамиятлыкъ ишлерде чалышагъан адам.

ж. гьаракатчылыкъ, иш, гьаракат, къуллукъ; чалышыв; иш бажарывчулукъ; революционная деятельность революциячы гьаракат, революционный иш.

прил. гьаракатчы, чалышывчу, къастлы, бажарывлу, иш бажарагъан; деятельный человек гьаракатчы адам.

м. джаз (кёбюсю урулуп ва уьфюрюлюп согъулагъан къураллардан жыйылгъан оркестр).

м. джемпер (согъулуп этилген фуфайка, кофта).

м. ат минме уста гиши, игит.

несов. ат ойнатмакъ.

ж. ат ойнатыв (чалдырып).

только мн. джунгли (Индияны изгъар къолларында агъач, уьлкю битген къалынлыкълар; тропик бойларда батмакълы къалын орманлар).

м. мед. диагноз (аврувну белгилев).

ж. 1. мат. диагональ (гьыз); 1. (ткань) дигиналь (къумач).

ж. диаграмма (бир затны артагъанын яда кемийгенин гьызлар булан гёрсетив).

м. лингв. диалект (бир тилни ерли формасы, наречие, мас. къумукъ тилни гьайдакъ диалекти ва ш. б.).

м. лингв. диалектизм (литературный тилде къоллангъан, шо тилни айры бир диалектине хас болгъан сёз яда сёйлев форма, оборот).

ж. филос. диалектика (1. табиатны, инсан жамиятыны ва ойлашывну гьаракатыны ва оьсювюню бютюн бары да законлары гьакъындагъы илму; 1. табиатны, инсан жамиятыны ва ойлашывну гьаракатыны ва оьсювюню процесси).

прил. диалектикалыкъ, диалектикагъа кюрчюленген, диалектический; диалектический материализм диалектический материализм.

м. диалог (экевню яда бир-эки адамны арасында лакъыр).

ж. (диалектический материализм) разг. диамат.

м. мат. диаметр (дёгерекни ортасындан оьтеген тюз гьыз; дёгерек бир затны къалынлыгъы, аркъалыкъны ва ш. б.).

прил. 1. мат. диаметринден (ортасындан) таба эки бёлеген; 1. перен. бютюнлей, толу кюйде; диаметральная противоположность бютюнлей къар-шылыкъ.

м. 1. муз. диапазон (бютюн авазланы жамы); 1. перен. (охват, размер) къадар, даража, оьлчев; къуршав.

ж. анат. диафрагма (кёкюрекни де, къурсакъны да арасын айырагъан генг ва назик мускул пердев).

м. диван.

м. диверсант, диверсиячы.

ж. диверсия (1. воен. душманны тергевюн аздырмакъ ва гючюн аслу ябушув майданындан тайышдырмакъ мурат булан юрюлеген дав операция; 1. полит., эк. бир пачалыкъны дав ва хозяйство гючюн зайыплашдырмакъ ва ону политика, экономика ва дав чараларына пуршавлукъ этмек мурат булан айры-айры яшыртгъын къурумланы, группаланы ва айры-айры адамланы ягъындан юрюлеген зараллы иш).

ж. дивизия (бир нече полк къошулгъан атлы яда яяв асгер бёлюк).

несов. разг. гьайран болмакъ, тамаша болмакъ, тамашалыкъ этмек, тамаша болуп къарамакъ; сукъланып къарап къалмакъ.

прил. 1. (удивительный) гьайран, тамаша; 1. (красивый) бек гёзел, бек арив.

с. (чудо) ажайып, тамаша, гьайран; ◊ диву даваться тамаша болмакъ.

м. тех. дизель (ичинден янып, синген ягъарлыкъ булан ишлейген машин).

ж. дизентерия; къан къурсакъ, къан гючев разг.

м. 1. (варвар) вагьши, къыр (адам); 2. (невежда) авам адам; 3. перен. разг. (нелюдимый, застенчивый человек) чыгъынсыз адам, кёп уялчан адам.

прил. 1. вагьши, къыр; дикие племена вагьши къавумлар; 1. (о животных) къыр, къолгъа уьйренмеген; 1. (о растениях) авлакъ…; къырда оьзю чыгъагъан; 1. (о местности) адамсыз, бош, къоркъунчлу (ер); 1. (необузданный, бешеный) къутургъан, башсыз; 1. (странный) тамаша, тюрлю; 1. (нелюдимый, застенчивый) чыгъынсыз, уялчан; мююшбаш.

м. зоол. дикобраз (къаркъарасы узун, къатты инели гемиривчю гьайван).

ж. разг. тамаша зат; ◊ в диковинку тамашалыкъ, гьайранлыкъ.

прил. къырда оьзлюгюнден оьсеген, къыр.

ж. 1. (варварство) вагьшилик; 1. (застенчивость) чыгъынсызлыкъ, бек уялчанлыкъ; 1. разг. (вздор) гьакъылсызлыкъ, къолайсызлыкъ.

м. диктант.

м. полит. диктатор (пачалыкъны юрютювде дазуланмагъан гьакимлиги булангъы адам).

прил. диктаторлукъ; диктатор…

с. диктаторлукъ.

ж. диктатура (гьаким классны гючюне таянагъан, бир зат булан да дазуланмагъан пачалыкъ гьакимлик); ◊ диктатура пролетариата пролетар диктатурасы, пролетариат диктатурасы (социалист революцияда уьстюн болгъан ишчи классны пачалыкъ гьакимлиги).

несов. что 1. айтып яздырмакъ, диктовать этмек, диктант яздырмакъ, уьйретип яздырмакъ; 1. (предписывать) буйрукъ этмек, буюрмакъ, талап этмек; къабул этмеге борчлу этмек; диктовать условия мира ярашывлукъну шартларын къабул этмеге борчлу этмек; совесть диктует мне сказать правду намусум менден тюзюн айтмакъны талап эте.

ж. 1. (действие) айтып яздырыв, диктовать этив, диктант язырыв, уьйретип яздырыв; 1. разг. диктант.

м. диктор (микрофонну алдында радиодан берилишни охуйгъан адам).

ж. дикция (сёзлени ва сёзню бувунларын айтагъанда ачыкълыкъ, айтылыш).

ж. 1. физ. динамика (механиканы бир бёлюгю); 1. (ход развития) динамика, барыш, гетиш; динамика общественного развития жамиятлыкъ оьсювню барышы; 1. перен. (движение, действие) динамика, гьаракат; в этой пьесе много динамики шу пьесада гьаракат кёп.

с. нескл., динамо-машина ж. динамо, динамо-машин (электрик токну ишлеп чыгъарагъан машин).

ж. династия (бир наслудан, бир тухумдан гелеген монархлар, пачалар).

м. диплом (1. охуп битгенликни яда бир тюрлю ат берилгенликни герти этеген документ, ишгьатнама; 1. университетни, институтну битдирегенде этилеген дипломлукъ иш; 1. савгъат яда бир тюрлю ихтиярлар берилгенни герти этеген документ).

м. дипломант; см. дипломник.

м. 1. дипломат (тыш уьлкелер булан байлавлукъ учун белгиленген вакил); 1. разг. политикалы, политика булан иш юрютювчю, ишни бек назиклик булан, усталыкъ булан юрютеген адам, гьисаплы адам.

прил. 1. дипломатлыкъ; дипломатиялыкъ, дипломатический; дипломатия…; дипломатлар…; дипломатическая связь дипломатиялыкъ байлав; 1. перен. см. дипломатичный.

прил. политика булан иш этеген, усталыкъ булан юрютеген, бажарывлу, гьисаплы.

ж. 1. дипломатия (халкъ ара политика, тыш уьлкелер булан аралыкъ юрютюв къайдалары); 1. перен. разг. (ухищрения, уклончивость в действиях) обурлукъ булан иш этив; ой булан, гьисап булан иш гёрюв; усталыкъ булан иш юрютюв.

прил. диплом берилген.

м. дипломник (диплом язагъан яда диплом алма гьазирленеген студент).

прил. дипломлукъ; диплом…

ж. директива (оьр орган тёбенги органгъа береген ёл гёрсетив).

прил. директив, директива береген, ёл гёрсетивчю.

м. директор.

ж. дирекция (1. бир учрежденияны, охув ожакъны ва ш. б. башчы къуруму; 1. шолай башчы къурум ерлешген ер).

м. дирижабль.

несов. чем дирижёрлукъ этмек.

м. дирижёр (оркестрни, хорну ва бийивню ёлбашчысы).

м. диск, дёгерек, къалач (ялпакъ дёгерек зат); диск луны айны дёгереги (толгъан айны бети); диск для метания спорт. атагъан диск, атагъан къалач.

ж. дисквалификация (1. бир ишдеги квалификациясын, усталыгъын тас этив; 1. спортсменни, спорт ярышлагъа къошулмакъ ихтиярын алыв).

сов. и несов. кого-что дисквалификация этмек.

сов. и несов. кого-что абурдан тюшюрмек, гёзден тюшюрмек, абурсуз этмек.

ж. дискриминация, ихтиярларын аз этив, тенг ихтиярлылыкъдан магьрюм этив.

сов. и несов. кого-что ихтиярларын аз этмек, тенг ихтиярлылыкъдан магьрюм этмек.

прил. дискуссия…, эришив…; дискуссиялы, эришивлю; дискуссионный вопрос эришивлю масъала.

несов. см. дискутировать.

ж. дискуссия, эришив (бир эришивлю масъаланы чечмек учун арагъа салып ойлашыв).

несов. что, о чём дискуссия этмек, эришив юрютмек.

м. диспансер (аврувну багъагъан ва алдын алагъан медицина учреждение).

м. диспетчер (бир ерде туруп, транспортну юрюшюн яда бир предприятияны ишини барышын онгарагъан къуллукъчу).

м. диспут, эришив (илму, литература ва ш. б. масъаланы гьакъындан ачыкъ эришивлюк).

ж. диссертация (алим ат алмакъ учун бир илмудан иш язып, шону тюзлюгюн исбат этив); защищать диссертацию диссертацияны якъламакъ.

ж. диссимиляция (1. ошашлыгъын бузув, ошамайгъан этив, гелишивюн бузув; 1. биол. жанлы организмни яшав гьаракатыны натижасында къошма органик веществону (мадданы) бузулуву, айрылышыву).

ж. 1. (расстояние)мезгил, аралыкъ; 1. (участок) дистанция (ёлну мекенли бир гесеги).

ж. (отрасль науки) илмуну белгили бёлюгю.

ж. дисциплина, низам, къайда; трудовая дисциплина загьмат низамы.

прил. низамлыкъ; низамлыкъ учун; дисциплинарное взыскание низамлыкъ учун дамигь (такъсыр).

прил. низамлы, къатты низамгъа уьйренген.

с. нарыста, яш, бала, сабий.

прил. дифтерия…; дифтерийные палочки дифтерия микроблары.

м. дифтерит; см. дифтерия.

прил. дифтерит…; см. дифтерийный.

ж. дифтерия (яшларда болагъан югъагъан тамакъ аврув).

м. мат. дифференциал.

прил. в разн. знач. дифференциал…; дифференциальная геометрия дифференциал геометриясы; дифференциальный тариф эк. дифферинциал тариф (тюрлю-тюрлю шартлагъа гёре башгъа-башгъалыкъ тариф); дифференциальная рента эк. дифференциациялы рента (айры-айры шартларда башгъа-башгъа болагъан рента гелим).

ж. дифференциация, айырыв, айрылыв, бёлюв (айры-айры элементлеге).

сов. и несов. что 1. айырмакъ, бёлмек, башгъалыкъ салмакъ; 1. мат. дифференциалны тапмакъ.

сов. и несов. айрылмакъ, башгъалыкъ салынмакъ.

ж. диффузия (сингив, биригив).

несов. 1. вагьшиленмек; къыргъа дёнмек; 1. (становиться нелюдимым) чыгъыисызлашмакъ, къыр тартмакъ, адамлардан къачмакъ.

несов. кого-чего и без доп., разг. тартынмакъ, ятсынмакъ, уялмакъ, базмамакъ, уьркмек, чыгъынсызлашмакъ, къыр тартмакъ.

м. бот. къыйылмагъан терек.

ж. 1. собир. (дикие птицы) къыр къушлар (бир-бирде къыр гьайванлагъа да айтыла); 1. (мясо диких птиц) къушланы ва увакъ гьайванланы эти; 1. разг. (вздор) гьакъылсызлыкъ, маънасызлыкъ.

ж. 1. (протяжённость) узунлукъ, бой; меры длины узунлукъ оьлчевлер; длина волны толкъунну узунлугъу; 1. (продолжительность) уллулукъ, узунлукъ; длина рабочего дня загьмат гюнню уллулугъу, загьмат гюнню узунлугъу.

прил. узун аякълы.

прил. 1. узун; длинное платье узун опуракъ; 1. (продолжительный) узакъ, узун, узакъгъа созулган; длинная беседа узакъ лакъыр.

ж. узакълыкъ, созулгъанлыкъ.

прил. узакъ, узун, узакъгъа созулгъан; длительная болезнь узакъ аврув.

несов. узакъланмакъ, созулмакъ, узатылмакъ; урок длится сорок пять минут дарс къыркъ беш минут узатыла.

предлог с род. п. 1. в разн. знач. учун; книга для чтения охув учун китап, охув китап; он для него всё сделает ол ону учун бары да затны этер; 1. (по отношению к кому-чему-л.) гёре; для своих лет он очень молод оьзюню йылларына гёре ол бек яш; ◊ для того, чтобы… …учун; он пришёл для того, чтобы помочь ол кёмек этмек учун гелген.

м. воен. дневальный (асгерде гюнлюк дежурна).

несов.: дневать и ночевать разг. гечеси гюню булан къалмакъ.

м. гюнлюк тептер, дневник.

прил. 1. гюндюзлюк, гюндюзгю; дневной свет гюндюзгю ярыкъ; дневное кино гюндюзлюк кино; 1. бир гюнлюк; дневной заработок бир гюнлюк къазанч.

с. тюп; на дне моря денгизни тюбюнде; дно корабля гемени тюбю; ◊ золотое дно кёп гелим гелтиреген ер; гелими кёп ер; къазанч кёп ер; до дна (до конца) тюбюне ерли, ахырына ерли; выпить до дна битгинче ичмек; идти ко дну батмакъ; гьалек болмакъ; перевернуть всё вверх дном бары да затны уьстюн тюп этмек.

нареч. гюндюз.

приставка 1. 1) ишни, гьаракатны ахырына етишдирмекни англатагъан глаголлар ярата, мас. дописать ахырына ерли язмакъ; долететь учуп етишмек; 2) ишни, гьаракатны зараллы, маънасыз бир даражагъа чыкъгъынча узатмакъны гёрсетеген ва ахыры «ся» булан битеген глаголлар ярата, мас. доболтаться тили башына етгинче лагъылламакъ; дети доигрались до ссоры яшлар бир-бири булан аралыгъы бузулушгъунча ойнадылар; 2. бир затдан алда болгъан, алдагъы деген маънадагъы прилагательноелер ярата, мас. довоенный давдан алдагъы; дореволюционный революциядан алдагъы.

предлог с род. п. 1. (при указании расстояния) ерли; до города пять километров шагьаргъа ерли беш километр бар; 2. (при указании времени) ерли; -гъа (-ге); до вечера ахшамгъа ерли; до отхода поезда осталось пять минут поезд гетмеге беш минут къалгъан; 3. (при указании предела, степени) ерли, -гъынча (-гинче, -гъунча, -гюнче); до полной победы толу уьстюнлюкге ерли, толу уьстюнлюк болгъунча; 4. (прежде, раньше) алда, болгъунча; до революции революциядан алда; 1. (приблизительно, около) ерли, -гъа (-ге); мороз доходит до сорока градусов сувукълукъ къыркъ градуслагъа етише; 5. (меньше, не больше) ерли, -гъа (-ге) чыкъгъан, ичиндеги; дети до десяти лет он йылны ичиндеги яшлар; 6. (при указании на лицо или предмет, которого что-л. касается) чоласы етишмек, иши болмакъ; ему не до вас ону сизге чоласы етишмей; ◊ до свидания гёрюшгюнче гюн яхшы болсун, савбол; что до меня магъа къалгъанда.

сов. что, чего къошмакъ, уьстюне къошмакъ, уьстюне салмакъ.

с. 1. (действие) къошув; 1. (то, что добавлено) къошулгъаны, къошум.

несов. см. добавить.

прил. къошум…, уьстев…; добавочный паёк къошум паёк (пай).

несов. см. добежать.

сов. разг. чабып ярамайгъан болмакъ, чабып гьалсыз болмакъ.

сов. чабып етишмек.

нареч. агъаргъынча; раскалить железо добела темирни агъаргъынча къыздырмакъ.

несов. см. добить(ся).

несов. см. добраться.

сов. 1. кого (прикончить) оьлтюрмек; 1. кого-что (разгромить до конца) дагъытмакъ, тёбелеп ярахсыз этмек; 1. что, разг. (разбить окончательно) бузуп (сындырып, уватып) битмек.

сов. къаст этип алмакъ, къаст этмек, етишмек; добиться цели муратгъа етишмек.

прил. игит, къоччакъ, батыр.

ж. игитлик, къоччакълыкъ, батырлыкъ.

несов. см. добросить.

сов. разг. къаст этип етмек, етишмек; ◊ погоди, я доберусь до тебя токъта чы сен, мени къолум сагъа бир етер.

сов. до чего гьаран етишмек, гьаран етмек, астаракъ етмек.

с. 1. (хорошее, полезное) яхшылыкъ; я вам желаю добра мен сагъа яхшылыкъ ёрайман; 1. собир. разг. (имущество, пожитки) мал-матагь.

м. гёнгюллю (оьзю сююп, чакъырылмай шуруп армиягъа баргъан адам).

ж. гёнгюллюлюк, оьзю сююп этегенлик.

прил. гёнгюллю; на добровольных началах гёнгюллю кюйде, оьз ихтияры булан.

прил. гёнгюллю…, гёнгюллюлер…; добровольческий отряд гёнгюллюлер отряды.

ж. яхшылыкъ, таза къылыкъ, оьр къылыкъ.

с. яхшы амаллылыкъ, яхшы юреклилик, ачыкъ юреклилик; йымышакълыкъ.

прил. яхшы амаллы, яхшы юрекли, ачыкъ юрекли; йымышакъ хасиятлы, шат гёнгюллю.

м. яхшылыкъ ёравчу.

ж. яхшылыкъ ёрайгъанлыкъ.

прил. яхшылыкъ ёрайгъан.

ж. сан ягъындан (качество ягъындан) яхшылыкъ; доброкачественность продуктов продукталаны сан ягъындан яхшылыгъы.

прил. сан ягъындан (качество ягъындан) яхшы; доброкачественная работа сан ягъындан яхшы иш.

с., добросердечность ж. яхшы юреклилик, асыл юреклилик.

прил. яхшы юрекли, асыл юрекли.

сов. что атып етишдирмек, ташлап етишдирмек (бир затны бир ерге).

ж. намуслулукъ; мекенлилик, мукъаятлыкъ.

прил. намуслу, ишни тындырыкълы этеген; мекенли, мукъаят.

прил. татывлу, достлукъ, татывлулукъ (хоншу булангъы аралыкъда); добрососедские отношения татывлу къатнашывлар.

ж. рагьму, яхшы юреклилик, яхшылыкъ.

ж. сан ягъындан яхшылыкъ, тизивлюк, мекенлилик, беклик.

прил. сан ягъындан яхшы, тизив, мекенли, бек; добротное сукно тизив сукно.

прил. 1. (незлой, отзывчивый) яхшы амаллы, яхшы, яхшы юрекли, илиякълы; 1. разг. (безупречный) асыл, таза, айыпсыз, багьанасыз, минсиз; доброе имя асыл ат, таза ат; ◊ по доброй воле гёнгюллю кюйде; доброе утро танг яхшы болсун; добрый вечер геч яхшы болсун.

м. разг. яхшы амаллы адам, яхшы юрекли гиши.

сов. кого, разг. уятмакъ, гьаран уятмакъ.

несов., добыть сов. что 1. (достать, разыскать) тапмакъ; къыйналып тапмакъ; болдурмакъ; къазанмакъ (заработать); урмакъ (охотой); 1. (напр. нефть) чыгъармакъ (ерни тюбюнден, мас. напны).

ж. 1. табыв; ав (охота); волк вышел на добычу бёрю ав къыдыра чыкъгъан; 1. (полезных ископаемых) чыгъарыв; 1. (то, что. добыто) тюшюм; добыча охотников авчуланы тюшюмю; 1. (жертва) къурбан.

несов. см. доварить(ся).

сов. что бишивюн етдирмек, бишивю етгинче къайнатмакъ.

сов. бишивю етмек, бишивю етгинче къайнамакъ.

сов. кого-что етишдирмек (миндирип).

ж. доверенность (инамлыкъ кагъыз).

прил. 1. инамлы; 1. в знач. сущ. м. (доверенное лицо) инамлыкъ берилген (адам).

с. инамлыкъ, ихтибар; относиться с доверием инамлыкъ этмек, инамлыкъ булан янашмакъ.

сов. кому-чему кого-что и с неопр. инанмакъ, ихтибар этмек; инанып тапшурмакъ.

сов. кому-чему инанмакъ, инанып къалмакъ; аркъа таямакъ.

нареч. авузуна етгинче, сылама этип, лыкълыкъ этип, шипшип этип (толтурмакъ).

ж. инанып къалагъанлыкъ, инанмакълыкъ, акъпейиллик.

прил. инанагъан, инанып къалагъан, акъпейилли.

несов. см. довершить.

с. ахырына етдирив, битдирив, тамам этив; ◊ в довершение всего барысыны да уьстевюне.

сов. что ахырына етдирмек, битдирмек, тамам этмек.

несов. см. доверить(ся).

сов. что, чего тартып авурлугъун етдирмек.

м. гесек (бир затны тартагъанда етмегенине салагъан гесек).

сов. кого-что 1. (до какого-л. места) алып бармакъ, етдирмек, етишдирмек; 1. (до какого-л. состояния) гьалгъа салмакъ; довести до слёз йылайгъан гьалгъа салмакъ; ◊ довести до сведения хабар бермек, малим этмек.

несов. см. довесить.

м. исбат, далил, довод; приводить доводы далиллер гелтирмек.

несов. см. довести.

несов. болмакъ; он мне доводится двоюродным братом ол мени зукъарим бола.

прил. давдан алдагъы, давну алдындагъы, давгъа ерлиги.

несов. см. довезти.

1. нареч. (в достаточной степени) хыйлы, кёп; довольно поздно хыйлы геч; 1. безл. в знач. сказ, (хватит) таман; довольно тебе заниматься ишлегенинг таман; 1. безл. в знач. сказ. (достаточно) таман, етер, болар; с тебя и этого довольно сагъа шо да таман.

прил. рази; быть довольным рази болмакъ.

с. воен. таъминлик, аш-сув (азыкъ, аш-сув, сурсат, мал-матагь булан таъмин этив); зачислить на довольствие таъминликге къошмакъ, ашгъа-сувгъа къошмакъ.

с. 1. (чувство удовлетворения) разилик; 1. разг. (достаток) токълукъ, моллукъ.

только мн. етишмейгенлени сайлав, къошумлукъ сайлав.

сов. билмек, тюшюнмек, сырын англамакъ, ойлап тапмакъ, билип къоймакъ.

ж. (предположение) ёрав, хыял этив, тюшюнюв, шекленив; теряться в догадках ёрай къалмакъ, тюшюнюп болмай турмакъ.

прил. тез англайгъан, тез тюшюнеген, итти.

несов. см. догадаться.

сов. разг. 1. что (до конца) артына ерли къарамакъ, къарап турмакъ; 1. за кем-чем, чаще с отриц. гёзден тайдырмай турмакъ, гёз-къулакъ болмакъ, къарап туруп болмакъ; не доглядел за ребёнком яшгъа къарап туруп болмады.

ж. догма (гьар къайсы девюрде де ва гьар къайсы исторический шартларда да алышынмайгъан, шексиз гьакъкъат деп къабул этилеген гьал).

м. догмат (динни критика ёлда сынамай, ойламай къабул этилеген кюрчю положениялары).

м. догматизм (критикасыз, янгыз догмалагъа кюрчюленип ойлашыв ёлу).

м. догматик (догматизмни ёлу булан юрюйген адам).

прил. 1. догмалагъа кюрчюленген; 1. (бездоказательный) исбатсыз, къаршылыкъны яратмайгъан; догматик…

сов. кого-что артындан етмек, артындан етишмек.

несов. см. договорить(ся).

м. договор, дыгъар; договор о дружбе и взаимной помощи достлукъ ва бирев-биревге кёмеклешив гьакъда договор.

сов. что и без доп. сёзню айтып битдирмек, ачып айтмакъ; ему не дали договорить ону айтып битмеге къоймады; он что-то не договаривает ол бир затланы айтмай къоя.

сов. 1. (прийти к соглашению) сёйлешмек, сёйлешип гелишмек, гелишип, разилешип битмек, разилешмек; 1. (в разговоре дойти до крайности) лакъырда бир къолайсыз, онгсуз затны айтып къоймакъ.

прил. разилешив…, сёйлешив…; дыгъар этилген; на договорных началах разилешив ёлунда.

ж. разилик, гелишив, сёйлешив, сёз этив.

нареч. ялангач болгъунча, къып-ялангач болгъунча.

несов. см. догнать.

несов.., догореть сов. янып битмек.

сов., доделывать несов. что этип битмек, тамам этмек, ахырына етдирмек (ишни).

сов., додумываться несов. разг. бир ойгъа гелмек, ойлап тапмакъ.

несов. см. доесть.

несов. см. доехать.

с. савув.

сов. что ашап битмек, битгинче ашамакъ.

сов. бир ерге етмек, етишмек (минип).

сов. кого-чего гелгинче къарамакъ, болгъунча къарамакъ, къаравулламакъ.

м. разг. (плащ) янгургъа гиеген плащ.

прил. янгур…, явун…; дождевая вода янгур сув; дождевая туча явун булут.

прил. янгурлу, явунлу; дождливое лето янгурлу яй; дождливая погода явунлу чакъ.

м. янгур, явун; проливной дождь тели янгур, гючлю янгур; дождь идёт янгур ява.

несов. см. дожить.

несов. см. дождаться.

сов. 1. (до какого-л. срока) бир замангъа ерли яшамакъ; дожить до старости къарт болгъунча яшамакъ; 1. (где-л.) бир ерде бир болжалгъа яшамакъ; ◊ до чего он дожил! не гюнлеге къалды ол!

ж. доза (белгили къадардагъы дарман).

несов. см. дозвониться.

сов. кого, разг. чакъырывну эшитдирмек, къаныгъып чакъырып гелтирмек, къырсайып чакъырмакъ (бир нече керенлер).

прич., прил. изну берилген, ихтияр берилген.

сов., дозволять несов. что, уст. изну бермек, ихтияр бермек.

сов. разг. зенг уруп жавап алмакъ; телефон сёйлеп жавап алмакъ.

сов. и несов. что дарманны пай-пай этмек, дозалашдырмакъ.

несов. см. дознаться.

с. юр. сорав алыв, тергев.

сов. разг. билме къарамакъ; ичин алма, сырын билме къарамакъ.

ж. дозор (гиччи разведка бёлюк).

прил. 1. къаравул…, дозор…; дозорный; дозорное судно къаравул геме; 1. в знач. сущ. м. къаравул, дозорный; выслать дозорных дозорныйлар йибермек.

несов., дозреть сов. бишивю етмек (емишни ва ш. б.).

сов. что оюнну артын гелтирмек, ойнап битмек.

сов. до чего, разг. оюнну арты бырыкъ болмакъ, ойнап багъыйсыз гьалгъа тюшмек; ‐гъынча (‐гинче, ‐гъунча, ‐гюнче) ойнамакъ; ◊ вот ты и доигрался муна сен нечик къолайсыз гьалгъа тюшдюнг.

несов. см. доиграть(ся).

прил. савагъан, савун савагъан; доильная машина савагъан машин.

сов. кого-чего и без доп., разг. ахырын тапмакъ.

несов. 1. см. доискаться; 1. чего и без доп. (усиленно разыскивать) ахтармакъ.

прил. историядан алдынгъы, бек бурунгъу.

несов. кого савмакъ (сыйыр ва ш. б.).

несов. савулмакъ; корова плохо доится сыйыр осал савула.

ж. савув.

прил. савулагъан, сют береген; дойная корова савулагъан сыйыр.

сов. 1. в разн. знач. етишмек, етмек; мы дошли до дома биз уьйге етишдик; 1. разг. (дозреть, довариться) бишмек; пироги дошли пироглар бишген 1. до чего, перен. етмек; чыкъмакъ; битмек; дойти до крайности ахыр даражасына етмек; дело дойдёт до слёз ишни арты гёзьяшлар булан битежек.

м. док (гемелени ярашдырагъан ер).

с. исбат, далил.

сов., доказывать несов. 1. что исбат этмек, токъташдырмакъ; 1. на кого, разг. гёрсетип бермек.

несов. см. докончить.

прил. капитализмден алдынгъы.

несов. см. докопаться.

сов., докатываться несов. 1. дёгереп етмек; мяч докатился до забора топ дёгереп чыргъа етди; 1. перен прост. къолайсыз гьалгъа тюшмек; вот до чего он докатился! муна гёр не гьалгъа тюшдю ол!

м. докер (докда ишлейген ишчи).

м. 1. (публичное сообщение) доклад; отчётный доклад гьисап берив доклады; прения по докладу докладгъа гёре чыгъып сёйлевлер; 1. (сообщение руководителю) хабар берив, билдирив; ◊ без доклада не входить сорамай гирмеге ярамай.

прил. доклад формадагъы, докладной; докладная записка докладной кагъыз.

м. докладчы.

несов. см. доложить I, II.

нареч. разг. къачангъа ерли, не заман болгъунча.

сов. кого, разг. лап ишин битдирмек, ахырына етмек; жанын алмакъ; эта болезнь его доконала о аврув ону ахырына етди.

сов. что битдирмек (башлангъан затны).

сов. до чего, разг. ахтарып бир затны ахтигине етмек; ахтарып етмек; докопаться до истины ахтарып гьакъкъатгъа етмек.

нареч. къызаргъынча.

сов. разг. 1. кого (криком дозваться) къычырып эшитдирмек; 1. до чего ‐гъынча (‐гинче, ‐гъунча, ‐гюнче) къычырмакъ; докричаться до хрипоты къарлыкъгъынча къычырмакъ.

м. доктор (1. илму учреждение береген оьр алимлик даража; 1. врач, багъымчы).

прил. докторлукъ; докторская степень докторлукъ даража.

ж. доктрина (илму теория, билим система).

с. доктринёрлукъ (доктринёргъа хас болгъан къарав).

м. доктринёр (яшавдан айрылгъан бир теорияны. тутуп юрюйген, гьакъкъат булан гьисаплашмайгъан адам)

м. белги, документ (бир затны исбат этеген ишлик кагъыз).

прил. белгилик, документлеге кюрчюленген, документлик, документ булан токъташдырылгъан, документальный; ◊ документальный фильм документальный фильм (яшавда герти бар затланы, болгъан ишлени гёрсетеген фильм).

ж. 1. документлер булан кюрчюлев, документлер булан исбатлав, белгилев; 2. собир. документлер, белгилер.

сов. и несов. что документлер булан кюрчюлемек, документлер булан исбатламакъ, белгилемек.

несов., докурить сов. что тартып битдирмек (папиросну).

несов. кому чем, разг. инжитмек, бездирмек, беззер этмек, ялкъдырмак.

прил. инживлю, бездиреген, ялкъдырагъан.

несов. что 1. (ударами делать углубление) тешмек, оюп этмек, чокъуп оймакъ, къазып этмек (бир затны ура туруп); 1. прост. (твердить) айта туруп турмакъ.

м. в разн. знач. борч; выполнить свой долг оьзюню борчун кютмек (тамам этмек); взять в долг борчгъа алмакъ; ◊ долг платежом красен посл. борч — тёленивю булан арив; гьисаплы дос айрылмас; быть в долгу у кого-л. биревге борчлу болмакъ, биревню алдында борчлу болмакъ; первым долгом чинг башлап, биринчи гезикде; человек долга намусгъа байлангъан адам; отдать последний долг оьлюге ахыргъы гьюрметин этмек (савболлашмакъ, гёммекде ортакъчылыкъ этмек).

прил. в разн. знач. узакъ, узун; долгая жизнь узакъ оьмюр; долгий путь узакъ ёл; ◊ откладывать в долгий ящик ишин узакъгъа тебермек, белгисиз замангъа артгъа салмакъ.

нареч. узакъ, узун, кёп.

ж. 1. (длительность) узакъ оьмюрлюлюк; 1. (прочность) беклик, мукъаятлыкъ.

прил. 1. (длительный) узакъ оьмюрлю; 1. (прочный) бек, мукъаят.

прил. узакъ заманлы, узакъ болжаллы.

прил. разг. узун, арыкъ ва жыйнакъсыз, суллай.

прил. узакъ къаравуллангъан, кёпден къаравуллангъан; долгожданный гость кёпден къаравуллангъан къонакъ.

с. узакъ оьмюрлюлюк, узакъ оьмюр, кёп оьмюр, узакъ яшав, кёп йыллыкъ.

прил. узакъ оьмюрлю, кёп йыллар болагъан, кёп йыллыкъ.

прил. узакъ болжаллы; долгосрочный отпуск узакъ болжаллы отпуск.

ж. 1. (продолжительность) узунлукъ, узунлукъну даражасы, узакълыкъ; долгота дня гюнню узунлугъу; 1. геогр. долгота, узакълыкъ (бир ерни баш меридиандан узакълыгъы, градус булан оьлчене); 1. лингв. узунлукъ; долгота гласного созукъ авазны узунлугъу.

несов., долезть сов. оьрленип етмек.

несов., долететь сов. учуп етишмек, учуп етмек, гелмек; с улицы долетели звуки музыки орамдан музыканы авазлары геле эди.

несов. уст. борчланмакъ, бережеги болмакъ.

в знач. сказ. 1. кому борчлу; он мне должен три рубля ол магъа уьч манат борчлу; 1. с неопр. (обязан) герек; она должна была прийти ещё вчера о тюнегюнокъ гелме герек эди; ◊ должно быть болма ярай; вы, должно быть, слышали об этом сиз, болма ярай, эшитгенсиздир о гьакъда.

м. борчлу гиши.

прил. къуллукъдагъы; ◊ должностное лицо къуллукъдагъы адам.

ж. къуллукъ, ер; занимать какую-л. должность бир къуллукъда болмакъ, бир къуллукъну тутмакъ.

прил. 1. болма тийишли, герекли, болма борчлу; ему оказали должное внимание огъар тийишли тергевюн бердилер; 1. в знач. сущ. с. должное тийишлиси, тийишли, болма гереклиси; отдавать должное кому-л. биревге тийишли къыймат бермек.

несов. см. долить.

ж. къол, оязлыкъ.

сов. что, чего етдирип къуймакъ, етдирип тёкмек, тёгюп къошмакъ.

м. доллар (Америкада ва башгъа бир нече уьлкелерде юрюлеген акъча).

сов. что, чего, разг. (положить добавляя) къош-макъ, къошуп салмакъ.

сов. 1. что, о ком-чём(сделать доклад) доклад этмек; 1. о ком-чём и без доп. (сообщить, известить) хабар бермек, билдирмек, айтмакъ.

нареч. ёй, ёкъ болсун, тайдыр, гетсин; долой поджигателей войны! давну отун къабуздурагъанлар ёкъ болсун!

с. уьтюргю.

ж. разг. тилим; апельсинная долька апельсинни тилими, апельсин тилим.

1. сравнит, ст. к прил. долгий и нареч. долго ‐дан (‐ден) кёп, ‐дан (‐ден) узакъ; этот путь дольше того бу ёл биревюсюнден узакъ; я дольше вас работал здесь мен мунда сизден кёп ишлегенмен; 1. нареч. дагъы да узакъ, артыкъ узакъ, узакъ; августовские вечера становились темнее и дольше август гечелер артыкъ къарангы ва узакъ болмагъа башлагъан эди.

ж. 1. (часть чего-л.) пай, уьлюш; 1. (часть в чём-л., право на, участие в чём-л.) пай; 1. (участь) къысмат, талигь., талай.

м. 1. (здание) уьй, бина, дом; 1. (жильё, квартира) уьй; работать на дому уьйде ишлемек; разойтись по домам уьйлерине къайтмакъ; 1. (семья) уьягьлю, уьй кюлпет; в гости пошли всем домом къонакълыкъгъа бары да уьягьлюсю булан бирче гетдилер; 1. (учреждение) уьй, дом, къурум; дом отдыха дом отдых, рагьатлыкъ уью; дом учёных алимлер уью.

нареч. 1. (у себя) уьйде; 1. (на родине) ватанында, тувгъан элинде; ◊ у него не все дома разг. ону башында бир такътасы етишмей (бир аз гьакъылгъа мукъ).

прил. марксизмден алдагъы, марксизм чыкъгъынча алдын болгъан.

прил. 1. уьйдеги; домашний телефон уьйдеги телефон; 1. (приручённый) уьй…; уьйренген; домашние животные уьй гъайванлар; 1. в знач. сущ. мн. домашние уьягьлюню адамлары, уьягьлюден бирлери, уьйдегилер; наши домашние бизин уьйдегилер; ◊ домашняя работница уьй къуллукъчусу (къатын гиши).

прил.: доменная печь домна печь, домна (темир маъдандан иритип чоюн чыгъарагъан печь).

м. домначы (домна печни этеген яда шону ишин юрютеген специалист).

м. доминион (Британия империясыны ич ишлерин оьзлер юрютеген бир бёлюгю (алдын колония болгъан ер).

несов. 1. (преобладать, господствовать) уьстюнлюк этмек, гьукму сюрмек; кюрчю ер тутмакъ; 1. над чем (возвышаться) бийик чыкъмакъ, бийикде болмакъ, бийик чыгъып гёрюнмек; оьрде болмакъ, оьрге чыгъып гёрюнмек.

с. нескл. домино (оюн).

м. тех. домкрат (авур затланы бираз оьрге гётертеген бир къурал, механизм).

ж. домна печь, домна (темир маъданны иритип чоюн чыгъарагъан печь).

прил. уьй жанлы, хозяйствочу, уьюн яхшы сакълайгъан.

м. уьй еси.

прил. уьйлюк; уьй…; ◊ домовая книга уьй тептер, домовая книга (уьйде яшайгъанланы язагъан тептер).

с. къаст къылып, къаныгъып, илинип къалыв.

несов. чего къаст къылып, къаныгъып, илинип къалмакъ (бир муратгъа етмек, бир затны алмакъ учун).

нареч. 1. уьйге, оьз уьюне; он ушёл домой ол уьюне гетди; 1. (на родину) ватанына, ерине, элине.

прил. монополизмден алдагъы.

прил. 1. уьйде оьсдюрюлген (гьайван); 1. перен. ирон. (примитивный) простой, жинкил, томакъ; бишмеген; бютюн тюгюл; осалсув; доморощенный поэт осалсув шаир.

ж. къуру уьйде турагъан гиши (бош заманында).

прил. уьйде согъулгъан (къумач).

с. уьй управлениясы, домоуправление.

м. уьйню хожайыны, уьй еси.

ж. уьйлю къатын, домохозяйка.

сов. чапдырып етмек; чабып етмек.

м. кюрчюсюз ой, кюрчюсюз хыял, кюрчюсюз ёрав.

несов. см. доносить I.

с. воен. хабар берив, билдирив.

сов. 1. (доложить) хабар бермек, билдирмек; 1. на кого и без доп. (сделать донос) чакъмакъ, чагъывул этмек, тил этмек.

сов. кого-что (до какого-л. места) етишдирмек (бир ерге бир затны).

сов. (о звуках) къулакъгъа чалынмакъ, етишмек; до меня донеслись слухи перен. магъа хабар етишди.

нареч. тюбюне етгинче, тюпге ерли.

несов. см. донять.

м. мед. донор (аврувланы тамурларына йибермек учун оьзюню къанын береген гиши).

м. чагъыв, чагъывул этив, тил этив.

несов. см. донести I, II.

сов. 1. что (одежду) тозулгъунча гиймек (опуракъны); 1. кого (своевременно разрешиться от бремени) заманы етип, яш тапмакъ.

несов. см. донестись.

сов. (окончательно износиться) гийилип йыртылып битмек, тозулмакъ (гийим).

м. чагъывчу, чагъывулчу, тилчи.

нареч. гьалиге ерли, гьали болгъунча, бу вакътиге ерлиги, бу замангъа ерли.

сов. кого чем, разг. бек инжитмек, бездирмек.

несов. см. допечь.

сов., допечатывать несов. что 1. (кончить печатать) басып битдирмек, басып битмек, печать этип битмек (мас. газетни); 1. (дополнительно) етмегенин .басмакъ, етмегенин печать этмек (типографияда).

сов. 1. что (кончить печь) биширип битмек; 1. кого чем, перен. прост. (донять) бек инжитмек, бездирмек.

несов. см. допить.

сов., дописывать несов. что язып битдирмек, язып битмек, ахырына ерли язмакъ.

сов. что ичип битмек, битгинче ичмек.

сов. разг. кёп ичкичилик булан бир заралгъа тарымакъ (аврувгъа ва ш. б.).

ж. 1. (действие) къошуп тёлев, етмегенин тёлев; 1. (сумма) уьстев гьакъ.

сов. что къошуп тёлемек (алдын тёленгенини уьстюне).

прил. уьстевюне акъча тёленеген, доплатной; доплатное письмо доплатной кагъыз (акъча тёлеп алынагъан кагъыз).

несов. см. доплатить.

сов. разг. гьаран етишмек, къыйналып етишмек.

несов., доплыть сов. юзюп битмек; юзюп етишмек.

нареч. разг. дюп-дурус, тюппе-тюз, янгылышсыз; мне это доподлинно известно магъа о тюппе-тюз белгили.

прил. разг. гьакъ герти, ялгъансыз, лап оьзю.

с. 1. толумлав, къошум, толумлукъ, къошув; 1. грам. толумлукъ; прямое дополнение тувра толумлукъ; косвенное дополнение къыя толумлукъ.

прич., прил. толтурулгъан, уьстюне къошулуп толгъан.

нареч. къошум гьисапда, уьстев гьисапда.

прил. 1. (добавочный) къошумлукъ, уьстевюне этилген; уьстев…; 1. грам. толумлукъ…; дополнительное придаточное предложение толумлукъ иерчен предложение.

сов., дополнять несов. кого-что, в разн. знач. къошмакъ, толтурмакъ.

прил. разг. эжелги, бек эсги, бек бурунгьу.

несов. см. допросить.

м. допризывник (асгерге чакъырмагъа гьазирленеген).

прил. асгерге чакъырылагъан чагъындан алдагъы.

м. сорав, сорав алыв.

сов. кого сорамакъ, сорав алмакъ.

м. (право входа куда-л.) изну, ихтияр (гирмеге, пайдаланмагъа).

несов. 1. кого до кого-чего, к кому-чему (разрешать, позволять) яратмакъ, изну бермек, ихтияр бермек; ёл бермек; 1. что (предполагать) ойламакъ, ёрамакъ; я не допускаю, что это так мен о шолай деп ёрамайман.

безл. в знач. сказ. (возможно) болма ярай.

прил. ёл берилеген, болма имканлы, изну, берме ярайгъан, болма ярайгъан, имканлы.

сов. см. допускать; ◊ допустить ошибку янгылышлыкъ этмек.

с. 1. (предположение) ойлав, ёрав; 1. (разрешение) яратыв, изну берив, ихтияр берив, ёл берив.

сов., допытываться несов. разг. (разузнать, выведать) барлап билмек, аслусуна етишмек, ахырына чыкъмакъ.

нареч. разг. эсиргинче; напиться допьяна эсиргинче ичмек.

несов. см. доработать(ся).

сов. 1. что (доделать) ишлеп битмек, битгинче ишлемек, ишлеп тамам этмек; 1. (до определённого срока) ‐гъынча (‐гинче, ‐гъунча, ‐гюнче) ишлемек, ишлеп турмакъ (бир вакътиге ерли); доработать до утра эртен болгъунча ишлемек.

сов. разг. ишлей туруп бир гьалгъа, бир затгъа етишмек.