Гьар йыр – бир сыр

Генерал Клюге фон Клюгенау гелгенде шавхал уллу мажлис къурду. Къазакъны да чакъырдылар.

Зиндангъа тюшгенден берли ону шавхалны ягъына чакъырагъаны биринчи керен, шо саялы да ол, оьзюн Абумуслим нечик къаршылар экен деп, ойлаша туруп барды.

Баягъы къонакъ уьйге гиргендокъ улан тамаша болуп къалды: тёрде янаша эки генерал эретургъан. Инбашларындагъы къувлуйгъан погонларыны алтын чачакълары, тёшлерине саллангъан гюмюш чалывлары лансыллай. Олардан бираз тёбенде жагьил офицер де гёрюне. Бираздан генералланы сёзюн эшитмеген буса, Къазакъ оланы экиси де рус деп тура эди.

Шавхалны энчилли еринде эретургъан генерал тёбенде къатып токътагъан жагьил офицерге тап-таза къумукъча:

– Гьюрметли генералгъа айт, мени еримде олтурсун. Булай гьюрметли де, аявлу да къонагъыма мен, оьзюмню еримни берип, абур-сый этме сюемен, – деди.

Къазакъ гьайран болуп къалды. Ол чу Абумуслим экен. Опуракъларын тергей туруп, улан оланы бетлерине къарамай къойгъан болгъан.

Шавхал айтгъан затны офицер бириси генералгъа русчагъа гёчюрдю, сонг ол берген жавапгъа да яхшы тынглап, Абумуслимге:

– Гьюрметли генерал Сиз этеген абургъа оьзюню терен юрекден разилигин билдире, тек Сизден оьрге чыгъып олтуруп болмайман деп айта. Сизин хал абуругъузну, уллу рус пача берген чынлагъа этилеген абурну къайдасын бузмагъа болмайман деп айта, – деди.

Рус генерал берген жавапны ушатып, Абумуслим башын эки-уьч керен энкейтип иржайды, сонг генералгъа да олтур деп орам этип, оьзюнюн еринде олтурду. Арты булан бириси генерал да, сонг къалгъан бары да халкъ да олтурду.

Рус генерал деп къойгъан булан, Клюге фон Клюгенау оьзю немец.

Абумуслим уллу къонакълыкъ этип къойду: савлай къызартылгъан гюргюрлер, къозулар, жириллейген кююнде исси-иссилей гелтирилеген чишлик, кишмиши чалкъынагъан, майы агъызагъан пилав, ичме десенг боза булан гьаракъы – гьасили тепсилерде жанынг не сюе бар. Йыбав десенг. Осман сарын айта, Къазакъ – йыр. Англамаса да, Клюге фон Клюгенау олагъа бек тергевлю тынглай, бир затланы билме яда оьзюню оюн англатма сюе бугъай, къырыйындагъы офицерге астаракъ сёйлей, ол да шолай астаракъ англатып бере.

Генералланы бири-бири булангъы лакъыры тилмач офицерни аралыгъы булан юрюле. Олар сёйлейгенде, оьзгелер абур этип, тынып токътай.

Клюге фон Клюгенауну гёзелдириклери бар, тек олар ону бетини илиякълылыгъын бузмай. Тавушу базыкъ, сёзлени де бир тамаша гесип-гесип йимик айта.

Къазакъ генераллар не сёлейгенни англама къаст эте, арекде, эшик артда олтурмагъан буса, англаса да ярай эди, огъар бир сёзю етишсе, бириси ёлда тас болуп къала.

Ону-муну сёйлейгенде, масхара этегенде англашылса да, дав масъалаларына чыкъгъанда англашылмайгъан болуп къала. Болса да Клюге фон Клюгенауну бир дав планын чы Къазакъ ачыкъ англады.

– Шураны ари башындагъы бийик таш ярны уьстюн онгартып, шонда батарея ерлешдирме сюемен. Дёрт де якъгъа бакъдырылып дёрт топ салынажакъ. Душман къайсы якъдан гелсе де, атышма болажакъ, – деп, Клюге фон Клюгенау кисесинден чыгъарып, этген планын шавхалгъа гёрсетди.

Абумуслим шо плангъа тергевлю къарап:

– Душман Жюнгютей, Чиркей, Эрпели якълардан гелмеге ярай, амма Таргъудан-Анжиден таба гелмеге аз имканлы. Шо саялы, гьюрметли генерал, сени орнунгда мен болуп, бери бакъгъан топну тарыкълы болса, сюйген ерге элтип болагъан кюйде салыр эдим, – деди.

Клюге фон Клюгенау, гёзелдириклерин де чечип, шавхалны бетине кёп заман тынып къарады да:

– Гьюрметли шавхал, Сиз магъа уллу агьамиятлы бир затны эс тапдырып къойдугъуз. Янгыз Таргъугъа бакъгъан топну тюгюл, дёрт де топну сюйгенде ари-бери элтип болагъан кюйде ерлешдирмеге герек. Шо саялы буса гьар ягъында тарыкълы болса, савлай батареяны салмакъ учун дёртер ер онгарма герек, – деди.

– Гьюрметли генералгъа аз буса да кёмегим тийгенге бек шатман, – деп иржайды Абумуслим.

– Мен де шатман, – деп, Клюге фон Клюгенау да иржайып башын энкейтди.

Эки де генерал гьали чечген шо масъала узакъ Кавказ давланы талигьинде Шураны темиркъазыкъ башындагъы таш яр да, онда ерлешдирилген батарея да айтардай роль ойнамаса да, олар асрулагъа белгили болагъанны, «кавалер батарея» деген ат булан тарихде де, халкъны авзунда да къалагъанны буссагьат шунда олтургъанлар чы къайдагъы затдыр, гьатта генераллар оьзлер де билмей эди.

– Орус топланы савлугъундан ичмесек ярамас, – деп, Абумуслим мююзюн Клюге фон Клюгенау булан урушдуруп ичип: – Энди сарынгъа-йыргъа да тынглайыкъ. Къайсын айтдыртайыкъ? – деп, янаша олтургъан йыравлагъа багъып орам этди.

– Шо йырласын, – деп, Клюге фон Клюгенау Къазакъны гёрсетди.

Не буйрукъ болур экен деп агъаланы авзуна телмирип турагъан улан шоссагьат чертип къомузуну къарнына да йырлап йиберди:

Эренлер деген булан эр болмас, Оьктемлик булан эрлер тёр болмас! Эренлени уьч башгъадыр табуну, Аргъумакъгъа тенг этмегиз ябуну. Эренлени алдынгъысы эр гиши, Экинчиси – алты эркекге бир гиши, Уьчюнчюсю – эркекдир – Осаллыкъгъа башын салгъан ер гиши, Оьктемлик булан юрюп ой тапгъан Тенглилерим менден тёбен дер гиши…

Йырны макъамы, Къазакъны айтагъан кюю, бир-бирде кепи гелипми яда ой тюшюпмю, гёзлерин юмуп йиберегени, оьзю къомузну да бир балабанны сесидей къулбуй туруп агъып, бир де етимни есиридей йылап-улуп йиберегени Клюге фон Клюгенауну кепине гелди бугъай, «машаЛлагь!», «машаЛлагь!» – деп, авазын чыгъармагъан кюйде астаракъ эки-уьч керен къолун къолуна урду.

Огъар къарап шавхал да, олагъа ярайбыз деп оьзге олтургъанлар да харс уруп йибердилер.

Къушлукъда башлангъан йыбав гече геч битди. Савболлашагъанда шавхал Клюге фон Клюгенаугъа:

– Башгъа, гарнизонгъа тарыкъ зат сама ёкъму, гьюрметли генерал? – деп сорады.

– Гьалиге ёкъ, гьюрметли шавхал, амма бугюнлерде душманлар гечеден гелип, агъач ягъадан сойма сакълагъан къыркъ-элли оьгюзюбюзню гьайдап гетген, – деди Клюге фон Клюгенау.

Абумуслим, баш нёкерин чакъырып:

– Эртенокъ мени гезивлеримден сайлап алып юз бугъа етишдиригиз Шурагъа, – деп буюрду.

– Гьюрметли шавхал, Сизин бу рагьмулу ишигизни ватан да, Русияны императору Биринчи Николай да бир заманда да унутмас, – деп Абумуслимни къысып къолун да алып, Клюге фон Клюгенау уьйден чыкъды.

Гече орта вакъти экенге де къарамайлы, Къазакъ къайтгъанда, ата-анасы юхламай табулду. Гьар гезик муна шулай бола: уланы къачан сюйсе гелсин, ону бетин гёргюнче эки де къарт гёз юммай табула, гёргенде де, бир зат сама болуп къалмагъанмы экен деп, огъар телмирип, гьар затын эслей туруп къала.

Къазакъ десенг къаладан баргъан сайын пашман къайтагъан бола бара. Оьзюнден гюнагьсыз бир керен зиндангъа салынса тюгюл, гьалиге чи гьеч къылдан таймагъан, шавхал не буюрса да, башуьсте деп тура. Оьле-оьлгюнче шулай турармы? Оьмюрюнде бир де янгылышмасмы? Гьызындан тайышмасмы? Авзундан атылып терс сёз чыкъмасмы? Сонг?

Сонг баягъы зиндан, хорлукъ, оьлюм.

Айтагъан сарынларыны-йырларыны да бир пакары ёкъ. Йырлайгъаны нече йылдыр, бир сарыны, бир йыры сама язылып алынмай, дагъы ёлгъа, дагъы йылгъа сакъланмай, оьзюню эсинде сама башлапгъы кююнде къалмай, къайтарып айтаман десе, алышынып гете.

Къазакъ бир затгъа тамаша бола. Сюювню шунча йырлай, огъар шунча сарын чыгъарып тура, оьзю буса гьали де къыз сююп бажармай. Хоншусунда Анай деген къыз бар. Бир аламат зат. Анасы оьлюп, яш башына уьй тюшюп къалгъан. Мелте етишип тура. «Анай сени сюе», – деп, Атабай Къазакъгъа масхара эте бола. Гертилей де, сюймей буса, улан орамдан оьтегенде терезесинден къарап неге къала дагъы? Тек Къазакъ шогъар тергев бермей, сююв не зат экенни гьали де билмей, бары затны башы бу дюньяда йыр деп тура, яшавну яйнатагъан да, яшнатагъан да, юрекни телбавларын къыдыкълап къартыллатагъан, къувнатып атылтагъан да башгъа бир гюч барны, шону татывун сезмей бирев де къутулмайгъанны, нагагь къутулса да, дюньяда ол инг де насипсиз адам болагъанны англамай.

Олай деген булан Къазакъ бир жансыз зат тюгюл чю. Анайны артындан нече керен де ол да къарагъан, яхшы олжа болажакъ, темир-ташдай уьй тутажакъ деп къойгъан.

Атабай буса сюювню ялынына чиркип-гююп, ирип битип бара: Салиматгъа гьашыкъ болуп къалгъан. Къазакъ къаладан къайтгъан сайын, къызны гёрдюнгмю деп чабып геле, бир-бирде огъар илинип, къалагъа да бара. Баягъыда бийке гирмеге ихтияр бергенден берли Бадув да гьеч сёз айтмай. Къаладагъы къул-къараваш да огъар уьйренип къалгъан.

Атабайны мурады, озокъда, Къазакъ булан шавхалны ягъына гирмек, мажлислерде олтурмакъ тюгюл, къаланы бийке турагъан ягъындан Салимат гёрюнмесми экен деп, канзитюпде яда ат карасланы къырыйында къазыкъ болуп къагъылып къала. Тек шо бир гёрюнгенли къыз дагъы ёкъ. Себеби де булай: къаравашына эри гёз салгъанны эшитип, бийке ону къыргъа чыкъмагъа къоймай.

Къалада юрюлеген адатгъа гёре, шавхал бийкени алдындагъы къаравашгъа тиймеге болмай, тек адат бузма да, законну йырма да шавхал чакъы шавхалгъа не болсун!

Атабай тамаша зат. Салиматны сюйгенден берли юз тюрлю план къуруп тура. Гьар планын гелип къурдашына да англата. Планларын да ол гечелер юхламай къурагъангъа ошай, неге тюгюл гьар гюн эртенлер дегенлей Къазакъны ягъына чабып геле.

Планлары да биринде-бири кюлкюлю. Масала, ону бир ойлашгъаны къаланы бийке турагъан ягъына ерни тюбюнден ёл этип гирмек.

– Сонг не этер эдинг? – деп Къазакъ иржая.

– Не этегендир, Салиматны гёрер эдим.

– Сонг не этер эдинг?

– «Сонг?», «Сонг?» – деп къалдынг. Сонг гиши билмеген кюйде къайтып чыгъар эдим.

– Яхшы, Салиматны гёрдюнг, къайтып да чыкъдынг. Энди ондан не битди?

– Агь, сагъа сёйлеген де бир, муна шугъар сёйлеген де, – деп, Атабай бармакълары булан тамгъа къагъа да, сонг Къазакъгъа оьзю сорав бермеге башлай:

– Айт чы, сен йырларынгны сюемисен? – дей.

– Озокъда, сюемен, – дей Къазакъ.

– Кёп сюемисен?

– Кёп сюемисен. Гьар йырым – мени бир сырым. Мен йырларым учун да, йырламакъ учун да яшайман шу хараба дюньяда. Дагъы не бар магъа сююнмеге?

– Гьы, гьали тюшдюнг къармакъгъа. Билип къой, Салимат да – мени йырым. Мен де сен айтагъан шу хараба дюньяда Салимат учун яшайман.

Дагъы сёйлемекден пайда ёкъ деп, Къазакъ къоюп къойду: къурдашына сююв тазза оьтген.

Гюзню орталарында бир керен Къазакъны Магьмут чакъырды. Уланыны гьакъындан сорайдыр деп барса, Магьмут эсде ёкъ затдан сёз башлап къойду:

– Къазакъ, къулум, сагъа атанг-ананг къатын алмагъа сюе. Нечик гёресен? – деп сорады.

– Атам-анам сюйген сонг, мен не айтып боламан. Оьзлер кёп сюйгенни этсин, – деди Къазакъ.

– Кимни алмагъа сюегенни билемисен, къулум? Хоншудагъы Баширни къызы Анайны алмагъа сюе. Бек эдепли къыз. Шайлыланы баласы. Ананг да бек ушата. Уьйжанлы, къуллукълу зат дей. Сен не деп айтасан, къулум?

– Абам ушатгъан сонг, мен не айтайым. Атам-анам этген затгъа мен разимен.

– Алайса шу ишни ювукъ арада этип битдирип къоймагъа герек. Кёп баракалла, къулум, сен берген жавапны мен бек ушатдым. Герти жавап.

– Амма башгъа къыставул зат чы ёкъдур, мунча алгъасамагъа. Биразлагъа къойса да чы ярамай къалмас эди.

– Биз чи алгъасамас эдик, къызны атасы алгъасай: «Етишген къыз еринде яхшы» – деп ата-бабаларыбыз да билмей айтмагъандыр.

Биревге къатын ала деп, къыз гелешген деп хабар чыкъса, той болгъунча арадан айлар гетеген эди, Къазакъгъа буса бир жуманы ичинде алып битдилер. Магьмут булангъы лакъыр хамисгюн болгъан эди, шо жума гече къызны гелешип, дагъы жумагюн жыйын этдилер.

Шу заманына ерли, оьзю биле туруп, къатын гишиге бармагъы булан да тиймеген Къазакъ къатын булангъы яшавну татлилигинден башлап къоркъуп гетди. Ойлашып-ойлашып, гьали болгъунча къатын алмай нечик турдум деп, оьзге жагьиллер буссагьатда да нечик тура экен деп тамаша бола эди. Бу бир башгъача яшав экен, бугъар къарагъанда, алдынгъы яшаву яшавгъа гьисаплы зат да болмагъан экен.

Насип! Балики, ярлы уланны насиби де къатындыр. Дагъы не насиби болажакъ? Бу гьакъда Къазакъ кёп ойлаша, тек не этсе де, бир ят гишини баласы оьзюн шунча насипли нечик этип болагъанны англап битмей.

Бир керен очарда жагьиллени арасында болгъан лакъыр Къазакъны эсине гелди. Сюювден хабар чыкъгъанда, «дуллу-дюньядагъы къатын гишилер бир къыз болуп гёрюне буса, сагъа дюньяда шондан къайры къыз ёкъ буса, муна шо – сююв», – деди жагьиллени бири. Не арив айтды деп, Къазакъ уланны бетине къарады: ону гёзлери яшлангъан, оьзю шо гёзьяш да гюнге тутгъан пархытдай къувлуп турагъан да йимик.

Шо вакътиде бир башгъа улан: «Олар барысы да тарыкъсыз бош сёзлер. Сююв дюньяда ёкъ зат», – деп, чертген урлугъуну къабугъун силегейлери булан бирче ерге тюкюрдю.

Шо заманда Къазакъ олар не айтагъангъа онча тергев бермей къойгъан эди. Огь, биринчи улан нече де тюз айта болгъан экен! Гьали Къазакъгъа о ап-ачыкъ.

Анай, гертилей де, арив къыз. Дёгерек ала гёзлери, узун балтюс чачлары, даим тынглап турар йимик таза инче тавушу… Оьзю гиччи зат: он алты йыл янгы битип тура. Тек Къазакъ гьар заман гёрюп сююнеген зат буса башгъа: Анайны яш йимик иржаягъаны. Къазакъ къатыныны шо иржайывундан оьзюню юреги шавлалана, бары шатлыкъ да, кюрлюк де шондан бола деп ойлаша.

Анай Ханзаны да бек кепине геле. Анасыз уьюн юрютюп тургъан къыз къайын атасына-анасына бек къуллукълу, не буюрасыз, нени этейим деп, гюнню узагъында беп-белсенип айланып тура.

Биргине-бир уланыны гёнгюн аяп, Татархан гиши багьана тапмайгъан кюйде той этди. Ата да, ана да жыйгъанын-теригенин хыйлыдан берли аявлап артгъа салып турса да, он тюмен борч этме тюшдю. Шо саялы Шурагъа барып савдюгерчилерден тилеп алып, кире салды. Атабай ва олай нече юртлу ярлы уланлар булан бирче Къазакъ шо йыл гюзде де, къышда да тавгъа да, Таргъугъа да киреге кёп юрюдю. Таргъугъа барса чы, ёлда уьч-дёрт гюнлер къалсын, тавгъа чыкъса, он-он беш гюнлер къалып геле. Шо заман къатынын Къазакъ эпсиз сагъына, ари барагъанда да, бери гелегенде де гиши эшитмес йимик астаракъ гёнгюрев эте юрюй. Къомузу десенг хунжурну гёзюне де салынып, арбаны маймакъларына илинип бола.

Сарынлар деме де сарынлармы:

Анай десем айданда, Атлар чабар майданда, Белинг къысымгъа сыя, Бетинг арив айдан да. Ананай алдыр, шалдыр,

Ялгъан айтмакъ гюнагьдыр, Тавда туман, тюзде чарс, Ол бизден гетген агьдыр. Ананай абутайрай,

Атын арпагъа байлай, Тартылгъан къара къашынг, Хумар гёзлеринг къайнай…

Бир шаир сюювню тюрлю-тюрлю девюрлери бола деп язгъан.

Башлапгъы девюрюнде сюювню гючюнден адам яна-гюе, ашдан-сувдан айрылып, азып-битип къала. Ятсанг юхунг гелмей, нагагь хах болсанг да, топ ургъандай бирден уянып гетесен. Кёк тешилгенде йимик явамы, тобукъгъа гелеген къармы, тюкюрюкню бузлатагъан сувукъму – бирисине де къарамай, къара тангда барып, сюеген къызынгны терезесине телмиресен, сюегенингни бир гёрсенг, къолундан бир тутсанг, тавушун сама эшитсенг, ярты оьмюрюнгню берсенг де къайырмайсан. Дуллу-дюньяда шо къыздан къайры къатын гиши ёкъ. Ол – сени насибинг. Ол – сени яшавунг. Ол – сени илагьынг. Олсуз яшавну татыву ёкъ, гюнню нюрю ёкъ.

Экинчи девюрде юрек сюювге уьйренип къала, чыдамлы бола. Алдын йимик, сююв ону телбавларын къартыллатса да, яндырмай-гюйдюрмей. Сюйгенинг йимик къызлар дюньяда дагъы да барны гёрюп, ажайып болуп къаласан. Озокъда, сюйгенинг йимик арив де, къуймур да, сюйкюмлю де тюгюл, ондан къалыша, тек олар да арив, олар да къуймур, олар да сюйкюмлю…

Уьчюнчю девюрде адам, юреги сёнюп, умут уьзюп токътай экен…

Атабайны сюювюню экинчи девюрю. Юрегинден Салиматны тайдырып да болмай, алмакъ чы къайдагъы затдыр, гёрюп сёйлеп сама болмай айлана. Бир-бирде, «Ондан къайры къыз ёкъму дюньяда? Гоган гёзлюлер, къара къашлылар азмы?» – деген ой гелип, оьзюнден-оьзю къоркъуп гете.

Гертилей де, не этме герек? Салиматны Атабай сюйгенли, йылдан да артыкъ бола. Йылны десенг, гюнлерин санамай да къояйыкъ, элли эки жумасы бар, он эки айы бар. Шунча заманны ичинде къызны Атабай беш-алты керен тюгюл гёрмеген.

Гёзленилмеген бир иш арагъа гирмеген буса, Атабайны сюювюню арты нечик болур эди, айтмагъа къыйын.

Гюзню орталарында Абумуслим, Шамсутдинни, Мугьамматханны, дагъы да беш-алты нёкерин де алып, чергес бийлеге къонакълай гетди. Артындагъы гюнлерде бийке Къазакъны сарын айтма чакъырды. Булай онгай дагъы тюшюп турамы эди, къурдашы булан Атабай да барды. Шавхал ёкъгъа къаланы бийке турагъан ягъына къоркъунмай-тартынмай гирип гетдилер.

Къалагъа гелеген йылланы узагъында Къазакъ мунда кёп керен болгъан. Шавхал бир ерге гетсе яда авруп ятса, бийке чакъырмай къоймагъан, бир нече ёл оьзю бийке кюйсюз болуп ятгъанда чы шавхал барда да яшыртгъын чакъыргъан.

Бийке гьамангъы еринде – терезе тюпде бийик аркъа шанжалында олтургъан, къырыйында лап шолай шанжалда гийинген-ясангъан бирдагъы къатын гиши – къонакълай гелген къызардашы, айланасында эретуруп къаравашлары. Къызардашы гелгенгедир дагъы, бийке бек шат гёрюне.

Уланлагъа ашама-ичме зат да салдылар. Битген сонг Къазакъ баягъы сююв сарынларын айтма башлады. Бирлерин гьали янгы оюндан чыгъарып айтса да, аралашып эсгилери де къошулуп гете, тек тынглагъанланы аварасы ёкъ, къайсын да бир йимик ушата.

Бийке де, къызардашы да, тынглай туруп, астаракъ лакъыр эте. Олар бери багъып иржайып сёйлейгенде, оьзюню гьакъындан бир затлар айта бугъай деп, Къазакъ къызарып гете, не яхшы, не яман болуп, шоланы авзуна тюшме сюймей.

Атабай етти уьйню есиридей олтургъан. Себебин билме де къыйын тюгюл: не ич-ичинден гиреген уьйлерде, не бийкени къонакъ уьюнде Салимат гёрюнмей. Бийке ону бир къуллукъгъа йиберген.

Къурдашын пашман гёрюп, Къазакъ ону гьакъындан гьали бийкеге сёйлеме токъташа. Арив сарынлар да айтып бийкени де, къызардашыны да гёнгюн алгъан сонг, олар ачувланмас бугъай деп ойлашып:

– Аврувунгну алайым, бийкем, бир къара чы, къурдашым къуруп-битип бара тура, – деп, Атабайны гёрсете.

– Не болгъан шо сени къурдашынга? – деп, Атабайгъа къарай бийке.

– Аврувунгну алайым, бийкем, айып этсенг де айтайым, къараваш къыз Салиматгъа гьашыкъ болуп оьле тура, – дей Къазакъ.

Бийке де, къызардашы да, олагъа къарап оьзгелери де къангынча кюледи, Атабай къызарды, не эте эдинг айтып деп, къурдашыны къабургъасына тюртдю. Къазакъ да огъар астаракъ:

– Къачанда бу зат бийкесиз бажарылмажакъ, шулай тийип къарайыкъ, – деди.

Кюлеп турагъан бийке шо арада:

– Къараваш къызны эрге барма ихтияры ёкъну билмейми сени къурдашынг? – деп сорады.

– Аврувунгну алайым, бийкем, биле, тек къаравашланы шо ихтияры бийкесинде экенни де биле, – деди Къазакъ

Бийке жавап бермей къойду, сонг, иш этип, лакъырны башгъа затгъа чыгъарды:

– Мени аявлу къызардашымны пашман юрегин ачма дагъы затынг ёкъму? – деп сорады.

– Аврувунгну алайым, бийкем, сен сюйген сонг, ерден чыгъарырман, – деди Къазакъ.

«Сёз къыйыву гелегенде айтылып гетди дагъы, кюлкюлю зат не йырлайым?» – деп ойлашды Къазакъ. Гьеч ёрукълу зат оюна гелмеди. Бир керен шавхалны гезикли мажлисинде айтылгъан кюлкюлю хабар чы эсине тюшдю, тек онда бир эрши сёз къаршы бола эди. Ону бийке эшитме яраймы экен?

– Аврувунгну алайым, бийкем, бек кюлкюлю хабар эсиме тюшдю, тек онда бир эрши сёз ёлугъа, тайдырып да болмай, оьзю де сарынны ичинде, – деди Къазакъ.

– Бир сёз буса ёлгъа йиберербиз, айт, – деп, бийке къызардашына къарады, ол да, гёзлерин де юмуп, башын да аз энкейтип, къаршылыгъы ёкъну билдирди.

– Бир керен, гьюрмети тавлар чакъы болсун, шавхалыбызны атасы негердир бир затгъа Чирюртгъа баргъанда тойгъа къаршы болуп къала, – деп башлады Къазакъ. – Шонда бир къысыр бола, сарын айтып, бары да халкъдан оза. Шо заманда шавхал, гьеч шону биябур этмей къойман деп, оьзюню атын да берип, бир нёкерин таргъулу Балавну артындан йибере. Балав оюндан сарын-йыр чыгъарма бек уста адам болгъан.

Нёкер гете. Барса, Балав юртда ёкъ: сув сугъарма гетген. Артындан авлакъгъа барып, сув сугъарагъан еринден алып гелген. Оьзю де ялан аякъ кююнде болгъан, гийме сама мюгьлет тапмай, чарыкъларын белбавуна къысдырып къойгъан болгъан. Гелив-геливюндокъ муну къысыр булан эришип сарын айтма салгъан шавхал.

«Къазанынгда арыкъ эт, Уьфюр отунг, ярыкъ эт, Мени булан эришмей, Аягъынга чарыкъ эт», – деген къысыр. «Байтал тапгъан тай болур, Ит тапгъан кюлай болур, Яман еринге гирсин, Чарыкълар шулай болур», – деп, шонда Балав белбавуна къысдырылгъан чарыкъларын алып ерге ургъан.

Къатын гишилер кюлеп къатып къалды, гьатта шонча пашман Атабай да иржайды.

Бийкени жыйынлары шавхалныкилер йимик узакъ болмай. Эки-уьч сагьат олтуруп чыкъдылар. Булар канзилерден тюшегенде, къолунда земгили де булан минип гелеген Салимат ёлукъду. Атабай абатын алма турагъан еринде токътап къалды, къыз ювукълашгъанда, астаракъ «Салимат» – деп иржайды, къараваш да иржайып оьтдю. Артындан хыйлы заман къарап тургъан сонг улан астаракъ лавлай туруп тюшдю.

Жыйын битгенде бийкени де, къызардашыны да шулай лакъыры болду.

– Сагъа тамаша боламан. Негер сакълагъансан шо Салиматны? Ап-ачыкъ шо гюннешингни аявлап сакълап турасан. Бавруна йыланны басгъан кюй, – деп окъуранды бийкени къызардашы.

– Сакъламай не этейим, энди заманлар алышынгъан, сатма ихтиярыбыз ёкъ, эрге берип йиберир эдим ер башлы болгъурну, Абумуслимден изнусуз болмайман. Ол да изну бермежек, – деди бийке.

– Тыппа-тынч кюю бар чы.

– Нени айтасан?

– Гелген уланланы айтаман. Къаравашны гертилей де сюе чи шо Атабай дегени. Сюе буса алсын, тек сенден айыпсыз алсын. Къачырып алсын. Къачанда болажакъ гюннешингден къутуласан. Бу – бир. Сонг эринге де сагъа гёрсетеген маймейлери саялы ачув этип боласан. Бу – эки.

– Сонг оланы иши нечик болур?

– Кимлени?

– Къачыргъан уланны, къызны.

– Бири таш, бири къоз болсун, сагъа етишеген не ери бар? Сагъа не къурсакъ аврувдур.

– Сен бир затны унутасан: шолай болса, оьле-оьлгюнче Абумуслим менден гечмес. Сен ону яхшы танымайсан.

– Гечмесе гечмей турсун дагъы. Оьзюню юрюшлерин сен де гечме.

Бийке дагъы сёйлемей, къызардашыны яягъындан астаракъ оьпдю.

Къалагъа артындагъы гюн де чакъыргъанда, Къазакъ тамаша болуп къалды: жумада бир керенден кёп бармагъа тюшмейген эди. О да гьеч эди, не буса да бир зат баргъа ошай, неге тюгюл Къазакъны къурдашы да булан чакъыра.

«Бу не болур? Къаравашны гьакъындан айтгъан сарын саялы чакъыра буса, такъсырлама сюе буса, тюнегюн такъсырлама ким къоймай эди? Сонг да Атабайгъа не дей, ол чу авзун сама ачмагъан, пакъыр? Мен айтгъанман, оьзюмню сёзюме оьзюм жавап да беремен. Айтып, не дегенмен? Сюе дегенмен. Шо саялы такъсырлай буса, бир де къарамасын, такъсырласын. Ёкъ, мунда бир башгъа себеп болмагъа герек. Къыйыву шолай геле», – деп ойлашды Къазакъ.

Чакъырывну себеби буса Къазакъ шекленме сама шекленмеген зат болуп чыкъды.

Уланланы бийке янгыз уьйде бек лайыкълы къаршылады. Ачылып-чечилип сёйледи. Къазакъгъа ол гьали тюнегюнден эсе яш да, сюйкюмлю да гёрюндю.

– Менден яшырмай айт. Салиматны сен гертилей де сюемисен? – деди бийке Атабайгъа.

Улан уялып, сёйлеп болмады. Ону учун Къазакъ жавап берди:

– Аврувунгну алайым, бийкем, нечакъы да сюе, ирип-битип де бара тура, – деди.

– Сен не деп айтасан? – деп, бийке дагъы да Атабайгъа бакъды.

– Аврувунгну алайым, бийкем, сенден бир кёмек, – деди бу ёл Атабай.

– Яхшы, мен Салиматны къачырма кёмек этермен.

– Къачырма? – деп, Къазакъ сесгенип гетди.

– Сиз чи яшлар тюгюлсюз, къаравашланы эрге барма ихтияры ёкъну билесиз. Шавхал рагьмуланып, эрге баргъангъа рази болса да, къаладан чыгъармажакъ, алдындагъы бир къулуна-нёкерине тутуп берип къояжакъ. Къалагъан биргине-бир ёл – къачырып алмакъ, – деди бийке.

– Аврувунгну алайым, бийкем, шавхалыбыз экинчи бизден гечерми? – деп сорады Къазакъ.

– Гечдирсе гечер. Бир гюнден гечмесе, бир жумадан гечер, бир жумадан гечмесе, бир айдан гечер. Рагьмуланса, оьзю уллу той да этдирип берип йиберме де ярай, – деди бийке.

Сёз къошмай, бийкени бетине телмирип турагъан Атабай бирден:

– Мен гьап-гьазирмен къачырма! – деп къычырып йиберди.

Бийке иржайгъандай болду.

– Аврувунгну алайым, бийкем, гьали сен бизге не буйрукъ бересен? – деди Къазакъ.

– Бир буйрукъ да бермеймен. Мен Салиматгъа буюражакъман, буюрма тюшсе: маркача намаздан сонг шавхал-булакъгъа сув алма йибережекмен, – деп эретуруп, бийке лакъыр битди деген затны англатды.

⁂

Къарагъанда шавхал-булакъ ташны тешип чыгъып гелегенде йимик.

Уллу тепси чакъы бир къалын таш хырындан тургъузулуп салынгъан, ортасында юмурукъ чакъы тешиги бар, муна шондан билек базыкълыкъ сув атып геле.

Булакъны гиччирек кершени бар. Тюбю ап-акъ пал ташдан толгъан. Шо саялы да уьстюнден къарагъанда булай да тап-таза сув бирден-бир сюзюк гёрюне. Булакъгъа гелген къызлар яйда да тиш чартлатагъан шо сувгъа къолун сугъуп пал ташлардан алып къарайлар, сонг къолуну аясын бираз энкейтип, сыргъалатып ерине тёгюп де къоялар. Алма ярамай, неге тюгюл оланы жюнгютейли бир гьажи, Макканы хумлукъларындан чёплеп, шавхал-булакъгъа деп шондан шунда иш этип алып гелген. Булакъны эмлиси шо ташлардан деп хабар да чыкъгъан.

Булакъны арты бийик хамхартылыкъ. Къарангы болгъандокъ, Къазакъ да, Атабай да атларын да терек тюпде къоюп, гиши гёрмеген кюйде шонда гирип яшынды.

Узакъ къалмай бир къыз гелип, сувгъа багъыр къутгъасын тутду. Шо вакътиде эки де улан чыгъып, акъырмасын деп авзуна къолъявлукъ да тыгъып, къызны ямучугъа да чырмап атны алдына артып къачды.

Къазакъланы я гёрген гиши болмады, я артындан къувун чыкъмады. Болса да шавхалны къолу етеген ерде къалмагъа къоркъунчлу эди. Шо саялы олар, Эндирей бийлени топурагъына чыгъып, танг вакътиде Татарханны Авухдагъы мычыгъышлы къонагъына сыйындылар.

Къараваш Салиматны къачыргъан деген хабар къалагъа артындагъы гюн эртен яйылды. Бийке гёземеликге къувун салып, атлылар къачыргъанланы артындан Таргъугъа, Магьтули ханлыкъны, Бамматули бийликни юртларына барып айланып да гелди.

Кимлер къачыргъанны билсе тюгюл, олар къайда сыйынгъанны оьзю бийке де билмей эди.

Айлана юртлагъа хабар топ ургъандай чалт яйылды. Шавхалны къаласындан яда гьатта бийлени къапусундан къыз къачырмакъ гьалиге ерли болгъан зат тюгюл. Бу – Абумуслимге уллу къапас.

Къаланы къадагъасы уллу, законлары гючлю. Бирев гиши оьлтюрсе, къачып барып къалагъа сыйына. Шавхал шону тутуп къан душманларыны къолуна бермей, къалагъа гирип оьч алып олар да болмай. Шавхал тилевлер йиберип, нечик де шондан гечдирмей къоймай. Шавхал тилеген сонг, не этсин, адамлар гече.

Энди оьзюню башына намус тюшгенде, шавхал не этер экен? Халкъны авадан ягъы, яшлар булан уьчешип не этсин, гечип къояр деп ойлаша. Сёзге итти тайпалар, «ВоЛлагь къойса ажайып бар», – деп башын чайкъай.

Шавхал оьзю буса бир зат да билмей, чергес бийлерде ашап-ичип йыбанып тура.

Къонагъы Алирой Къазакъланы яхшы къаршылады. Ишни мекенин билгендокъ, бир къардашындан алып, къапу тюпге тана чакъы ит байлады. Уьч отлукъ таш тюбек де, гиччи торбаны толтуруп гьап-гьазир патыранлар да гелтирип уьйге салды, сонг юртдан айланып, бары да къардаш-къурдашына, ким биле, иш тетерге чыкъса, кёмек этмеге гьап-гьазир болуп туругъуз деп билдирип гелди.

Алирой – элли беш йыллар болагъан гиши. Тап-таза къумукъ тил де биле. Эки къызы эрде, уьйде де етишген бир къызы да, оьрюм эки уланы да бар. Бары да жан талашып айланып, ахшамгъа Атабайгъа да, Салиматгъа да гиччирек айры уьй онгарды, тёрге орун салып да гьазир этди.

Гече ятагъан заман болгъанда, «Пап-парахат юхлагъыз. Шу къабакъгъа кёкден учагъан къушдан къайры зат гирме де гирмес, гирсе де, мен сав чакъы сизге гьеймисиз дейген гиши де болмас», – деп Къазакълагъа да, алып тюбек де, Алирой къыргъа чыкъды. Атабайгъа да ол къыргъа чакъырып сёйледи:

– Сен къонакъсан, гёнгюнге авур алма, бир зат айтма сюемен. Эгер гюч этсенг, къыз сюймей туруп, бармагъынг булан тийсенг де менден айып тапма. Рази буса, бергенмен айры уьй де, сав йыл сюйсегиз де туругъуз, – деди.

– Сен айтагъан кюйде этермен. Кёп савбол, – деди Атабай.

Шоссагьат юртну молласын чакъырып, Алирой Атабайгъа да, Салиматгъа да гебин къыйдырды.

Экиси де уьйде янгыз. Инсангъа не яхшылыкъ да бола экен! Атабай бу гюнню де гёре экен! Сюйгени булан шулай янгыз къалыр сагьатны ол нече минг керен ойлашгъан экен! Нече минг керен гёз алдына гелтирип къувангъан экен!

Тун гече. Янгыз уьй. Ягъында Салимат. Ягъында дегенде, жургъарайны бир башында улан олтургъан, бириси башында къыз буюкъгъан.

– Салимат, сен менден къоркъма. Сюймесенг, гюч этмежекмен, бармагъым булан да тиймежекмен, я мен айтагъанны этмей деп, хатирингни къалдырмажакъман, оьзюм сав чакъы къалдырагъанланы да къоймажакъман. Амма мен сени жанымдан да бек сюемен, сенсиз шу дюньяда яшама да яшамажакъман. Сёзюм сёздюр, – дей улан.

Къыз сёйлемей я башын гётерип къарамай.

– Ёлну боюнда да болмадым сенден бир сёз алып. Сен мен айтагъан затны англама сама англаймысан, къумукъ къыз сама дюрмюсен? – деп талчыгъа улан.

Къыз башын энкейтип сама белги бермей.

– Сени ихтиярынг сенде, амма, билип къой, мени ихтиярым да менде. Сенсиз мен шу пана дюньяда яшамажакъман! – деп, лап бавру ярылгъан улан хынжалын сувурмалы бола, тек шо мюгьлетде къыз чалт туруп гелип, ону къолундан къарышып тута, гючю етмес деп къоркъупдур дагъы, къолларына башы булан да кёмек этип, басып токътай.

Атабай дагъы чыдап болмай, Салиматны къысып къучакълап, оьбюп-оьбюп йибере, оьзю гьали болгъунча гёрмеген-билмеген бир гючлю ругь татывлу иссилик булан бирче тамур-тамуруна яйылагъанны, сюйгенини къартыллайгъан инче къаркъарасы буса бошай барагъанны, йиберип къойса, ерге йыгъылып гетме турагъанны эс эте, аявлап гётерип алып барып тёшекде ятдыра.

⁂

Абумуслим баягъы акъ атында гьаманда йимик хохайып олтургъан. Артында уланы Шамсутдин, агъасындан къалгъан улан Мугьамматхан, нёкерлери. Юреги хош. Эки жуманы узагъында чергес бийлерде ашап-ичип кеп чегип геле. Къайтгъанда да башгъа яман болмажакъ: ичги мажлислер, къызлар…

Уьй-эшикни гьакъында ойлашгъанда шавхалны эсине биринчилей Салимат тюшдю. Инче исбайы къаркъарасы, къысымгъа гирердей бели, къараявуз къуймур юзю, гоган гёзлери… Гиши къолдан чыгъарагъан зат тюгюл. Гюндюзюне-гечесине де къарамайлы, уьйге етишгендокъ чакъыртажакъ. Бийке ярыла турар, талгъанда тынар. Ол да къайгъымы! Сюйген-сюйгенин ашама да ашап, гийме де гийип, къысып шо къысгъа аякъларын да индемей турсун. Къатын урлукъгъа къысгъа аякълар деп Аллагьу тала оьзю билмей къоймагъандыр чы!..

Акъташ оьзенге етишгенде Абумуслимни ою бёлюндю. Гиччи буса да, уьч-дёрт гюнлер узатылгъан язбаш янгурлардан сонг оьзен шишип-гёбюп токътагъан. Ташгъынгъа атларын алдырмай гьаран чыкъдылар.

Энди шавхалны кепи бузулду, ерден-мюлкден сёз чыкъгъанда, атасы айтагъан хабар замп деп эсине тюшдю.

Шавхалны еттинчи атасы, оьзюне аты къоюлгъан Абумуслимден беш улан къалгъан болгъан. Оланы дёртю бийкеден, бешинчиси-гиччиси шавхал чергес бийлеге къонакълай баргъанда сююп алгъан оьзден къатындан болгъан. Шо саялы инисин оьзлерден кем гёрюп, агъалары огъар ер-мюлк бермейбиз деп тутгъан. Тилевлер салып да иниси бир аз-маз затлар тюгюл алып болмагъан.

Нечик де бажарылмайгъанны билгенде иниси Солтанмут чергес бийлеге барып арз этген. Олар да оьзлер аталыкъ этип эрге берген къыздан тувгъан уланны хорлама къоябызмы деп елигип, беш юз атлы да берип, оьзюнге тиеген пайны барып гюч булан ал деп, Солтанмутну къайтарып йиберген.

О заманларда беш юз атлы уллу асгер гьисаплана болгъандыр дагъы, кёп асгери де булан иниси дав этмеге геле деген хабар агъаларына етишип, беш-алты юз атлы да онгарып, олар да къаршылама чыкъгъан.

Эки де асгер бир вакътини ичинде Бавтогъайгъа етишип, Солакъны сол ягъында Солтанмут, онг ягъында да агъалары токътагъан.

Агъа-инилер бири-бирини къанын тёкмек гунагь зат деп, шонда акъ сакъаллы къартлар арада юрюп, къыргъын башланмай къалгъан, гьар ким Солакъны оьзю токътагъан ягъын, сайки, Солтанмут Терекге ерли сувну сол ягъын, агъалары буса бютюн онг ягъын ележек шарт булан маслагьат этилген.

Муна шондан сонг шавхаллар кююнде къалгъан, Солтанмутгъа да, ондан тувгъанлагъа да буса къумукъ бийлер деп айрыча ат тагъылгъан.

Шо замангъы къалмагъал болмагъан буса, шу сувлу Акъташ да, айлана якъдагъы яшыл авлакълар да гьали оьзюники болажакъ эди деп ойлашды Абумуслим. Бу сувну да, бу семиз топуракъланы да есси Эндирей бийлеге ачуву чыгъып, ёрмеси булан атына яман урду. Ат еликди, авлакъны гёрюнюшюнде о яшыл дарайны ортасына тигилген акъ эндей болуп къалды.

Бара-бара шавхалны ачуву чергес бийлеге гёчдю: олар болмагъан буса, асгер берип гелмеген буса да, гьали шу ерде хожайын Абумуслим оьзю болажакъ эди. Тек олагъа чыкъгъан ачуву узакъгъа бармады. Огь, не тизив къонакъ этип къойдулар! Аривлюгю дюньягъа айтылгъан чергес бавлардан люл башы да булан къыдыргъаны, арив-арив къатын-къыз булан масхаралар эте туруп айлангъаны милиёнгъа ёкъму!

Бавтогъайдан оьтюп, оьзю елеген топуракъгъа чыкъгъандокъ, шавхал къайтара хош болду. Узакъ къалмай уьюне етишежек, тахында олтуруп, оьзю сюйген затны буюражакъ. Тек тахдан да алдын зат бар: Салимат. Уьюнден арекде шавхалны огъар гьасиретлиги бек гючлю болуп къалды. Къырда тургъан эки жуманы ичинде уьйде къалгъан къатыны, биргине-бир уланыны анасы, бир керен сама эсине тюшмеди, къараваш къызны гьакъындан ойлашагъаны буса бу нече керендир.

Къувунлу хабарны Абумуслим къаласына гиргендокъ эшитди.

– Яхшылыкъ-яманлыкъ? – деп сорады ол къапуланы ачгъан Бадувгъа.

– Аврувунгну алайым, бийим, аманлыкъ, ва амма, – деп, Бадув айтма сюймей, тирелип токътады.

Ону себеби де: иран шагьлары йимик, шавхаллар да гьар заман яман хабар билдиргенлени рагьмусуз кюйде такъсырлай гелген.

– Не «ва амма»? – деп тикленди Абумуслим.

– Аврувунгну алайым, бийим, онча айтардай болгъан зат ёкъ. Йырав Къазакъ да, къурдашы да бир къараваш къызны къачырып гетген.

– Аты кимдир? Салимат сама тюгюлмю?!

– Аврувунгну алайым, бийим, аты Салимат.

Шавхалны ёрмели къолу оьз-оьзлюгюнден гётерилип гетди, тек урмады: Бадувну акъ сакъалынданмы, къоркъунмай къаравунданмы – бир затдан тартынды.

Уьйге гирив-гиривюндокъ Абумуслимни къатыны булан яман сёзю болду. Оланы нечик давлашгъанын, бири-бирине нелер айтгъанын гиши билмеди, тек уьйден башлап бийке, арты булан да шавхал яман къызарып чыкъгъанны гёргенлер болду.

Арадан ярым сагьат да гетмегендир, къаравашны да, къачыргъанланы да, ерни тюбюнде буса да табып, бугъавлап къалагъа гелтирме буйрукъ булан Гьайдакъ-Табасаран уцмийге, Магьтули хангъа, Бойнакъ, Баматули, Эндирей, Ботаюрт бийлеге атлылар йиберилди.

Шавхал къачан къайтар экен, барып баш урса, гечмесми экен деп, телмирип турагъан Татархан да, Магьмут да уьч де хоншу юртну – Муслимавулну, Къумукъну, Халимбекавулну – абурлу акъсакъалларын къалагъа тилевге йиберди. Йиберсе йиберсин, Абумуслим оланы, къапу алда эки-уьч сагьат да къатдырып, къувалама буюрду, артындагъы гюн гелгенлени, гьатта ондан сонг жумагюн жума намаздан туруп гелген къади-молланы сама къапудан гирме де къоймады.

Уланланы ата-анасы да, не этсин, гючге тёре ёкъ, къабуна туруп къалды.

Къазакълар къайда къамалгъанны биргине-бир Анайдан къайры гиши билмей. Огъар да эри гетегенде «Вёре, вёре, биз къайда экенни биревге де билдирме, шавхал гечген сонг Атайыма айтарсан», – деп буваргъан. Оьлсе де, Анай эрини пурманындан чыкъмажакъ. Шавхал буса тюпдентин адамлар йиберип, эки де ожакъдан уланларыны бар ерин айтмасмы экен деп, нече керенлер ахтартып тура.

Тек ахтаргъандан пайда ёкъ. Гьатта бир керен ашайгъанда къайнатасы «Гьейлер, бар ерин биле бусакъ, гиши йиберип, яшланы гьалын-гюнюн сама билер эдик», – дегенде де, Анай къысылып къалды.

Шу къувунлу гюнлерде инг де парахат гиши – бары да къалмагъалны башы Атабай оьзю. Я гишини ожагъында ашалагъан ашдан, я етишип гелеген къышдан аварасы ёкъ. Ягъында Салимат болгъан сонг, дагъы затны ахтармагъа негер тарыкъдыр! Оьзюню бу насиби къыркъылыр деп ол ойлашмай. Ювукъ да этмей. Оьзю насипли болгъан булан кимге ачув, кимге зарал!

Къазакъ гьай ону-муну сама эте: агъач гесе, гьайванлагъа ем сала, аран кюрей. Атабай бир затгъа да къарамай, гечеси-гюню булан эр де, къатын да шыбыр-гюбюрде. Къазакъ бир-бирде кюлемсирей, даим битмейген не лакъыр бола деп ойлаша, оьзю Анай булан олтуруп бир де шулай сыр чечмегенине талчыгъа.

Арадан ай гетип бара, я гьеймисиз дейген ёкъ, я артындан гелеген къувун ёкъ. Бир керен Алирой арбасыны кёкюрегине эки къап гьабижай да салып, сатагъан багьана булан Эндирей базаргъа гетди. Герти мурады буса: базар – адам кёп болагъан ер, шонда бир хабар англамакъ. Гертилей, англап да къайтды: шавхалны атлылары гелип, Эндирей бийни адамлары булан бирче ювукъ арадагъы юртланы айланып-ахтарып гетегени экинчи керен, гьатта агъачлыкълагъа гирип де къарагъан.

«Алайса шавхал гечмеген, я гечме умуту да ёкъгъа ошай, кюйге къарагъанда», – деп ойлашды Къазакъ.

Шавхалны гечмеге хыялы ёкъ. Ол онча да ачувлу чу, бир хабар алмай къайтгъан деп, нёкерлерини нечесин такъсырлап тура. Ари-бери йиберген атлыларына да къанып болмай, нечесе юртгъа адамлар салып тура, яшыртгъын гебин сама къыймагъанмы экен деп, он-он беш молланы чакъыртып сорав алдыртып тура.

Тилевлер салгъандан пайда ёкъну гёрюп, Татархан да, Магьмут да, лап умут уьзюп, яшларыны талигьин тенгирине тапшуруп токътагъан. Юреклери сувугъан, савлугъу бошагъан, къайгъы оьтюп, энди не болса да къайырмайгъан даражагъа чыкъгъан. Аналаны десенг авзуна аш бармай, къолундан иш гелмей.

Шулайлыкъда арадан уьч ай ярым гетди. Къазакъ бир зат этмесе ярамас деп ойлаша. Къонагъы чы бетин бирден-эки де этмей. Болса да намус-ягь тарыкъ чы. Уьч де гиши шунча заман къонагъыны башында, ашында-сувунда. Сонг да бу гелеген – язбаш, ер сюрме, ашлыкъ чачма герек, битген сонг гьакъгъа ишлеме юрюме тарыкъ.

Гьасили, уьйге къайтмагъа герек. Ят ерде къамалып тургъандан не де къолайдыр. Шавхал не этежек? Урушур, токъалатыр, зиндангъа ташлатыр. Ташлатса да, жума къояр, ай къояр. Мунда турагъаны буса уьч ай ярым. Гьалиге шавхалны не такъсырындан да къутулуп бола эди, парахат яшап туражакъ эди.

Къазакъ шу оюн къурдашына нечик англатайым деп турагъанда, Атабай оьзю ёл ачып къойду, бир гюн ахшам догъада олтуруп таякъ ёнайгъан Къазакъны ягъына гелип:

– Ишлер бузукъ болма тура, – деп кюстюндю.

– Неге? – деди Къазакъ.

– Неге болагъандыр, сенден айып буса да айтайым, Салимат яшгъа токътагъанман дей, къусма башлагъан. Ят ерде ону иши нечик болур? Шавхал болмай, атасы сюйсе болсун, гел къайтайыкъ. Мен такъсырлыман, этегенин де магъа этсин. Оьзюнг билесен, бу ишде Салиматны бир айыбы да ёкъ. Огъар не дей? Къатын гиши булан уьчешмес чи шавхал чакъы шавхал. Ол да адам чы, эргиши чи! – деди Атабай.

Къайтажакъ болдулар. Артындагъы гюн Алирой оланы оьзюню арбасы булан Бавтогъайгъа етишдирип гетди. Къалгъан ёлну олагъа яяв юрюмеге тюше эди.

«Юртгъа гечелетип гирип, яшынып турарбыз. Ишни-гьалны билип, сонг нечик этме тюше буса да этербиз. Уллулар бир ёл гёрсетер», – деп ойлаша Къазакъ.

Булар Чиркей къысыкъгъа етишгенде, артдан туякъ аваз эшитилди. Бурулуп къараса: уьч атлы алгъасап геле. Ювукълашгъанда, алдагъысы атын аста этип:

– Багь! Къазакъ тюгюлмюсен сен?! – деп къычырып йиберди.

Къазакъ да атлыны гёзю тийгендокъ таныды: ол агъачавуллу бий Алескендер. Шавхалны айтмагъанда да бийлени арасында инг де ярлысы. Алтмыш йыллар боладыр. Уллу сакъаллы мазаллы гиши. Къазакъ ону кёп керенлер шавхалны ичги мажлислеринде гёрген. Ярлыгъамы яда башгъа зат саялымы – не буса да Абумуслим ону онча сюймей, тек мажлислерине чи чакъыра, гьатта абурлу ерде де олтурта.

Гьали Алескендер Ботаюрт бийлерде эки жума къонакъ туруп, ашап-ичип, йыбанып геле эди. Гьеч амал буса ол гьали де уьюне къайтмагъа сюймей, дагъы да бир жума сама къалада да турар эди, шавхал арт вакътилерде алышынып къалгъан.

Къазакъланы гёргенде, ол эсде ёкъдан уллу яхшылыкъ болуп къалгъандай сююндю. Къазакълар къаладан шавхалны гёзю тюшген инг де арив къараваш къызны къачыргъанны, Абумуслим де не гереклер этип, не ерлеге де атлылар йиберип излетип де оланы табып болмагъанны Алескендер яхшы биле. Къара дагъы, оьзю гьали чёп де ёкъ ерден олагъа урунуп къалды.

«Гьей Аллагь, бу насипге! Оьзлер индемей гелип къапгъынгъа тюшюп къалды. Абумуслим шавхалым бир сююнежек! Бир сююнежек! Огь, не рази болажакъ дагъы! Къалада жанынга сюйген чакъы къалма да яражакъ…» – деп ойлашып, Алескендер кепи гелмекден оьзюнден де ихтиярсыз къычырып кюлеп йиберди.

Не иш бар экен деп, эки де улан да, къыз да ону бетине телмирди. Олар шекленер деп къоркъуп, бий неге кюлегенни башгъачалай англатды:

– Сизин юрюп гелегенигизге кюлеймен. Шурагъа ерли нечакъы ёл барны билемисиз? Ондан къайры да сувукълукъну гёресиз чи, – деди.

Бираз ерге атлылар да, яявлар да астаракъ янаша юрюдю. Шо вакътини ичинде Алескендер шулай план къурду:

– Сиз Чиркейге барып Арслан-Гьажиден атлар да алып, артдан гелирсиз, мен йиберди дерсиз, сюйсегиз бир-эки гюн къонакъ да болугъуз, – деп, нёкерлерин атларындан тюшюрюп, Къазакълагъа:

– Минигиз атлагъа. Атланы туякъларындан от чыгъара туруп гетебиз буссагьат, шу барывубузда шавхалны уьстюне де барабыз, – деди.

– Аврувунгну алайым, бийим, гечмей туруп, биз шавхалыбызны уьстюне гирип болмайбыз, – деди Къазакъ.

– О ерин ойлашмагъыз. Менмен гечдиреген! – деп, Алескендер ёрмели къолу булан тёшюне къакъды, сонг эки де уланны инамсыз къарагъанын эс этип, – Бий чакъы бийни тилевюн шавхал гери урар деп эсигизге гелеми яда сиз магъа инанмаймысыз? – деди.

– Багь, аврувунгну алайым, бийим, неге инанмайбыз, сагъа да инанмай, кимге инанайыкъ, – деп, сююнмекден Къазакъгъа да етишдирмей, Атабай жавап берди.

– Инана бусагъыз, кёп сёйлемей, заманны да гечикдирмей, минигиз атлагъа, – деди Алескендер.

Бир атгъа Къазакъ, бирисине де, алдына Салиматны да алып, Атабай минип тербендилер.

Уьч ат бир йимик ёргъалап юрюй, уьстюндеги дёрт де гишини буса дёрт ою, дёрт планы.

Алескендер шавхал бережек баракалладан, этежек къонакълыкъдан къувана. Шавхал чакъы шавхал уьч ай ярымны узагъында иш этип излетип табып болмагъан адамланы алдатып алып барагъанына сююне. Къазакълар оьзюне ёлугъуп къалмакъны Аллагь берген бир уллу насипге гьисап эте. Эндиден сонг шавхал оьзюне башгъа гёзден къарайгъан болажакъ, оьзге бийлерден алда гёреген, балики, Шамсутдинден де, Мугьамматхандан да сонг санайгъан болажакъ. Малы кёп болгъан булан оьзге бийлер, башгъа, не затлардыр, менден оланы неси артыкъ? Хохайгъаны артыкъмы? – деп ойлаша.

Атабай да шат. Алескендер бий тилеген сонг, шавхал оьзлерден гечежекге ол гьакъ юрекден инана. Шавхал гечген сонг, атасы да гечежек. Узакъ къалмай уланы да болажакъ. Ишлерлер – ашарлар. Буту-къолу сав чу Аллагьны яхшылыгъындан. Халкъдан яхшы яшаса тюгюл, башгъа яман яшамас. Гече де ишлермен, гюн де. Янымны салып ятман, амма къатынымны, яшымны языкъ этмен, халкъны къолуна къаратман. Гечмесе, шавхал не сюйсе этсин. Оьлтюрмес чи. Оьлтюремен десе де, къатыны да, уланы да саялы оьлюп гетер.

Салиматны да онча къайгъысы ёкъ. Эрине рази. Тек ону инг уллу сююнчю – къурсагъындагъы яшы. Гьали ойлашагъанда шулай бир сурат гёз алдына гелди.

Яш заманында юртуну ювугъундагъы Гермен талагъа от тюшдю. Бишип къаврап турагъан будай йыллангъан къурайны йимик яллама башлады. Шо таланы ортасында бутакъдан бутакъ атып, яшнап-балкъып турагъан, адамлар яллавлу яйда салкъынына сыйынгъан, гюзде мынгый татли гьармутун чёплеп алагъан бир аламат бийик исбайы терек бар эди. От ону да къоймады, япырагъын-бутагъын яллатды, къаркъарасын чиркитди, къаралтды, тек оьзегине батып болмады, гьали битгинче ябушуп, гючю етмежекни билгенде артгъа тайышды, нагагь бир къалгъан мандалакълагъа, масесгилеге чапды, оланы бир ялап ёкъ этип чыкъды.

Къаралгъан-къартайгъан уллу майданны ортасында яшыл япыракъларына, яш бутакъларына кир гийген шо гьармут терек яп-янгыз къакъ дей болуп къалды.

Гьали болгъунча Салимат, бийкеси урушса яда бир башгъа къыйынлыкъ болса, оьзюн муна шо оьксюз терекге ошата эди. Энди буса иш башгъа, эри бар, яшы да болажакъ, оьзюн де ол шо терекни от тюшгюнчеги, яйнап-яшнап турагъан заманына ошата.

Салиматны терекни гьакъындагъы ою дагъы да узатыла.

Артындагъы йыл язбашда терекни тюбюнден бутакълар чыгъып, чалт оьсюп йибермесми. Анасын эндиден болажакъ балагьлардан сакълама сюеген де йимик, бутакълар терекни дёгерек айланып оьсдю, оьзлер оьсюп етишген ерге ерли ону къаралгъан къаркъарасын яшыра юрюдю, бютюнлей яшырма да яшырды. Энди субай жалалар, тышгъа тёшюн берип, табиатны яйгъы яллавундан да, чиллени сувугъундан да анасын аявлап сакълай.

«Уланларым-къызларым яшавну гьар балагьындан мени де шолай къоруп сакълажакъ, Аллагь буюрса», – деп ойлашды Салимат.

Къазакъны ою да, бети де мунг. Алескендер бийге инанмай да болмай, инанып да битмей. Бийлени гьакъындан бир арив айтыв барны биле, тек не гереклер этип эсине гелтирип болмай хыйлы юрюй. Сонг эсине тюше: «Бийге инанма, сувгъа таянма». Бирден-бир терен ойгъа бата.

Шавхалны ачувланып Къазакъ нече керенлер гёрген. Шо заманда ол лап ювукъ адамына да къоркъунчлу. Алескендер геч деп тилесе де, шавхал, ачувлу буса, ону тилевюне тынглар деп, Къазакъ инанып битмей. Гьар нечик де, гелив-геливюндокъ шавхалны уьстюне бармай, бир-эки гюнлер яшынып турмагъа, Алескендерни тилевюне шавхал не жавап бергенни билип, ону гёзюне сонг гёрюнмеге яхшы эди деп ойлаша.

Къазакъ экиянсынлы экенге бий де шеклене бугъай, ону мекенли инандыраман деп сёз башлай:

– Баргъандокъ, гечдирип шавхалдан да, мажлисде олтурарбыз, сен де бизге бир арив янгы йыр айтарсан. Ёлданокъ ойлашып къой, – дей.

– Аврувунгну алайым, бийим, башуьсте. Буйрукъ сизден – йыр менден, – деп жавап бере Къазакъ.

Къалагъа къарангы болгъанда етишдилер. Къазакъланы къапу – тюпде къоюп, Алескендер: «Сиз шунда туругъуз. Мен барып шавхал булан сёйлеп гелейим. Ол гечгендокъ, сизин артыгъыздан адамлар йиберирмен», – деп, канзилерден бек югюрюк оьрленип гетди.

Алескендер бий уьстюне алгъасап гирип гелгенде, янтайып турагъан шавхал сюймей туруп хозгъалды.

Алескендер эшик алданокъ:

– Ассаламу алейкум, гьюрметли шавхал бийим, шат хабар алып гелгенмен! – деди.

Къазакълардан лап умут уьзюп битген Абумуслим, бу бийни де не яхшы хабары болажакъ деп ойлашып:

– Ва алейкум салам. Гел, бери чыкъ. Тынглайман яхшы хабарынга, айт, – деди.

– Къараваш къыз да абзарынгда, къачыргъанлар да! – деп, Алескендер иржайып токътады.

– Не зат?! – деп, Абумуслим сесгенип гетди.

– Шолай, шавхал бийим, уьчюсюн де артыма да салып алып гелгенмен. Атлагъа да миндирип, кёп абур да этип алып гелгенмен. Энди этеген «абурунгну» сен де эт, шавхал бийим, – деди Алескендер.

Ачувундан шавхалны гёзлери къайнап гетди. Шоссагьат баш нёкерин чакъырып:

– Абзардагъы шо геч гелген къонакъланы элтип зиндангъа ташлат! – деп буюрду.

Шавхалны уьйлерини узун догъасыны багъаналарына ер-ерде панарлар илинген. Оланы цил-цил ярыгъы уллу абзарны гьаран-гьаран ярыкъландыра, ювукъ арадагъы гишини танырдай эте.

Гьали уьч де гиши къапутюпде. Уьйлени эшиклерине, догъагъа, канзилеге телмирип токътагъан, шондан не къувун болур, насиби нечик чечилер деп къаравуллай.

Гертилей де, уьйден биревлер чыкъды, догъадан панар ярыкъда гёлентки болуп оьтдю, она канзилерден тюшдю. Олар шавхалны нёкерлери. Алдагъы баш нёкерни Къазакъ арекденокъ таныды, тек олар беш-алты экенни не буса да ушатмады. Шавхал чакъыра буса, биргине-бир баш нёкер гелип айтып къойса болмаймы деп ойлашды.

Нёкерлер етив-етивюндокъ буланы гьарисин экев тутуп, тебере-тюрте туруп алып юрюдю, айры-айры зинданлагъа ташлады.