Къадиники къодудур

Чиллени аччы сувукъларында, къуваласа да ит де къыргъа чыкъмас йимик гюнлени биринде, къырдан «Гьей уьйдегилер!» деген аваз гелди. «Вай!» – деп, Къазакъ чабып чыкъса, абзарны къаппортасында бир ят гиши эретургъан.

– Ичине гир, къонакъ, къырда токътайгъан заман тюгюл, – деди Къазакъ

– Кёп савбол, улан. Гире турма да заманым ёкъ. Сени атынг Къазакъмы? – деп сорады къонакъ.

– Къазакъ.

– Мени сагъа айт деп йиберген. Сен сав болгъун, костекли Агьматханны къатыны гечинди. Бек тилеген билдир деп. Сагъа гёзю къарай.

Борайгъан къардан, бузлатагъан сувукъдан да бир аварасы да болмады, Къазакъ шоссагьат онгарылып ёл чыкъды. Гёмген сонг токътап да не этейим, ахшам къайтарман деп гетген гиши, Агьматханны ташдай яны болуп, огъар-бугъар чабып айлана туруп, савлай жума къалып гелди. Дагъы тез къайтып болмады. Агьматхан тувма костекли тюгюл, Ирандан гелген къажар. Танышлары-хоншулары болгъан булан юртда бир сама къардашы ёкъ. Барагъанда Къазакъ, Жанбикеге де билдирмей, уьйде бар эки манат акъчаны да кисесине салып гетген эди. Оьлюню артын этегенде шону да харжламаса болмады.

Шо йыл ораза байрам язбашны бир жумасын алып гелди. Базаргъа баргъан Къазакъ Агьматханны оразасын къутлама гирди. Къонагъыны яшларына берирсен деп, Жанбике салгъан яхшы байрам уьлюшлери де бар эди. Барса, Агьматханны яшны йимик мунгайып тапды.

– Не болгъан? – деп, къоркъуп гетди Къазакъ.

– Ёкъ башгъа зат. Оьзюм ойдаман. Язбаш сабан етишген. Оьзге йылларда ортакъгъа ашлыкъ чачып, баш чарамны гёреген эдим. Бу йыл шону этип де болмажакъман. Оьзге йылларда гьазир урлугъум болагъан эди, сюрегенде, гюнагьындан Аллагь гечгир, къатын гиши кёмек этеген эди. Гьали шоланы бири де ёкъ. Я асул Аллагь, ахырым не болур экен деп ойлашаман, – деп, кюстюндю Агьматхан.

Къазакъ, сёйлемей тамакю торбасын чыгъарып, къонагъына узатды. Экиси де къаныгъып папирос тартды.

– Ортакъгъа алмагъа ер тюшеми? – деп сорады Къазакъ хыйлыдан сонг.

– Ва уьюнги! Къайда да бар. Мен алагъаны кёпюр тюпде. Орта кёпюр бар чы Костекни де, Ботаюртну да арасындагъы. Муна шонда.

– Гел шулай этейик, Агьоматхан, – деп башлады Къазакъ. – Шо ерни ортакъгъа экибиз де бирче алайыкъ. Урлукъгъа мен амал этермен, бирче сюрме де сюрербиз. Чарасызгъа ер-турманлар ишлеген булан мен юрегимден сабанчыман. Къаным да сабанчы къан. Ата-бабаларымны оьмюрю-башы да топуракъгъа хотгъана туруп гетген.

– ВоЛлагь, Къазакъ, сен рази бусанг чы, огъар не ете, – деп жанланды Агьматхан.

Шо сёйлешгени булан эки де гиши ишге уруна, урлукъ да табып, он гюн сабан да гьайдап, пастан-харбуз чача. Тюзелип гетсе, он эки-он уьч арба пастан-харбуз алмагъа умут бар. Яртысын ерни ессине бергенде де, адам башына уьч арба къалажакъ. Яман тюгюл. Яллавлар болуп гетсе де, беш-алты арба сама гелир чи. Яртысы Асевге гетип, яртысы къалгъанда да, адам башына арба ярым тие. Бу да бир эп. Озокъда, иши де кёп: экилеп каза урагъанынг, сакълайгъанынг, жыягъанынг… Тек гелим гелген сонг къыйын гёзге гёрюнмежек.

ВоЛлагь, гьали харбуз-пастан чыгъадыр дегенде барып къараса, гьеч гёрюнеген зат ёкъ. Язбаш салкъын болду, харбуз, айрокъда пастан урлукъ назик зат, гечигип чыгъадыр деп къойдулар.

Бир жумадан дагъы да барса, гертилей де, чыкъмагъа башлагъан. Она бир харбуз, ари бара туруп бирдагъысы, сонг бирдагъысы гёрюндю. Энди бары да бирче чыкъмакъ тюсев тюгюл чю. Арты булан оьзгелери де чыгъадыр…

Он гюнлер къоюп, дагъы да барып къараса, шо чыкъгъаны чыкъгъандыр, антгъа бир къошулурму! Чыкъгъанлары десенг уллу тарлавда йигирма-отуз тюгюл ёкъ. Къазакъ да, Агьматхан да къагъы болуп къала. Бу не ишдир? Не къыйын гелген? Шундан да геч чыкъмагъа кюй ёкъ чу деп, ер-ерден къазып, топуракъны къолу булан увуп къараса, бир нече ерден урлукъланы ашалып къалгъан къабукъ гесеклери чыгъа. Энди бары да зат англашылып къала: чачылгъан урлукъну чычкъанлар талагъан.

Не этме герек? Харбуз-пастан болмайгъаны бир ачув. дагъы зат чачмагъа гечигип, шонча авлакъ бош къалагъаны бирдагъы ачув. Бу иш гьазирине билинген буса, уьстюнден хотгъап гьабижай чачып йибермеге яражакъ эди. Гьар нечик де барып, ерни ессине сама билдирмеге герек.

Халкъ «Дарай чарыкъ Асев» – дейгенге Къазакъ ерни ессини чарыкъларына гертилей де дарай тутулгъанмы экен деп ойлаша эди. Асевню ол бир де гёрмеген. Ортакъгъа сабан салывну гьакъында ону булан Агьматхан янгыз сёйлешген.

Асев етмишинден де оза бара, къарагъанда чы алтмышны да гьаран берирсен. Оьмюрюнде бир керен сама яшавну тюбюне гирмегенге, янчылмагъангъа, уьстденсув саркъып тургъангъа ошай, къап-къара, адам сукъланыр йимик тыгъыс сакъалы, токъ сыпаты, юваш къараву – булар барысы да ашап-ичип кеп этип, дюньяны уруп-суруп тургъан, оьзгелер сабанны чалтагъын тутагъанда, тойгъан къурсагъын сыйпай гелген адамны келпетин ярата. Гьали буссагьатда да ол бир затны чайнап тура.

«Дарай чарыкъ» – деп де халкъ негьакъ къоймангъан экен, масилерине гёк дарай тышлангъан. Ким биле, чарыкъларында да бар буса деп, Къазакъ ари-бери гёз урса да, гьеч затны гёрюп болмады. «Паду мал йимик затгъа ошай. ИншааЛлагь, гечгенидир», – деп ойлашып, Къазакъ оьзлеге гелип турагъан къыйынны арив англатды. Болса да Асев айландырып сорады:

– Ким талагъан урлукъну? – деди.

– Англата тура чы сагъа Къазакъ, чычкъанлар талагъан, – деп къарсалады Агьматхан.

– Мунда неге гелдигиз дагъы?

– Гелмей, къайда барайыкъ? Сенсен чи ерни есси, сен тюз дуванын этме де эт.

– Мени гьисабымда, сиз арзыгъызны чычкъанланы пачасына барып этигиз. Мен билеген зат ёкъ. Бергенменми сизге топурагъымны? Бергенмен. Кёп писирев этип алгъанмысыз? Алгъансыз. Шону дагъы ари яны магъа авара тюгюл. Сюйсегиз чычкъанлагъа талатыгъыз, сюйсегиз женгерткиге. Магъа тиеген затны дей бусагъыз къолавума салыгъыз, – деп, Асев къолуну аясын яйып тутду.

– Берме чи жаныбыз булан да берир эдик, гюч ёкъ, эливаш. Мен гьаран орун салып турагъан бир гелгинчимен, Агьматхан да оьзюнг билеген, онгмагъанланы бири, уьй толгъан увакъ яшы, – деди Къазакъ.

Асев къолларыны аялары булан къулакъларын ябып токътагъан эди. Къазакъ да, Агьматхан да, тамаша болуп, бири-бирине къарады: бу не этегендир?

– Гёрдюгюз чю мени, – деди Асев Къазакъ сёйлеп битгенде, – шунда айтылгъан затны бирин де мен эшитмедим. Эшитме де сюймеймен. Ер меникими? Меники. Ортакъгъа зат чачма алгъанмысыз? Алгъансыз. Магъа тиегенин беригиз. Вассалам-ваккалам. Бу сёзню дагъы арты ёкъдур.

– Олай буса бизин де айтмагъа затыбыз бар. Тарлавдан айланып къарагъанбыз экибиз де. Шонча урлукъну отуз экиси чыкъгъан. Шоланы он алтысыны тюбюне битген зат, сари алтын буса да сеники, – деди Къазакъ.

– Хи…хи…хи… – деп кюледи Асев.

– Негер кюлейсен? – деди Къазакъ.

– Хи…хи…хи… Бир къужурлу зат эсиме гелип кюлеймен: магъа дейген шо харбуз-пастаныгъызны сизге къоюгъуз. Мен ихтияр беремен. Башыгъыздан садагъадыр. Мени малымны багьасын мен билемен. Энди лагь болугъуз алдымдан!

– Гьай аман! Мен чи биле эдим этмели затны! – деди Къазакъ.

– Эт болагъанынгны! Не этип боласан сен? – деп хохайды Асев.

Агъа тайпалагъа оьз оьмюрюнде бир де шулай сёйлемеген Агьматхан къоркъуп шыбышлады:

– Не болур энди?

– Не сюйсе болсун! Юрю гетейик. Бу чу гиши сёйлеп сёзюн зая этеген зат да тюгюл экен. Гелме ле негьакъ гелгенбиз. Сен де бир адам тапгъансан ортакъгъа ерин алмагъа! – деди Къазакъ.

Арадан жума да гетмегендир, Къазакъланы дуванханагъа чакъырдылар. Къадини къырыйында ордалып олтуруп Асев де табулду.

– Шариатны къануну булан мен сизге шулай дуван этемен, – деди къади: – Этген заралыгъыз саялы Татархан огълу Къазакъ сен де, Мугьажир огълу Агьматхан сен де Арслан огълу Асевге он беш манат тёлеме борчлусуз.

– Асевге зарал болуп, бизге, башгъа, пайда болгъанмы экен, гьюрметли къади? Сен шо ерин ахтаргъанмысан? Яда бу дуван бир якъны къоюп, бириси якъны пайдасына этилеген дуванмы? – деп сорады Къазакъ.

– Сизге болгъан заралны ахтарма тарыкълы ери ёкъ, неге тюгюл сизге болгъан заралда Асевню тюк чакъы да гюнагьы ёкъ, ва амма Асевге болгъан заралгъа буса сиз экигиз де такъсырлысыз. Оьзюгюзге зарал этген гиши булан дувангъа чыкъмагъа сизин де ихтиярыгъыз бар, – деди къади.

– Чачгъан урлугъубузну чычкъанлар ашагъан. Алайса биз чычкъанланы уьстюнден арз этмеге герекбизми? Шу ери де магъа англашылмай, – деди Къазакъ.

– Дуванхана олай эдепсиз затланы сёйлейген ер тюгюл, – деп пушургъанды къади.

– Кёп яхшы болур. Эдепли затланы сёйлейик. Мени айтмай да къояйым, уьй толгъан яшы, бугюн-буссагьат къурсагъы тояр чакъы ашама ёкъ ашы, Агьматхан шо акъчаны къайдан берсин? Къазса ерден чыгъагъан зат чы тюгюл, эливаш къалгъыр!

– Хи…хи…хи… – деп кюледи Асев: – Акъчаны чыгъагъан ерин мен гёрсетейим. Гелип ишлегиз алдымда! Экишер ай ялчы туругъуз, гечемен борчумдан. Аз этип айтаман оьзюм де. Яхшы кюйде гьисап этсек, мен дагъы да уьстюне къошуп да боламан шо он беш манатны.

Къазакъ къагъы болуп къалды. Гёресен, иш не ерлеге чыгъып бара. «Инсанлыкъны бир дазусу болмагъа тарыкъ чы. Биревлеге шо дазу ёкъму яда бар буса да, бузуп юрюймю? Дазудан чыкъгъан сонг, инсанлыкъдан да чыкъгъан гьисап болмаймы? Шо дазуну токъташдырагъан кимдир? Сакълайгъан кимдир?..» – деп ойлашды Къазакъ.

– Не жавап бересиз? Гьюрметли Асевню таклифине рази боламысыз? Мен де шо айтагъан затны шариат ёлу булан гьакъ гёремен, – деди къади.

– Мен шу адамны алдында ишлегинче, эшекге къайма болма разимен! – деп, Къазакъ иман бармагъы булан Асевню гёрсетди.

– Гьай малъун! Иманындан-дининден чыкъгъан малъун! Бармакъ узатагъанына къара эдепсизни! – деп акъырды Асев.

– Ва Дарай чарыкъ Асев, эдеп деген не зат экенни сенден яхшы мен билемен, тийишли еринде этип де гелгенмен! Ва амма, хымыртайымдан тутуп жанымны ала буса да, сени йимиклеге мен абур этмен! – деди Къазакъ.

– Сен-менге чыкъмай, ишни битдирейик, – деп, къади къолун гётерип сёзюн узатды: – Къазакъны жавабы англашылды, Агьматхан, сен не жавап бересен?

– Агьматхан да ишлемес бир гюн де шуну алдында! – деп, къонагъы учун да Къазакъ жавап берди.

Агьматхан Къазакъгъа рази болуп къарады, юреги тарламакъдан тюпдеги эрни къартыллама башлады.

– Алайса буссагьат мени акъчамны берсин! Мен къарап болмайман! – деп акъырды Асев.

– Бермесбиз! Харбуз-пастан бишмеге гьали де ай ярым-эки ай бар. Гелим алгъан бусакъ да, биз сени пайынгны шо болжалгъа бережек эдик, гьали де шо болжалгъа берербиз! – деди Къазакъ.

– Магъа бугюн-тангала ялчылар тутмагъа тарыкъ! Олагъа гьакъ берме тарыкъ! Гьап-гьазир акъча да тарыкъ! Мен къарап болмайман! – деп тутду Асев.

Дуван этилегенли алгъа гьитине туруп, Асев башлап олтургъан еринден хыйлы тайышгъан. Гьали чи ол, гьеч эп этип болса, турмагъа да айлана. Къурсагъындан эп этип болмай тура. Къазакъ къарап иржайды.

– Эдепсизни дагъы да кюлейгенине къара! Сен мени мысгъыллаймысан? Негер кюлейсен, айт деймен сагъа шунда, шариатны вакилини алдында! – деди Асев.

– Сен айтгъан затгъа кюлеймен – ялчылагъа гьакъ тёлеме тарыкъ дегенге. Ялчылагъа гьакъны сен, олар бары затны этип битгенде, тын-тын этип тергеп къарап, шо заманда да уьстюнден бир-эки шайысын сама къалдырып бересен. Муна шо вакътиге борчунгну биз де къайтарырбыз. Мысгъыллай дей бусанг, мен бир заманда да гишини мысгъылламагъанман, неге тюгюл мен инсанман! Инсан болгъан сонг инсан ёлу булан юрюме де герек бола! – деп жавап берди Къазакъ. Къади, дагъы да къолун гётерип эришегенлени токътатып, шулай дуван гесди:

– Биригиз айтагъан да болмас. Шариат айтагъан болур. Бир ай болжалдан борч тёленмеге тарыкъ, – деп эретурду.

Къади эретурмакъ – дуван битмек. Энди дагъы сёйлемекден-эришмекден пайда ёкъ. Къазакъ да, Агьматхан да чыгъып юрюдю.

– Шулай, къурдаш Агьматхан, ишлер. Насипге «Эй насип, къайда багъып барасан?» – деп сорагъанда, «Насиплиге бараман», – деп жавап берген дей. Не этейик, Аллагь жаныбызны алмаса, рызкъыбызны да къыркъмас, – деди Къазакъ.

– ВоЛлагь, къыркъмас бугъай дагъы. Къыркъса да не амалыбыз бар, – деп, гёнгюлсюз рази болду Агьматхан.

– Мени чи, баягъы, ишим ишдир. Сени, Аллагь буюрса, не этме хыялынг бар?

– Меники тангаладан башлап ялчылыкъдыр. Эки де уллу къыз яшны да аламан оьзюм булан. Гечелер еринде авлакъда къалып ишлемесем амалым ёкъ.

Къазакъ бир зат да айтмай къойду. Этеген кёмеги болмагъан сонг, нелер айтгъандан да не пайда. Бойнун басгъан борч булан кёмек де нечик этсин.

– Этеген затын уллулардан сорап этеген адат бар бизде, – деди Болат, Асевге тёленме тюшеген акъчаны хабары етишгенде.

– ВоЛлагь, сорамай да-сорап да мени учун этилген зат тюгюл эди, къонагъыма къошумлукъ болсун деп урунгъан эдим. Булай болагъанын не билейик. Тенгирибиз шулай буюргъандыр, – деп, Къазакъ сёзню ёлдуруп къойду.

– Эки харбуз бир къолгъа сыйышмас деп айтыв бар. Гьар ким билеген бир ишин этип турса яхшы бола.

– Турмай энди не этежекбиз дагъы. Аркъа сюегибиз къажыгъынча ишлербиз ертурманны.

Абзарны ишырып турагъан Жанбике, алгъасап уьйге гирип, къартыллавукъ тавуш булан:

– Къабакъ алда пайтон токътады. Не иш бар экен дагъы да, Аллагь баркаман! – деп гьассиленди.

– Пиристопгъа чакъырадыр Асев. Дагъы не болажакъ. Къолундан гелгенин этедир, нажжас! Нетесен мунча къоркъуп? Юзю яшынсын шо акъчаны менден гьали алмагъанда! – деп, Къазакъ къатыныны юрегин басылтды.

Булар сёйлей туруп, бирев гирип гелип салам да берип:

– Йырчы Къазакъ деген сенмисен? – деп сорады.

– Къазакъ чы дюрмен, йырчы дюрменми-тюгюлменми, о ерин Аллагь яхшы биле. Ери гелсе, йырлайгъан кююм де бола, къомуз согъагъан кююм де бола, – деди Къазакъ.

– Алайса мен сени артынгдан гелгенмен. Мени яхсайлы Мугьаммат апенди йиберген, буссагьат алып гел деп.

– Къайтгъанмы? – деп сююндю Къазакъ.

– Тюнегюн етишди Яхсайгъа, бугюн, гёресен, сени артынгдан йиберген.

– Олтур, яхшы улан, булай чыкъ. Мугьаммат апендини атын яхшылыкъгъа тутгъан гиши мени уллу къонагъымдыр, – деп, Къазакъ къатынына къарады.

– Мен буссагьат, – деп, Жанбике ашгъа-сувгъа айланып йиберди.

– Магъа берилген буйрукъ – етишгеним булан къайтмакъ. Тез гетмек мурат. Мугьаммат апенди къарап къалажакъ.

– Буса мен онгарылайым, – деп, Къазакъ чепгенин гийип, уьстюнден хынжалын да тагъып, къолуна къомузун да алып: – Гьап-гьазирмен, башуьсте, – деп токътады.

Резин пайтон авазсыз-аталаывсуз бара. Къазакъ артында гёмюлюп олтургъан. Къарышыкълы ойлардан башы толгъан. «Мугьамматны гёрмегеним бу уьчюнчю йыл. Алышынгъанмы экен? Бузулгъанмы экен? Къартайма къараймы экен? Пача чакъы пачаны алдында къуллукъ этеген гиши, айтгъан-айтгъаны дегенлей болагъан гиши къарт да нечик болсун! Неге болсун! Гёзю тюшгенни гиедир, къурсагъы ушатгъанны ашайдыр. Байлыкъ! Байлыкъ да бир тамаша зат. Байлыкъ адамны буза буса, огъар неге бир зат да этмей? Ону неге бузмай? Василий нечик айтгъан эди Сибирде? Агьа, эсиме тюшдю. Гьар бир инсанны ичинде эки тюрлю гюч бола. Бири яхшылыкъны ягъы, бири – яманлыкъны. Эки де гюч къуру эришип-тартышып тура. Къайсы озагъаны инсанны яшавдагъы гьалына, маишатына-малына къарап бола. Яшавда яхшы гьалы барланы малы басып, яхшылыкъны ягъын тутгъан гючню тербенмеге къоймай, яманлыкъны ягъын тутгъаны шо заманда оьр болуп токътай. Инсан инсанлыгъын тас этме башлай. Амма аслам малы да булан инсанлыгъын тас этмей къалагъанлар да аз буса да ёлукъмай къалмай. Олар юреги яхшы, гьакъылы итти адамлар. Василий шулай дей эди.

«Мал битген сайын бирлени къаркъарасына да гавур гийикге йимик тюк бите гете. Мугьамматны иши башгъа: малына мал къошулгъан сайын оьзденлигине оьзденлик къошула геле. Ойлашып къарасанг, абуру-сыйы шавхалланы-бийленикинден башгъа кем тюгюл. Оьзю десенг сен-мен йимик бир адип адам…» – деп ойлаша.

– Бир тилевюм бар, ярай буса, – деди Къазакъ Яхсайгъа гиргенде.

– Тилев деген недир! Сеники буюрмакъ. Арба мингенники, ат гьайдагъанныки деп эшитмегенмисен? – деп бурулду пайтончу.

– Я шолай айтыламы дагъы? Бираз башгъача айтыла бизин якъда чы.

– Нечик айтса да ярай. Элли аппасы бир тюмен. Буюр, улан.

– Буюргъаным да не болсун, уллу орам булан барып, авул межгитден оьтген сонг онг якъгъа бурсанг, бир мюгьлетге гирип чыкъмагъа тюшеген ер бар.

– Юртгъа етишдик буса, энди къоркъагъан ерим ёкъ. Къайда сюйсенг де гьайдайым, амма узакъ сакъламассан.

– Бир мюгьлет. Сорашып-саламлашып, бурулуп айланып чыкъмакъ. Дагъы бир зат да тарыкъ тюгюл.

Самат уьюнде табулду. Къазакъны гёргенде:

– Не эшитдинг? Авара этмеге сюймей, айтып йибермей къойгъан эдим, – деп тамаша болду.

– Нени айтасан? – деп сорады Къазакъ.

– Бизин къатын гишини айтаман.

– Не болгъан Айшатгъа?

– Я, башгъа болгъан зат ёкъ. Къыз табып ятгъан.

Къазакъ къычырып кюлеп йиберди. Самат ону гьали болгъунча бир де шулай яш йимик кюлеп гёрмеген. Къарап, гьакъ юрекден сююнюп:

– Багь, воЛлагь, къангъынча кюлединг, – деди.

– Гелинимден сююнюп кюлеймен. Улан – мени, къыз – сени, Къазакъны гелини. Нечик болур, гьы? Мен дей бусанг шону эшитип гелмегенмен. Мугьаммат апенди артымдан пайтон йиберип гелип, гьали оьтюп бара турагъан заманым. Бир гирип чыгъайым деп токътатгъанман. Айшатны уьстюне гирмей къалайым. Бек сорай эди дегин. Абангны да чы гёрмеге сюе эдим дагъы.

– ВоЛлагь, оьзю де сююнюп оьлюр эди. Гьаман сайын ахтара бола. Хоншулагъа чыгъып тура. Вёре, дагъы гирмей къалма.

– Неге гирмеймен, амал бола туруп. Сеники уланынг-къызынг, меники де уланым. Гёресен дагъы, къурдаш Самат, яшавну янгыра барагъанын.

– Янгыра буса яшав янгырсын, яра янгырмасын.

– Багь! Не арив айтдынг дагъы! – деп Къазакъ, кепи гелип, башын чайкъай туруп абзардан чыкъды.

– Мюгьлетинг нече де уллу бола экен, улан, – деп хонтурланды пайтончу.

– Айып этме. Алдын тургъан ерим шу. Иним Саматны абзары, – деди Къазакъ.

Къазакъны арты булан къыргъа чыгъып гелеген Самат, шо сёзлени эшитип, къотан-тав берген чакъы болду.

Умарларда уллу шатлыкъ. Герилип ачылгъан къапулар, гирип-чыгъып юрюйген халкъ, огъар-бугъар айланагъан дос-къардаш. Дагъы болмагъанда бир жуманы узагъында сама алашаракъ йыбав юрюлюп туражакъ.

Къазакъны оьзлени шу уллу яхшылыкъ гюнюнде етишмейген бир герекли адамы йимик къаршыладылар.

– Гёресен дагъы, къулум Къазакъ, сен язгъан кагъыз нечик де негьакъ гетмеди, – деди Умар.

– Гетмеди дер эдик, язгъандокъ гелген буса. Ондан берли нечакъы заман бола, – деп кюстюндю Къазакъ.

– Жаным булан да гележек эдим. Университетде дарсларым битмей туруп кюй ёкъ эди. Буланы да гечдиргенмен, сен де гечип къой, Къазакъ, – деди Мугьаммат.

– Мен гечген йимик Аллагь да гечсин сенден, амма къарап чы къалдыкъ. Нече де татыв тийген экен сагъа пачаны шо тахшагьары. Товба Аллагь сагъа, бу геливюнг де къайтгъанынг тюгюлдюр, дагъы да гетесендир. Тюзюн айт яшырмай, – деп, Къазакъ Мугьамматны бетине телмирди.

– Къайтывну масъаласы ахырынчылай чечилип битген. Къайтажакъман. Бу гезик чи энди гетмесем ярамай. Ишлеримни битдирмей гелгенмен. Бираз дагъы да къуллукъ этсем, отставкагъа чыкъмагъа ихтиярым бар. Шо заманда къайтажакъман. Бир-эки йыллар, оьзюнг билесен, Къазакъ, ахтара турма чакъы болжал тюгюл, бир аз зат.

– Бизге шо эки йыл бир де аз гёрюнмей, – деди Умар хатири къалгъан тавуш булан.

Атаны да, уланны да арасында бу лакъыр гьали шу ерде башланмагъанны англагъан Къазакъ, сёз къошмагъа сюймей, индемей къалды. Биразгъа буса да лакъыр бёлюнгенден пайдаланып, Мугьаммат Къазакъны отав уьйге алып гирди.

Ожакъны адаты булан, булар олтуруп битгендокъ алдына аш салынды. Мугьаммат да такъчадан шаршавну артындан алып, столгъа къара китап салды. Уьстюне ябушдурулгъан ачыкъ гёк кагъызгъа авур къызыл ренк булан бир затлар язылгъан эди. Китапны алып къарап, Къазакъ:

– Орусчамы бу? Не деп язылгъан? – деп сорады.

– Китапны аты да, чыкъгъан ери де язылгъан. Бу – Франса деген пачалыкъдан гелген зат.

– Сен оланы тилин де билемисен?

– Билме чи билмеймен, амма бир-бир затланы англайман, неге десенг пачаны къаласында бары да уллу адамлар шо Франса пачалыкъны тилинде сёйлей. Яшларына бешикден айрылгъаны булан шо тилни уьйретмеге де башлай. Гьар гюн эшите туруп, къулагъым уьйренип къалгъан, оьзюм де бир-бир затланы англайгъан бола тураман.

– Неге анасыны увузу булан къанына-къаркъарасына синген оьзлени сют тилинде сёйлесе, Аллагь къоймаймы?

– Неге къоймасын. Къаланы адаты шолай дагъы. Къаладан уьлгю алып, бий-граф тайпалар да оьз арасында уьюнде де Франсаны тилинде сёйлей, къуллукъчулары булан буса орусча сёйлей.

– Гьы…ы…ы, – деп кюлемсиреген Къазакъ, Мугьаммат гётерилип къарагъанда: – Иш адатда тюгюл алайса. Мен биле бусам, шо сен айтагъан бий тайпа къара халкъдан оьзлени артыкълыгъын гёрсетмеге къарай шо тил булан, амма тюз этмей. Ана тилине арт берген гьеч онгмас. Къангъа синген зат къансыз чыкъма кюй ёкъ. Гёре-биле туруп, Аллагьутаала гьали болгъунча башына бир балагь салмай турагъаны да ажайып. Къачан буса да бир гюн салыр, муна гёрерсен, – деди.

– Булай алып къарагъанда, ят тилни билмекни башгъа заралы чы ёкъ. «Бир тилни билеген гиши – бир адам, эки тилни билеген гиши – эки адам…» – деп чергеслени айтыву да бар.

– Билегенге мени сёзюм ёкъ. Масала, орус тилни сен де билесен. Амма ана тилингни ташламагъансан чы. Муна шо ери бар ону англама тюшеген.

– О ерин тюз айтасан, – деп, Мугьаммат лакъырны басылтды. Ону къаркъарагъа йимик лакъыргъа да гюч гелди.

– Баягъы китабынгны иши не болуп тура? Чыгъамы-чыкъмаймы? – деп сёзню узатды Къазакъ.

– Яман тюгюл. Тизип онгарып бергенмен. Алим ёлдашларым охуп да чыкъгъан. Къазымбий, Розен, Смирнов – барысы да бек ушатды. Сени йырларынгдан айрокъда бек кеп алдылар. Къазымбий гьатта сени бары да йырларынгны жыйып, айры китап этип чыгъармагъа яхшы эди деген затны да айтды.

– Гьы…ы… – деди гёнгю кюлеген Къазакъ.

– Сен олай иланкъыгъа салып къойма. Мени шо китабым чыкъгъандокъ, сеникин гьазирлежекбиз. Басып чыгъарма дей бусанг, гьали этеген де йимик шо заманда да пураписир ёлдашларым кёмек этер. Янгы йырларынг бардыр чы?

– ВоЛлагь, бар бир-эки.

– Йыр болгъан сонг, къомуз да табулур, – деп, Къазакъгъа Мугьаммат къомузун узатды.

– Башлапгъы йыр уьй ессиники, – деп, Къазакъ къолу булан къомузну гери урду.

– Разимен сен айтагъангъа, тек бир менден, эки сенден. Сен де рази бол, – деп, Мугьаммат йырлап йиберди:

Къумукъланы адаты Жыйын болса гьар чакъда, Къатын-къыз тёрде олтурур, Эркеклер тёбен якъда.

Тёбен якъда эркеклер Йыбана ичип-ашап, Къызлар тёрден къарайлар Бёрю гёрген къойгъа ошап.

Уланлар ичегени Гезикли бир пияла. Къызлар бирче ашама Уланлардан уяла.

Уялса да яш къызлар Къабуллар бирче ашама. «Айып, адатда ёкъ» деп, Къартлар къоймай яшама…

Къазакъ тынглагъан. Сатыр-сатырны тута. Бирлерин оьзю де шолай йырлар эдим деп, бирлерин, гьай аман бираз алышдырмагъа яхшы эди деп ойлаша. Савлай алгъанда, йыр яман тюгюл, кепине геле. Йыравну пагьмусу бар.

Йыр битгенде, Къазакъны пикрусун билмеге алгъасайгъан Мугьаммат:

– Айт бир зат. Не багьа бересен, Къазакъ? – деп сорады.

– Багьам да не болсун мени, башгъа. МашаЛлагь, Мугьаммат! Пагьмунг бар, – деди Къазакъ.

– Кёп савбол, Къазакъ. Айып этсенг де бир сырымны сагъа чечейим: гьар бир йырымны язагъанда, шугъар Къазакъ не деп айтар экен, ушатармыкен-ушатмасмыкен деген ой башымдан таймай. Гьатта гёлентгинг сама гёз алдымда тура, инанырмысан.

– Я олай затланы къой гьали. Мен башгъа немен олай ойлашмагъа? – деп, бираз сюйсюнмей сёйледи Къазакъ.

– Мен немен деген недир, сен йырны герти устасысан. Ювукъ-арада сагъа етишеген дагъы йырчы чыкъса да ажайып иш бар.

– Не айтайым дагъы сагъа? – деди Къазакъ.

– Яхшы-ярайгъан бир йыр айт. Гьали сени гезигинг, – деп, Мугьаммат къомузну узатды.

Къомузну алып, Къазакъ йырламагъа башлады:

Мен Къазакъ да, Агьматхан да язбашда Он гюн сабын гьайдадыкъ. Къабакъ, хыяр, пастан, харбуз Чачма негет байладыкъ.

Язбашыбыз булан яйыдыкъ, Бу язда тюрлю-тюрлю ой тартып, Тюшюбюз булан байыдыкъ.

Биз гёрсек де гьеч бусурман гёрмесин чычкъанлар бизге этген хорлукъну: Гечелеп чычкъан алай талады Гюндюзлер чачгъан харбуз урлукъну. Алыслар башы арслан тюс. Алыслардан мишик черив жыйылсын. Оланы къара-аласы хан болсун, Талгъыр булан къубасы

Бир-бирине табун тартып яс болсун. Тавланы тармагъындан тёгюлсюн, Бою оьсмегир чычкъанланы урлугъу Бу дюньядан болмагъандай ёюлсун!..

Денгизден чыкъгъан май чабакъдай Тикаран тийсе оьлеген, Бу дюньяда биздей нече Инсанлагъа зарал береген чычкъан деген бир жанывар жан учун Ярармы адамгъа айып салмагъа? Къодулап он беш манат алмагъа?..

– Савлугъунг, Къазакъ, амма буссагьат гёнгюнгден чыгъарып айтдынг бугъай, – деди Мугьаммат.

– ВоЛлагь, айтылды дагъы.

– Айтылды буса, энди о он беш манатны хабарын да айт. Не акъчадыр о?

Къазакъ оьзюне де, Агьматхангъа да болгъан затны айтды.

– Гьай аман я! – деп, Мугьаммат башын чайкъады.

– Неге дейсен? – деди Къазакъ.

– Неге дейим, савдюгерчилик артгъан сайын бир-биревлени юрегинде намусну ерин акъча тутагъан болуп бара, – деп, Мугьаммат астаракъ башын чайкъады.

Ондан сонг лакъыр арада Мугьаммат:

– Къазакъ, экинчи йыр да сеники, – деп масхара этди.

– Дюр буса, айтылмай къалмас о чу, тек мен бир затны билмеге сюе эдим, – деди Къазакъ.

– Сорап къой.

– Сен Орусиятны оьзегинде турасан. Айт чы, оланы да бардыр чы, масала, бизин йимик йыравлары.

– Кёп бар. Эки юз-уьч юз йылланы узагъында орусланы китаплары да басылып чыгъа гелген. Пушкин дегени арасында инг де пагьмулусу санала. Тек ол оьлгенли къыркъ йылдан да артыкъ бола. Къатыны саялы бир апсер булан тапанчагъа чыгъып оьлген.

– Багь! Къатынын якълап сама болгъанмы?

– Болма да алай болгъан, къызыл къаны булан якълагъан! Ол тургъан-оьлген уьйлер Петербургда гьали де бар. Пача сарайыны ювугъунда. Кёп болса, аралыгъы уьч-дёрт юз абат бардыр. Шагьарны къаппортасында къатынлар опуракъ жувагъан уллу оьзен бар. Оруслар оьзлер огъар Мойка оьзен деп, сайки, чайын-чуюн оьзен деп къойгъанлар. Пушкин тургъан-оьлген уьйлер муна шону ягъасында.

– Китаплары да чыкъгъанмы?

– Бир чыкъмагъан, кёп чыкъгъан, гьатта башгъа пачалыкъланы тиллерине таржума этилип де чыкъгъан.

– Нени йырлагъан шо йырав?

– Къоччакълыкъны, сюювню, халкъны яшавун-тарихин, ёлдашлыкъны-къурдашлыкъны йырлагъан.

Бирдагъы уллу йыраву орусланы гетген йыл тюгюл, алдагъы йыл оьлдю. Савлай Петербург жыйылып гёмдю. Университетни пурапислери булан мен де бардым. Аты Некрасов. Кёп гючлю йырлары ону да бар. Масала, йыр булан язылгъан бир хабарында шулай иш сёйлене. Жагьил бийке къатын оьле-оьлгюнче Сибирге йиберилген эрини артындан бара. Барма дегенде де Петербургда къалалар йимик уьйлерин, уллу ниъматларын да къоюп бара. Петербургда ону бир уланъяшы да, эки къызъяшы да къала. Анасы гетген сонг уланъяш да оьле, къызъяшланы бириси де оьле, бириси къызы да гьавлия бола.

Шо жап-жагьил къатын шонча-шолай къыйынлыкъны-къайгъыны, гёнгюн аяп, туснакъ эрине билдирмей, юрегинде сакълай, шондан оьзю-оьзюн ашай туруп аврув къабунуп оьлюп де гете.

– Багь! Не къатты юрекли къатын болгъан, машаЛлагь! Амма шолай затны йырлап болгъан йырав да гючлю йырав болмагъа герек, – деди Къазакъ.

– Мен хабар дегенде, сени ёмакъ деп эсинге гелмесин. Йырав яшавда герти болгъан затны язгъан.

– О ери англашыла. Герти йырав болгъан сонг, озокъда, ялгъанны йырламас чы.

– Мен ону дагъы да китапларын охугъанман. Геп-герти йырав болгъан.

Уьчюнчю гюн Къазакъ Ботаюртгъа ёл чыкъды. Арив исси чакъ. Гелтирген пайтон алып да бара. Мугьаммат апенди булан этилген лакъырлар бир-бирлеп эсине тюше. Китапны ою башын дагъы да елеп токътай. «Китапны бирдагъы яхшы ери онда чы, тувгъандан тувгъанлагъа къалмакъ бар, масала, бугюн айтылгъан затны юз йылдан, минг йылдан да англамакъ бар. О ери чи энди олай. Мени йырларымны китапгъа салмагъа бети сама бармы экен? Китап чыгъармакъ накъышлагъа салып сурат этмек йимик бек четим бир иш болмагъа герек. Гелишсиз сурат да болмас, бетсиз китап да…» – деп ойлаша.

Къазакъ гьали, янгыз, йырларыны талигьин ойлаша, оьзюню аты гележек наслулагъа къаламы-къалмаймы – ондан бир аварасы да ёкъ.

Гьали ол билмейген бирдагъы зат бар: китабы биринчилей арадан сексен йыллар гетип, Устарханны уланы Солтанханны да уланы Агьматны девюрюнде, гьакимлик де, йыр да оьзлени герти хожайыны болгъан загьматчы халкъны къолуна тюшгенде чыгъажакъны билмей.