Енгилмеген йыр
Алискендерни гёргендокъ атылып туруп, шавхал:
– Уланмы-къызмы? – деп сорады
– Тилеймен, бир тынгла, ачувланма. Къыз, – деди Алискендер.
– Не?!
Алискендер жавапланмады. Тувра алдына гелип, шавхал:
– Къулакъларынг тутулгъанмы? Мен чи сагъа сорайман, къайда Къазакъ?! – деп акъырды.
– Бираз сабурлукъ эт, айтайым.
– Не айтып да, не этип де боласан сен! Бий атынг зая! – деп ари тайып, шавхал: – Гьы, айт! – деп къошду.
Алискендер, бары да болгъан затны яшырмай айтып, сёзюн:
– Бир зат ачыкъ шу арада: не сюйсе болсун, амма Къазакъ сав тюгюл, – деп битдирди.
– «Сав тюгюл!», «Сав тюгюл!» Шо сёзлени мен йигирма йыллар алда да эшитген эдим. Неге сав чыкъды дагъы?! Гьали не булан исбат этип боласан ол оьлгенни?! Дагъы да йигирма йыллардан Башлыдан яда Оьтемишден чыгъып гелмейгенни?! Сагъа сорайман! Тилинг тутулгъанмы?!
– Гьеч гелме кюй ёкъ. Солакъ сувдан чыгъагъанда батылгъан яда… – деп, Алискендер къысылып къалды.
– Гьы, неси ядадыр ону?!
– Яда, баш нёкер айтагъангъа тынгласакъ, ону малайиклер алгъан.
– Баш нёкерни гунагьы да башгъа, такъсыры да башгъа. Гьали мен сенден сорайман! – деп гелип, шавхал булай да бюдюреп турагъан бийни къапталыны ягъасындан тутуп силкди.
Алискендер артгъа багъып темтиреп, посагъагъа баш этип йыгъылды.
Эрнин-бурнун чююрюп пушургъанып, шавхал къуллукъчусун чакъырып:
Бийни юрек авруву тутуп тура. Тез элтип ариги уьйде ятдырыгъыз, – деп буюрду.
Ахшам Алескендер бий оьлдю.
«Йырчы Къазакъ гечеден эртенге ёкъ болуп къалгъан», «Йырчы Къазакъны биревлер ким билди этип къойгъан» – деген къайгъылы хабар башлап айланадагъы къумукъ юртлагъа яйылып, сонг сувлардан-тавлардан абатлана гетди.
Инсан ине тюгюл чю, къайда гете, ер ютуп къаламы? – деген соравгъа да айтылгъан йыравну пагьмусуна мюкюр ярлы халкъ нече тюрлю жавап таба.
Неге ер юта? Ютмагъан! Харбуз-пастан къаравул этеген чарлагъында ятып юхлап турагъан гиши «Къазакъ!» «Ва Къазакъ!» – деп къычырагъан тавушгъа уянгъан. Тюпге къараса, чарлагъыны дёрт де ягъын алып атлылар. Гече орта вакъти. Сют ай ярыкъ. Къазакъ санап къараса, тюппе-тюз юз атлы.
«Эргиши бусанг, тюш тюпге! Йырлап болагъан авзунгдагъы гьюнер къылычынгда да бармы экен, къарайыкъ!» – деп къычыралар.
«Багь! Мен гёрсетейим сизге эргиши дюрюмню-тюгюлюмню!» – деп, Къазакъ шонда онг къолуна къылычын, сол къолуна къомузун да алып тюше.
Юз де атлы аралап токътай.
«Мен де тюшдюм, эргишилер бусагъыз, энди сиз де тюшюгюз атларыгъыздан», – дей Къазакъ.
Душманлары, атларындан тюшмеге къоркъуп, гьы-мы деп токътай.
«Къоркъмагъыз. Сиз кёпсюз, мен биргине-бирмен», – дей Къазакъ.
Нечик де сюймей туруп атларындан тюшелер. Магь, шонда ябушув башланып гете. Къазакъ онг къолун серпе-къылычы душманланы башларын къыйып ташлай, сол къолун серпе-къомузу тийген-тийген душман къагъы болуп йыгъыла.
Душманлар да урмай тюгюл. Йырчыны башлап сол билегин къыркъып ташлайлар, сонг – онг билегин.
Эртенге юз атлыны токъсаны оьлюп, онусу сав чыгъа. Олар да къолсуз-билексиз йырчыны тутуп байлап, ат алдына алып юрюй. Акъташ болсун, Солакъ болсун, ёлда бир уллу сув ёлугъа. Йырчыны да ерге салып, ариги янгъа аш да хабып, бираз ял да алып чыгъайыкъ деп олтуралар.
Бираздан ашап турагъан еринде бириси «Къарагъыз!» – деп къычырып йибере. Башларын гётерсе: эки малайик Къазакъны гётерип саркъып бара. Кёкге чыгъып, шолар гёрюнмейген болгъунча авзуларын да магьдайтып ачып къарап душманлары да къала.
Ахыры да бири эс табып: «Я Къазакъны чы малайиклер къолларындан тутуп алып гетди. Гёрдюгюз чю. Къоллар къайдан гелди огъар? Онг билегин чи мен оьзюм уруп тюшюрген эдим», – деп тамаша бола.
«Гёзюбюзге билеклери къыркъылгъан болуп гёрюнген булан, Аллагьны сыйлы къулу болгъан сонг, бизин къылычларыбыз ону санларына сари тегенек чакъы да батмагъан», – деп жавап бере башгъасы.
Шонда Къазакъны душманлары, оьзюню сыйлы къулу булан чабушгъаны саялы Аллагь азап берир деп къоркъуп, дуа охума гиришелер. Гиришсе гиришсин, Аллагь оланы шо охуйгъан кююнде ташгъа айландырып къоя. Бирлерини авзу ачылгъан, башгъаларыны къоллары гётерилген кюйде олар шо еринде таш болуп гьали буссагьатда да бар деп айта.
Хабарланы экинчиси булай.
Бир ай ярыкъ гече Къазакъ, бийик чарлагъында кёкге багъып ятып, янгы йыр чыгъарып айтып тура болгъан.
«Къазакъ!» «Ва Къазакъ!» – деген тавушлар гелип, «Вай!» – деп атылып тура.
– Къоркъмай бусанг, тюш чарлагъынгдан! Бир къарайыкъ сени гьюнеринге! – деп къычыра тюпден.
– Багь! Сувуруп жанымны ала бусагъыз да къоркъмайман, гелме де гелемен! Буссагьат! – деп, Къазакъ тюшюп, къошуну алдында токътай.
Къараса, къошуну дёрт де ягъын атлылар алгъан. Къара агъач йимик. Беллеринде хынжаллары, инбашларында отлукъташ тюбеклери. Къазакъны къолунда буса къомузу тюгюл ёкъ, эсги хынжалын алмагъа сама эс тапмагъан.
– Буюругъуз, уланлар! Мунаман! – деп токътай Къазакъ.
– Биз буюрма гелмегенбиз, сени оьлтюрме гелгенбиз! – дей атлылар.
– Багь! Мен сизге не зарал этгенмен, уланлар? Балики, этген бусам да, тилеймен гечигиз!
– Бизге этмегенсен сен заралны, бизин шунда йибергенлеге этгенсен! Олар гечмесе, биз сенден гечип болмайбыз, бизин ихтиярыбыз бизде тюгюл!
– Яхшы, сизин ким йиберген? – деп сорай Къазакъ.
– Шавхал йиберген! – дей атлылар.
– Кёп арив болур. Сизге мени сёзюм ёкъ, уланлар. Амма бир тилевюм бар. Ярай буса шону айтмагъа ихтияр беригиз.
– Беребиз, айт!
– Сиз мени оьлтюрегенни билемен. Гишини буйругъун кюте болгъан сонг, сизге гьеч айып да этмеймен. Амма бир зат айтмагъа сюемен, уланлар. Оьлюмюню алдында гишини ахырынчы тилевюн къабул этеген адат бар дюньяда. Гьали мени де бар шолай тилевюм. Айтып турагъан йырымны сиз гелип бёлдюгюз, шону битдирме ихтияр беригиз, – дей Къазакъ.
Изну берелер. Къазакъ йырын узата. Айланасындагъы халкъ ювукъ геле, сыгъыша туруп, Къазакъны лап тыгъыс къуршап токътай. Айып эт, бирев сёйлесе, ёткюрсе, тербенсе. Бютюн авлакъда шыплыкъ. Гечеги жан-жанывар, къушлар, отлар да тынып тынглагъанда йимик…
Йырлап битип, Къазакъ, къомузу булангъы къолун да гётерип:
– Уланлар, уругъуз энди, оьлтюрюгюз! – деп токътай.
– Ёкъ, биз сени оьлтюрюп болмайбыз. Къолубуз бармай. шулай йырлап болагъан гишини топуракъгъа салмагъа айып. Йырлай туруп яша дюньяда, – дей атлылар.
– О сёзден пайда ёкъ, уланлар. Уругъуз, оьлтюрюгюз. Оьлтюрмесегиз, бийлер-байлар сизин къыйнар, жазалар.
– Къыйнаса не этейик, сеники йимик, бизинки де гьар кимники бир оьлюм!
– Кёп савболугъуз, уланлар! – деп, шо заманда Къазакъ къомузун да гётерген кюйде атлыланы сыдрасын ярып чыгъып гете, Салатав агъачлыкълагъа барып, ярлы халкъгъа этеген зулмусу саялы бай-бийлерден оьч алажакъгъа ант да этип, уллу къачакъланы башчысы болуп токътай…
Дюнья яралгъанлы белгисиз зат къоркъунчлу санала гелген. Къазакъны ёкъ болувунда да халкъгъа къайгъыны уьстевюне къоркъув да бар: не болуп къала? Ёкъ ерден не къыйын гелип къала?
Къазакъны гёрген, ону йырлайгъанына бир сама тынглагъан ярлы уланлар юрт-юртда къайгъысыны гючюнден турма ер табып болмай айланалар. Этип болагъаны ёкъгъа да бавру ярыла. Къазакъны ачыкъдан-ачыкъ уруп оьлтюрген буса да, шулай къыйын болмажакъ эди, бирев болмаса бирев ону къанын ерде ятма къоймажакъ эди. Гьали не этсин? Кимни уьстюне чапсын? Ким булан чабушсун?
Ботаюртлу ярлы уланлагъа айрокъда къыйын, уьстевюне илыкъма да тюше. Оьзге юртлулар: «Биргине-бир уллу йыравубузну аман сакълап болмадыгъыз. Билген бусакъ, Ботаюртда къоямы эдик, алып гетип аявлап сакъламаймы эдик, не билейик», – деп айып этелер.
Арадан заман гете тура! Иш басдырылып къала тура! Ярайгъан затмы!
Ботаюртлу ярлы уланлар, алдына Гьайбулла да тюшюп, Хасавюртгъа округну гьакимлерине арзгъа бара. Оланы гёзюнден къарагъанда, инг уллу гьаким – пристоп Гебек.
Халкъ кансаралны абзарында къалып, Гьайбулла ичине гирди. Пристоп къабул этгинче кёп заман къарама тюшдю, къырдан телмирип халкъ да турду. Ахыры да пристопну уьстюне гирип, Гьайбулла мурадын англатды:
– Айлана юртлардан да, Солакъны ари ягъындан да ахтарып къарагъанны сюебиз, – деп сёзюн битдирди.
Алдына къарап, сабурдан сёйлейген Гьайбулла пристопну ачувланмакъдан гёзлерине къан сава, бети агъара барагъанны гёрмей эди. Сёйлеп битип, башын гётергенде къоркъуп гетди.
Гьайбулланы гьар сёзюне ичинден бир гьитинип турагъан пристоп гьали билмей кирпини уьстюнде олтуруп къалгъан гишини йимик гьалекленип эретуруп:
– Сен уялмаймысан, алдыма да гелип, оьзюмню гьакъ душманыма кёмек эт деп тилемеге?! Сен билемисен, шо Къазакъ деп айтагъан адам, йырлагъа салып мени бютюн округгъа биябур этгенни?! Сен билемисен, оьлмей табулса да, шо Къазакъ деп айтагъан адамдан мен ачувумну алмай къоймайгъаннны?! Тас бол алдымдан! Ёгъесе буссагьат тыгъаман туснакъгъа, кёпеёгъулу! – деп акъырды
Гьайбулла къыргъа чыкъды. Ону пашман гёрген халкъ бир кёмек де ёкъну англады.
– Юрюгюз, уланлар, гетейик, пайда ёкъ. Бу пристоп йимиклени акъырмайгъан этмеге чи къыйын тюгюл эди! Ай дюнья сени я! Тишлени къыжыратгъандан не чыгъа? – деди Гьайбулла.
Халкъ умут уьзюп къайтды.
Гьайбулла уьйде янгыз олтуруп туруп болмады, юреги талчыгъып, къомузун да алып очаргъа барды. Йыбав жыйынларда, тойларда йырлагъан булан, ол бир заманда да очаргъа къомуз алып чыкъмагъан, йыр адам аз буса да, англайгъанлар бар ерде айтма яхшы зат деп ойлашып тургъан. Сарынны буса иши башгъа, авлакъгъа чыгъып акъырсанг да ярайгъан зат, яш-юш, тиштайпалар сама англай.
Амма бугюн Гьайбулла къычырып йырламагъа сюйдю, барып очар алдагъы талкъыда олтурду. Ону къомуз булан гелгенин гёрюп, халкъ шоссагьат къуршап алды.
Къашларын да чорт тююп, башын да къанкъайтып, гьайбулла шулай йырлады:
Эрлер бардыр эли учун яшайгъан, Ат арада аргъумакъгъа ошайгъан, Ери гелсе, юзюн бурмас юзлерден, Къоркъуп билмес къан бюркеген гёзлерден.
Айтар сёзю биревлеге татлилик, Биревлеге – тиреп ургъан окъ эди, Ялын ташлап яна эди юреги, Парахатлыкъ, мюгьлет яллыкъ ёкъ эди.
Айтар сёзюнг айт бетине батдырып, Бете-бетлеп урмакъ – дюнья адаты. Гечелетип артдан гелип иш гёрген Кукайлагъа Аллагьны минг налаты!
Халкъын ойлай оьлюп гетген эрлени Эл арада даим сыйы-абуру. Къазгъан булан къатлав-къатлав ерлени, Къайда экен сен Къазакъны къабуру?
Йырланы кёп къоюп гетген халкъына, Гьар сёзюнде жаныбызгъа азыкъ бар. Мен къарасам, уллу ёлну башында Къомуз тутуп токътап Йырчы Къазакъ бар…
Шавхал авруп ята. Алдынгъы гьакимлиги болмаса да, гьали де ол Дагъыстандагъы бары да бийлени уллусу.
Авруву гюн сайын гючлене бара. Алитала агъачлыкъгъа авгъа баргъан еринде яман сувукъ тийген. Отаву бошамай: бары бай булан бий гёрме юрюй. Гьар ким бир тюрлю хабар алып геле. Ятып ялкъгъан гишиге шо да бир яллыкъ. Къолай вакътиси буса, гелген-гелген гишиге дюньяда не гьал, не хабар барны шавхал оьзю де сорай.
Муна гьали де ол янгы гелип олтуруп турагъан Бойнакъ бийге шолай сорады.
– Яхшылыкъ, бийим. Бу йыл денгизде балыкъ кёп. Бизинки – баягъы, балыкъ байлыкъ, – деди Бойнакъ бий.
– Ненг болгъандан да не геле? Авруйман. Къаркъарам чак. Ятгъанлы бир юрегим ачылмагъан, – деп кант этди шавхал.
– Бек ачарбыз! Бир сёз айтсанг бола. Арив татли йыбав этейик, оьзю-оьзюбюз жыйылып. Сени де юрегинг ачылыр. Сувну ари ягъында Ботаюртда бек машгьур йырчы бар деп айта дей. Шону да чакъыртайыкъ. Къазакъ йимик бажармаса да, шогъар ошанып йырлай деп хабар бар, – деди Бойнакъ бий.
Къазакъны аты чыкъгъанда, шавхал бирден башын гётерди – юрегине бирев азав биз сугъуп, къан тамурлары къыркъылып тюшгендей болду. Бети агъарып гетди.
– Не болду, бийим? – деп, Бойнакъ бий гьалекленди.
Шавхал бармагъы булан «бери гел» – деп орам этип, бий ювукълашгъанда:
– Шо сен айтагъан йырчы – Къазакъ! – деди.
– Не Къазакъ? Къазакъ оьлмегенми дагъы тезокъда? – деп тамаша болду Бойнакъ бий.
Тили тутулгъан шавхал «оьлмеген» – деп чайкъай туруп, башын гьаран балагьгъа ястыкъгъа салды…
1965-1975 йй.