Акъчадан адамлыкъ алдын

Дагъыстан да, Мычыгъыш да Русиягъа къошулгъанлы йигирма йыллар гетген. Бийлени-ханланы малына-мюлкюне бармагъы булан тиймесе де, Русия алдынгъы шавхаллыкъны, бийлик-ханлыкъланы орнуна оьзюню гьакимлик идараларын къургъан. Солакъ сувну онг ягъы Самурчайгъа уруп Дагъыстан область, сол ягъы, мычыгъышланы, осетинлени, къабарты-балкъарланы топурагъын да къошуп – Терик область. Алдын къумукъ бийлер елеген ерде – Сулакъ сув булан Терикни арасында – гьали Хасавюрт округ. Пачаны гьакимлери де Хасавюртда олтургъан.

Юз йылланы боюнда Солакъны сол ягъында къала, гьатта шагьар гьисапда айтыла гелген Эндирей энди округну башы болуп неге токътамагъан? Эндирей алдын бийлени къаласы болгъан ер, халкъ эсги гьакимликни де, янгысын да къарышдырмасын, башындан тутуп айырып уьйренсин деп, илле де-билле Эндирейни этме ярамай буса, эжжелги уллу къумукъ юртлар Яхсайны яда Костекни округну марказы неге этмеген? Шо юртланы къайсын алсакъ да чы, Хасавюртдан уьч-дёрт керен уллу.

Шону биргине-бир себеби Хасавюрт Русиядан Арабистангъа барагъан уллу кериван ёлну уьстюнде токътагъанлыкъ. Шо ёл Сююнчкъаладан гелип, Хасавюртдан таба Таргъу булан Анжиге, Дербентге, сонг Бакуге чыгъып гете. Шону да уьстевюне пача гьукуматы Русиягъа янгы къошулгъан топуракъларда тамур ташлап бегимек учун кериван ёл булан янаша темир ёл салма токъташгъан, къыблагъа багъып ишлеме де башлагъан.

Оьзюню гьалына гёредир дагъы, Хасавюрт яшавну бир-бир якъларындан айланадагъы къумукъ юртлардан айрыла, оьзтёрече бола геле. шо белгилени де бири – ондагъы поч станция. Сююнчкъала якъдан гелеген поч пайтонлар, Хасавюртда атларын алышдырып, Чирюртгъа, Темиркъуюгъа, Анжиге чыгъып гете. Поч станцияны бир ягъында уллу ат аранлар, бириси ягъында Петер. Хасавюртну биргине-бир тюгюл орамы да ёкъ. Уьйлер аслу гьалда шону эки де ягъы булан ерлеше геле. Къалгъан уьйлер ер-ерде бичен арбаланы йимик чонкъайгъан. Тюкенлер де шо орамда. Поч станцияны да, тюкенлени де алдына таш тутулгъан. Орамны къалгъан ери къайыр къатыш чакъа. Почну бинасы, тюкенлер, дагъы да эки-уьч уьй къызыл керпичден ишленген. Керпич де къырыйында – Хасавюртну ягъасында къызыл керпич биширеген кёрюклер-кюрлер бар.

Уллу къумукъ юртлардан Хасавюртну айырагъан бирдагъы зат – онда базар болмайгъанлыкъ. Эндирейде беш юз йыллар алда да уллу базарлар этиле болгъаны тарихи китаплардан белгили. Эндирейни тарихи буса бизге толу кюйде етишмеген. Балики, онда базарлар минг йыллар алда да юрюле болгъандыр. Яхсайда, Костекде десенг де уллу базарлар бола. Амма Хасавюртда болмай, неге тюгюл пача гьукуматы, айрыча тергев берип, ону гючден оьсдюрмеге къарагъан булан, халкъ сан этмей. Халкъны оюнда Хасавюрт – бир отар.

Не сюйсе болсун, пачаны гьакимлери чи Хасавюртда олтургъан. Бир тарыгъынг болса, барып баш урмасанг амалынг ёкъ.

Ярлы халкъны чы не аварасы болсун, уллу къумукъ юртлардагъы тюкенчилер-савдюгерчилер Хасавюртгъа яман къарай, ону оьсюп гелегенин гюллей. Яхсайда, Костекде бир-бир тюкенлер къызыл керпичден ишленгени де Хасавюртну гюллеп сама тюгюлмю экен?

Костекли тюкенчилер айра да бек гьаракат этегенге ошай: тюкенлери къызыл керпичден ишленген, алдына таш тутулгъан, базары десенг йылдан-йыл уллу бола бара. Костек базарны янгы гелген гиши гёрюп тамаша болагъан биринчи аламаты – он къап унну бирче тартып болагъан уллу-уллу путлары. Шоланы бир костекли тюкенчи кёп акъча берип Аштархандан гелтиртген. Костекни оьзге къумукъ юртларда ёкъ бирдагъы заты – базарны башындагъы уьстю ябукъ лабаз, уллу путлар да шону къаппортасында ерлешген.

Муна гьали Къазакъ шо базаргъа бара тура. Аркъасында къабы, ичинде эки атъери. Юртдан янгыз чыкъса да, дагъыдалар ёлугъуп, лакъыр эте туруп юрюй. Тек алгъасамаса да амалы ёкъ: базарны аслу леззети о башланагъангъа еринде болмакъда.

Ботаюртгъа гёчгенли Къазакъны ерлер ишлейгени де, базаргъа сатма алып барагъаны да бу биринчи керен. Не этсин, онгай болмады. Башлап не гьал да буса да бир уьй ишлеп, башын сукъду, сонг гьаран-гьалгьайгъа жанагьны да битдирип къошду. Нечик де эки уьй аты бар, эки уьй буса – бир ожакъ.

Костек базарны кёпню гёрген Къазакъ да ушатды. Оту ата юрту Муселемавулну къырыйындагъы Темирханшураны базары, озокъда, мундан уллу. Тек Темирханшура гиччи буса да шагьар, Костек буса юрт.

Къазакъ базарда ер тутуп олтурду. Кёп узакъ къалмай бир ери сатылды. Баш сатыву яман болмады деп хошланып турагъан Къазакъ къырыйындагъы гишини:

– Бираз алгъасадынг, улан. Еринг учуз гетди, – дегенине тамаша болду.

– Неге учуз гете? Мен гьар заман эки манат ярамдан, уьч манатдан сатаман, – деди Къазакъ.

– О ери магъа къарангы, ва амма бизин базарда атъер уьч манат бир аппасыдан сатыла.

– Сатыла буса, энди мен де сатарман, – деп, Къазакъ орам этип къалгъан ерин гёрсетди.

Адам кепгеми эди, билмеймен, Къазакъ эки де ерин тюш намазгъа сатып битди. Экинчи ери, гертилей де, бир аппасы артыгъына гетди. Алайса бириси ери учуз гетип, бир аппасыны заралы болгъан. Къазакъ шону пикир этмей болмады. Бир аппасы аз акъчамы! Огъар чы дёрт аршын без геле. Тек кёп анцукъал этмей, шолай буюргъандыр, буюргъан затгъа амал ёкъ деп къойду. Янгы ер-турманлагъа гён-сакътиян алгъанда да беш манат акъчасы къалды.

Беш манат кёп акъча, тек ону тыкъма ерлер гьазир, уьйлени борчу гьали де тёленме де башланмагъан. Шу акъчаны, озокъда, кепегин де харжламай, борчлагъа бермеге яхшы эди. Юреги енгил болуп, инбашлары язылып къалажакъ эди. Намаз жувунагъанда ол шолай токъташма да токъташды. Намаз къылып битгенде, бугюн тангда тургъангъадыр дагъы, гьазирине хозгъалма сюймеди, бираз ял алып юрююм деп, тобукъларындан югюнген кююнде къалды. Къаркъарасы бошап, гёзлери юмулуп гетди. Башгъа, юхламаса да, шо гьалда ярым сагьатлар чы къалды. Шо минутларда къатыны да, уланы да гёз алдына гелип токътады. Жанбике шунча заман бир къат опуракъ булан, волла, ал деп оьзю де авзун ачмагъан, я алайым деп эри де.

«Сан сав чакъы борч эсгимес. Къой, бир сама Жанбикени сююндюрейим…» – деп ойлашып, Къазакъ тюкенге гирди. Гьар жура малны оьзюню айры тюкени болагъан заман тюгюл, къайсына гирсенг де, къара напдан уруп зерли махмаргъа ерли бары да зат бирче сатыла. Непти динкли гёк чытгъа гёзю тюшдю. Алывчуну хам гёрюпдюр дагъы, тюкенчи, багьасын бираз гёпдюрюп, аршыны етти кепек деп тутду. Къазакъ гёнгюлсюз болду. Шону эс этип, тюкенчи:

– Сен не бересен, айт, – деди.

Ойлашып билип болмай, Къазакъ жавап бермей токътады. Муштарини къутгъармас учун бир эп излейген тюкенчи:

– Нечакъыны аласан? – деп сорады.

– Он аршынны, – деди Къазакъ.

– Ал къойдум алты кепекден.

«Учуз берип, башыма зарал этемен», – деп гёземеликге хонтурлана туруп, тюкенчи он аршын чытны оьлчеп салды. Къара чадырадан эки аршынны уланына да алып, Къазакъ тюкенден чыкъды.

Къабалайлыкъны гёргенде сююнгенин бираз басылтма къаст этип, Жанбике:

– Мени учун шонча акъчаны неге зая этдинг, къаравун Къазакъ, – деп назланды.

– Багь, олай деген недир! Сен гиймеген зат ер юзюнде болмай да къалсын, – деди Къазакъ.

Уланына гёлекге алынгъан затны да Жанбике залим ушатды. Къатыныны яш йимик сююнгенине кепи гелген Къазакъ тахда оьктем болуп олтурду. Жанбике барып терезе тюпде ташлангъан къапгъа къолун сугъуп къарады.

– Не излейсен? – деп тамаша болду Къазакъ.

– Вёв, не излейсен деген недир? Сагъа къайда алгъанынг? – деди Жанбике.

– Гьали магъа алмай къойдум, сонг бир онгай болгъанда къарарбыз. Артда баргъаным тюгюл чю базаргъа.

– Олай деген недир! Сени чи къапталынгны ичинден гиймеге затынг ёкъ. Ишлей туруп, гёлегинг чак, тийсе тёгюлюп геле. Алайса мен де гиймеймен сагъа алгъынча, – деп, Жанбике яш йимик мунгайып токътады.

– Яхшы, яхшы, дагъы ёл баргъанда магъа да алырман. Сени булай кепинг бузулагъанны не билейим, – деди Къазакъ.

Гертилей де, эки жумадан Къазакъ Костек базаргъа бирдагъы барды. Баягъылай тангда чыгъып юрюдю. Сувлу гьаваны ийиси болса тюгюл, айлананы булут басгъаны къарангыгъа билинмей. Билинсе де, ондан аварасы кимни болажакъ? Гюн шавлалар тийгенде чачылып гетежек, савулуп турагъан кёк де бетине нюр себеленип, гьамандай балкъыжакъ.

Амма ерге ярыкъ тюшдю, гюн чыкъма заман болду, булут гьеч таймады. Бир вакъти кёк ярыкъланып, чакъ ачылма турагъанда йимик болуп, гюн де, булут да, ким озар деп, тартышып турса да, ондан да бир зат да чыкъмады.

– Гьейлер, къайтып къалайыкъмы экен, чакъ бузулагъангъа ошай, – деди ёлавчуланы бири.

– Багь! Барагъан ёлубуздан неге къайтабыз! Ириме къарбызмы! – деп кюлеп къойду башгъасы.

Къазакъ бир зат да сёйлемей, халкъгъа болгъан болур деп юрюп турду.

Костекни ягъасына булар да етишди – кёк тешилген де йимик явма да башлады. Базаргъа уьстю зылагъ-зылагъ болуп гирдилер. Булардан алда гелгенлер де бар экен, лабазны ичи тыгъылып толгъан. Къазакълар не гьалда буса да къысдырылды. Лабазны айланасы ачыкъ буса да, сыкъма-сув опуракълардан гётерилеген пус да, дагъы этме зат ёкъгъа бир токътавсуз тартылагъан папирослардан чыгъагъан тютюн де къошулуп, булай да авур гьаваны тыныш алып болмайгъан даражагъа чыгъарып бара. Саламат юрюлеген пайдалы лакъыр булан янаша ер-ерден эдепсиз сёзлер де, тарыкъсыз масхаралар да эшитиле. Къазакъ шону залим ушатмай, къулакъларын тыгъар чакъы, барып, къолу булан шолай айтагъанланы авзун ябар чакъы бола. Тек не пайда! Тарыкъсыз сёйлейгенлер оьзлер гьали, волла, яман этебиз, биревлени хатирин къалдырабыз деп турмай, терсине, халкъны йыбатабыз, янгурлу чакъны йимик булут басгъан юреклерин ачабыз деп тура. Гьали лабазны ичиндеги юзден де артыкъ адам, экев-уьчев бир болуп, саламат лакъыр этегенлеринден къайрылары, ер-ерде гюп-гюп болуп лакъырлаша. Гьар гюпню оьзюню масхара-иланкъычысы да бар. Тамаша тюгюлмю, гьали халкъ кёп болуп яда биревлер айрылып, янгы гюплер амалгъа гелсе, шоссагьат шоланы кюлетме-йыбатма айланагъан да табулажакъ эди. Бу – бир пагьму, пагьму буса – халкъны инг де уллу байлыкъларындан бири.

Тек не сёйленсе де, не лакъыр болса да, халкъ базардан умут уьзмей. Гьар кимни бир мурады: алагъаны-сатагъаны. Гьали буссагьат халкъны не ортакъ мурады бар десенг – янгур токътамакъ.

Сагьат чыкъса да халкъгъа яйылып битмеген девюр. Лабаздагъыланы бириники де ёкъ. Шо саялы гьали не вакъти экенни мекенли билмеге бажарылмай. Къаравуллап нечик де къушлукъдан оьтгендир деп ёрала. Гертилей де, тюшден де авгъандыр дегенде, явунгъа да къарамай, Къазакъ намаз къылма деп, къаршыдагъы абзаргъа гирди.

Уьй есси оьзю де догъада намаз къылмагъа айлана туруп табулду. Къазакъны исси къаршылады, уьйге гир, аш хап деп кёп гьаракат этсе де, къонакъны авузландырып болмады. Экиси де ийленген къой тери де арты-артындан намаз да къылып, сабурдан лакъыр этме башлады.

– Сорагъан айып тюгюл, къонакъ, къайдан гелгенсен, – деди уьй есси.

– Ботаюртданман, – деп жавапланды Къазакъ.

– Сатывунг-алывунг?

– Ер-турман ишлеймен. Экини битдирип алып гелген эдим. Гёресен дагъы чакъны, гелтирген йимик алып гетме де тюшегенге ошай. Эндиден сонг ачылса да, не базар болажакъ.

– Атынг кимдир?

– Къазакъ. Сеники?

– Агьматхан. Гьали Аллагь буюрса бизин къонакълар болгъаныбыздыр, Къазакъ. «Тав тавгъа ёлукъмас, инсан инсангъа ёлугъур» – деп айтыв бар.

– ВоЛлагь, герти. Гьар даим бирев-биревню яхшылыкъ гюнюнде ёлугъа турма Аллагь насип этсин. Гьали биз къонакълар да болдукъ. ерлерим булангъы къапны шунда къоюп гетсем, нечик болур эди? Негьакъ гётерип барып не этейим. Гелеген базаргюн алып гелме де тюше, эливашны гётерип, – деди Къазакъ.

– Озокъда, къоюп гет. Не этесен тарыкъсыз гётерип ари-бери юрюп, – деп, Агьматхан ерлер булангъы къапны алып ари салды.

Оьзгелер гетгенми эди яда артдан гелеми эди, Къазакъгъа гьеч ёлда ёлукъгъан гиши болмады. Югю де ёкъгъа шайлы чалт юрюп, ол къарангы болагъангъа уьюне етишди. Эрин гёргенде Жанбике къолун къолуна уруп:

– Гюнню узагъында ёл къарап къалдым. Явагъанны гёргенде къайтып къалмагъа ярамаймы эди? Бу базар сатылмаса, дагъы базар ёкъму? Уьшюп де оьлгенсендир! – деп, учуп айланып йиберди, шоссагьат алдына исси аш да салды.

– ВоЛлагь, шолай дагъы ишлер, базар да болмады, сатыв да. Сен айтгъанлай, бугюнню тангаласы да бар чы. Гелеген базаргюн барып сатарман, – деди Къазакъ.

Ашап битгенде къыргъа чыгъып гетген Жанбике догъадан:

– Къап къайдадыр, гьей гиши? Ичине салыр эдим деп къарайман, табып болмайман! – деп къычырды.

– Къапны Костекде къойгъанман къонагъымда! – деди Къазакъ.

– Не яхшы этгенсен, къаравун, гётерип ари де-бери де айлана турмай, – деп рази болду Жанбике.

Амма Къазакъ артындагъы базаргюн Костекге барып болмай къалды. Гьаманда йимик гетме деп эри хозгъалгъанда, аш берейим деп, къатыны да турду. Ари-бери айланагъан авазгъадыр дагъы, бешикдеги яш уянып йылады.

– Мени къайгъымны мен оьзюм этермен. Сен яшынга къара чы, – деди Къазакъ.

– Вёв, неге этесен, магъа не болгъан. Буссагьат тындырайым, – деп, Жанбике эмчек берме къараса, яш ичмей йылай.

Гиччи буса да, Устарханны яман эришеген хасияты бар. Гьали де ол эришип турадыр деп, бираз къоюп, Жанбике дагъы да эмчек берме къарады. Яш бу гезик де алмай, бирден-бир бек йылап йиберди.

– Не кёп йылатдынг дагъы. Бир ери авуртуп сама турмаймы, къара гьали, – деди Къазакъ.

Жанбике тийип къараса, яшны сан-саны гююп-яллап бара.

– Гьей гиши, тез бол! Къара бугъар болуп барагъангъа. От-ялындыр яш! – деп къычырды Жанбике.

Эри алгъасап гелип къараса, уланы, амалсыз, уллу гишини йимик гьалкъ этип авруй.

– Яшгъа сувукъ тийдиргенбиз, Жанбике. Аз-маз да тюгюл, яхшы ярайгъан кюйде тийдиргенбиз, – деди Къазакъ.

– Къачан тийдиремен? Нечик тийдиремен? Вёв-шав къопсун мени йимик къолайсыз къатынланы башына! – деп гьалекленди Жанбике.

– Гюндюз кириндирегенде яда сонг юхлайгъанда тийгендир. Мангалайына сув этип чюпюрюк сал. Ялыны бошамасмы экен. Вёре, сувукъ сув булан этме, салкъынсув буса да таман, – деди Къазакъ.

Авруйгъан яшны къоюп, базаргъа нечик барырсан, барып да не чыгъарырсан, нечик сатыв этерсен! Къазакъ шо базаргюн уьйде къалды.

Уьч гече-уьч гюнюн ата да, ана да бешикни къырыйында мунгайып олтуруп йиберди. Адамшавлу ашагъаны, юхлагъаны да болмады. Не этерсен, чакъырма дохтир, алма дарман ёкъ заман. Къызына да, гиевюне де ачувланып, Ажав барып багъымчы къатынны алып гелген эди, ол да дуалар да охуп, сув да бюркюп гетип къалды. Яман силкинген яшны иссилиги бирден-бир гётерилди. Болушлукъ этип болмай, Ажав артындагъы гюн бирдагъы багъымчыны гелтирди. Ол да къурсагъы кирине болгъан деп, яшгъа чарыкъ уруп гетди. Уьчюнчю гюн барып авул моллагъа гьайкел яздырып гелдилер. Шо гечени эртенине яшны иссилиги тайып чыкъды, я аврувну, я яш къаркъаланы мекенли сырын билмейген ата-ана да оьзлеге болгъан бу яхшылыкъны герти себебин молланы гьайкелинден гёрдю.

Костекге Къазакъ экинчи базаргюн барды. Яш авругъанда Жанбике сав болса, огъар янгы опуракъ алырбыз деп ичинден нюдюр этген болгъан экен, гьали Къазакъгъа шо зат бек тындырыкълы тапшурулду.

Атаны жаны да гьасирет, гьатта ол шо багьана булан бу гезик де оьзюне гёлек алмай къойма да ойлаша. Борчлар тёленип битсе, оьмюрю-башы бар чакъы ямавлу гёлек булан турса да къайырмай. Уьйде этилип гьап-гьазир ери бар буса да, ол алмай гетди: адатлы гьалда, бир базарда эки ер тюгюл сатылмай, Костекдегилери де таманлыкъ эте.

Костекге Къазакъ базар жыйылгъынча етишди, биричилей, озокъда, ерлерин алмагъа къонагъына тербенди. Салам да берип гирип барса, не гёре: Агьматхан, тобукъларындан да югюнюп, тирсеклеринден енглерин де чююрюп, уьйню къаппортасында къойчу гьалпама этип тура, тёрде къатыны авруп ятгъан, биринден-бири гиччи алты яш, юбургъанны уьстюнден анасыны ер-ерине басылып, авазсыз йылай.

– Хыйлы боламы авруйгъанлы? – деп, Къазакъ орам этип тёрдеги ятывну гёрсетди.

– Бу сегиз ай ятагъаны. Гёресен дагъы, уьй иш де мени башымда, къыр иш де, – деп, кюстюндю Агьматхан.

– Багъымчылагъа гёрсетгенмисен?

– Гёрсет-гёрсетме, ондан пайда ёкъ. Мунуки кёкюрек аврув.

– Гьар не аврув – Аллагьны иши. Гьайкел яздыргъанмысан, Агьматхан.

– ВоЛлагь, эсиме де тюшмеген шо.

– Бир де къарамай яздырт. Гетген базар гюн мен неге гелип болмагъанны айтайым. Яш авруп къалгъан эдим. Айып этсенг де айтайым, биргине-бир зат. Масала, гюндюз гьайкел яздырып такъдыкъ – гечесинде яш къолайгъа къайтды. Къуранны къаламы къоямы, – деди Къазакъ.

– Бугюнокъ яздыртырман, – деп, Агьматхан къатыны тургъан чакъы болду.

Къазакъ ятгъан къатынгъа да, огъар басылгъан яшлагъа да яхшы къарады. Ана эссиз-пуссуз дегенлей ята, сари балавуздай бетинде жанлы бир белги де гёрюнмей. Тогъуз-он йыллыкъ эки къыз яш анасыны башлыгъында – бири сол якъда, бири онг якъда олтургъан, алты-етти йыллыкъ эки къыз яш да, уьч-дёрт йыллыкъ эки улан яш да аякълар ягъында буюкъгъан. Улан яшлар шарбалсыз, узун эсги без гёлеклери уят ерлерин гьаран-гьаран япгъан.

Гишиге жаны бек авруйгъан Къазакъны лап ичи-бавру янды.

– Мен барайым, Агьматхан. Вёре-вёре, сен гьайкел яздыртма унутма. Аллагь каримдир, бир себеп болур бугъай, – деди Къазакъ.

– Барма чы барыр эдинг, – деп, Агьматхан тутулуп къалды.

– Неге дейсен, базар ябулуп сама къалмагъанмы?

– Базар чы ябулмагъан, деп, дагъы да тутулуп токътагъан Агьматхан, эс табып: – Ярай буса, догъагъа чыгъып, папирос тартайыкъсана, – деди.

Къыргъа чыкъдылар. Къонагъыны бек талчыгъып турагъанын гёрюп, Къазакъ:

– Меникини татывуна къара. Къатты тайпасы, – деп, оьзюню тамакю торбасын узатды.

– Савбол. Мен оьзюмнюкине уьйренгенмен. Меники де гючлю зат, – деп, Агьматхан да оьзюню тамакюсюн Къазакъны алдына тутду.

– Огь уьюнге! Гючлюсю тюшюп турамы бу эливашны! Меники де гючлю, сеники дагъы да гючлю буса, ким биле, бирни чырмап къарайыкъ гьали.

Экиси де папирос чырмады. Къазакъ, сатилин чагъып от этип, башлап къонагъыны, сонг оьзюню папиросун къабуздурду. Агьматхан, папиросун авзундан алмай, уьч-дёрт керен терен соруп:

– Яшлар эшитеген ерде сагъа айтмагъа сюймедим. Уллулары затны англай. Мен сени алдынгда айыплыман, улан, – деп, Къазакъны бетине къарады.

Агьматханны бетин Къазакъ гьали тюгюл яхшы гёрмеген экен. Арыкъ буса да, исбайы сыпат. Шону бираз бузагъан зат бар буса, – о да гёзлерини оюлгъаны. От ягъагъанда болмагъа герек, сол мыйыгъы аз-маз чиркиген. гёзтюплери гёгерген. Чал сакъалыны лап учуна ябушгъан гиччи акъ къув ел уьфюрген сайын саркъма липиллей. Агьматхан айыплыман деген эди, амма гёзлеринде шону белгиси гёрюнмей. Тартынмай, уялмай къарагъан. Намусуна нас къонгъан гиши шолай къарап болмай.

– Айып деген недир къонакъ арада, айтып йибер, – деп иржайып, Къазакъ Агьматханны юрегин алма къарады.

– Айтмай да не амалым бар, айтайым. Мен сен къоюп гетген ерлени сатып ашай тураман. Муна къонагъынгны гьюнери, – деди Агьматхан.

– Багь, нетесен юрегинге мунча авур алып? Дюньялыкъда болмайгъан зат тюгюл чю. Бир мугьтажлыкъсыз этмегенсендир. Себепсиз зат болмас.

– Язбашда биревден борчгъа беш манат алгъан эдим. Гетген базар гюн эртенокъ есси гелип, къысгъасы, буссагьат бермесенг къоймайман деп илинип къалды. Хымыртайымдан да агъачгъа илмеге къабул эди. Сенден борчгъа алып берирмен деген умут булан, тюшден сонг бережек болуп, ону нечик де ёлгъа салдым. Гьали гелди, дагъы гелди деп, тюш болгъунчагъа сагъа телмирип турдум. Сен де гелмединг. Не этме герек? Сенден лап умут уьзген сонг эки де ерни базаргъа элтип сатдым. Уьч манат бир аппасыгъа бирин, уьч манат эки шайыгъа бирисин бердим. Уьйге гелтирип, акъчаны борчгъа гетегенин бир янгъа, сагъа къалагъанын бир янгъа салдым. Шо вакътиде къарайман къатын гел деп орам эте. Ягъына баргъанман, «Шунчакъы кюреге табып болмаймысан?» – деп, увучун гёрсете. О недир десенг, къатынны эсине къакъ кюреге каш тюшгенли хыйлы бола, шону англатагъаны. Неге болмайман табып деп, чапдым базаргъа. Бир увучну тюгюл, савлай бир сагьны сатып алдым. Бир балагьгъа тюшген сонг, нечакъы терен бола гетсе де, къайгъырмайгъан хасият бар инсанда. Къалгъан акъчагъа да ун да, къуйрукъ да алып салдым уьйге. Муна, къурдаш Къазакъ, мени этген гьюнерим. Сеники оьтмей буса, мени хынжалымны берейим, сюе бусанг шу еримде уруп оьлтюр, сюе бусанг, базаргъа салып, олтургъан ожагъымны сат, сагъа гьеймисен дейген мен тюгюлмен.

– Багь! Нени буса да сёйлеймисен! Мен инсан тюгюлменми! – деди Къазакъ.

– Амма мен бир зат айтайым: сен билип къой, мен гишини кепегин де ашагъан адам тюгюлмен. Гюзню арт айына ерли болжал бер. Сюйсенг булай инан сёзюме, сюйсенг Къуран булан ант этейим.

Авруп ятгъан ананы да, огъар басылгъан яшланы да гёргенли бир ой Къазакъгъа яллыкъ бермей, тек оьзю айтылмай, къыргъа чыкъмай, юрегине синге, къаркъарасын елей бара. Шо ойну къуршавундагъы Къазакъ гьали сёйлеп болмай токътагъан, Агьматхан буса ону жавап бермейгенин башгъа затдан гёре, оьзю айтгъангъа рази тюгюлгедир деп ойлай. Намусуну сына барагъан гючюнден гёзлери оьз-оьзлюгюнден сыгъылып гете: йыртыллавукъ сув бюртюк гёгерген гёзтюплерине тюшюп, ёлакъ болуп токътай.

Къазакъ шону эс этмей, къонагъыны хатири къала деп, бетине къарамай сёйлей:

– Мен бай деп, ёнкюген деп эсинге гелмесин, Агьматхан. Мен де сени йимик бир ярлы уланман. Шо сен сатгъан ерлер де – мени къол къыйыным. Мен шоланы сени анангны акъ сютюнден де гьалал этемен. Эшитемисен, мен сенден гечемен. Тёлеймен деген ойну сен унут. Ачымдан оьле бусам да, шо акъчаны сенден алагъанлардан мен тюгюлмен, – дей.

– Ёкъ, ёкъ! Мен олай рази болмасман. Сен мени садагъачы санаймысан? Мен оьзюме-оьзюм уруп оьлгенни сюемисен? – деп, Агьматхан уьйге чалт гирип гетип, къолуна Къуранын тутуп гелди.

– Нетесен Къуранны? Айтдым чы мен сагъа бир сёзюмню! – деди Къазакъ.

– Ант этемен Къурангъа уруп бир кепегин де къоймай къайтаражакъгъа! – деди Агьматхан.

– Къайда гьали, мунда бер, – деп, Къазакъ Къурангъа узатылды.

– Нетесен?

– Мен де ант этемен, – деп Къуранны алып, Къазакъ къонагъындан борчун къайтарып алмажакъгъа ант да этип, оьпме де оьбюп ессини къолуна берди.

– Бу недир сен этген?! – деп къычырды Агьматхан.

– Вёре, аста, Агьматхан, яшлар эшитедир. Савбол, – деп, къонагъыны Къуран булан саллангъан къолундан да не гьалда буса да тутуп, Къазакъ абзардан чыкъды.

Артына бурулуп къарамаса да, гьали Агьматхан догъада шо еринде къазыкъдай къатып турагъанны, сёйлеме, артындан къычырма сюйсе де, авзун ачмагъа болмай токътагъанны биле эди.

Ботаюртгъа Къазакъ тюш намаз гечигип етишди.

– Вёв! Бу не заманны геливюдюр! – деп тамаша болду Жанбике.

– ВоЛлагь, шолай дагъы. Тез къайтып къалдым. Уьйге де алгъасай эдим, – деди Къазакъ. Эрин сюеген къатын гишини юреги назик зат. Уьстден къарап, бирев де билип болмайгъан алышынывну да ону терен гьисли къыллары сезип къартыллама гьап-гьазир. Гьали Жанбике эрине не буса да бир зат болгъанны шо юрек къылларыны сеси булан билди. Тек юрекни гючю янгыз билмекде тюгюл, билегенин билдирмей сакъламакъда да.

Бир зат да сёйлемей, Жанбике къапны алайым деп къыргъа чыкъды. Догъада къап табулмады. Шо заманда да эрине бир зат да айтмай, бу талав тешилмей амал ёкъ деп, пысып турду.

Яхшы да этген экен, бираздан эри оьзю:

– Я къатын, сатывунг-алывунг не болду, нечик болду деп де сорамайсан, – деди.

– Не этейим сорап, сен менден, башгъа, яшырмайгъанны билемен. Тарыкълы буса оьзюнг айтарсан деп къойгъанман.

– Мен ерлени сатмадым.

– Урлатдынгмы? – деп къычырып йиберди Жанбике.

– Урлатма да урлатмадым.

– Борчгъа берип гелгенсен, дюрмю?

– Гьавайын берип гелдим. Дагъы этме амал ёкъ эди, – деп, Къазакъ болгъан ишни сабур-саламат кюйде англатды.

– Сен арив гёрген сонг, мен не деп айтайым. Нечакъы да яхшы этгенсен, – деди Жанбике.