Къала къайда, къол къайда!
Даим оькюрюп турагъан къала гьали чув: шавхал Абумуслим оьлю аврув тийип ятгъан. Болса да къалада гьамангъы яшав юрюлюп тура: къонакълар геле-гете, атлылар якъ-якъгъа шавхалны буйругъун алып чаба, къул-къараваш жанталашып айлана, асылагъан къазанлар да, атгёзенлердеги атлар да артса тюгюл кемимеген. Тек алдын йимик ичги йыбавлар ёкъ, къомуз-той ёкъ.
Узакъ гечелерде де шавхал ятгъан уьйде чыракъ ярыкъ сёнмей. Гечеси-гюню булан Шамсутдин де, Мугьамматхан да бири болмаса бири Абумуслимни башлыгъындан таймай. Бий-бийкени болса тюгюл, ону уьстюне гирме де къоймайлар, шо саялы оькюрюп турагъан чанкалар сама шавхалыны аврувун къала агьлюден сорап къайтып къала. Заманда бир Гигьили бийке де гирип, адатгъа аврувну гьалын-гюнюн сорап чыгъа. Янып битип чи бармай. Айып да тюгюл: артдагъы он-он беш йылны ичинде я бир гёнгюн алмагъан, я эр болуп эрлик этмеген, сюйген-сюйген къатын-къыз булан кеп чегип тургъан.
Оьле турагъан эрин гёрген сайын Гигьили Аллагь ону юрютген зиналыгъы саялы жазалайдыр деп ойлаша, янгыз бир оьзюнюн намусуна тиеген затны – зиналыкъны этгенине юрек тута, шону гечип болмай.
Шамсутдин атасыны башлыгъында олтургъан. Башында гесек ойлар: атасы оьлежек, оьзю шавхал болажакъ, сюйген кюйде яшажакъ, эсине гелгенин этип туражакъ. Оьзю шавхал болажакъны ол биле, шариат булан дагъы тийишли варис ёкъ, болса да мурады атасына васият этдирмек. Аврувну ягъында булай олтурагъаныны аслу себеби де муна шо. Шавхаллыкъны уланына къойгъан булан атасы пелен тав яда пелен йылкъы пеленгедир деп васият этип къойма ярай, васиятны буса шариатны йимик гючю бар.
«Гьали болгъунча, балики, оьлюню васиятына хыянатлыкъ этген гиши де ёкъдур, тек ери гелсе неге ярамай? Атамны бир пусу саялы мен къотан-тавумдан яда ат йылкъымдан айрылма герекменми? Шоланы хожайыны чы менмен, дагъы бирев де тюгюл…» – деп ойлаша Шамсутдин.
Эрини башлыгъында олтуруп къаравуллап турмагъан булан бийкеде де шо васиятны ою. Озокъда, шавхал уланы Шамсутдин болажакъ. Огъар этип болагъаны ёкъ, тек оьзюне тиеген пайны билме сюе, эри айтып мекенли этип гетгенни сюе. «Тангала не болагъанны, он-йигирма йылдан не болагъанны бирев де билип болмай. Бу чу дюнья, балики, бир зат болуп йиберсе… Гьар кимни увуз малы увучда яхшы. «Мекенли затгъа мин чыкъмас» – деп айтыв да бар. Бары зат мекенли яхшы, ери-еринде яхшы…» – деп ойлаша.
Абумуслим бек авруй, бир-бирде эсин тас эте, умут уьзеген даражагъа чыкъгъан.
Бугюн къатыны гелгенде, ол гёзюн сама ачмады.
– Васият этдими? – деп сорады Гигьили уланына.
Шамсутдин башын чайкъады.
– Мен буссагьат къадини артындан гиши йиберемен, – деп, Гигьили алгъасап уьйден чыкъды.
Ушатмаса да, Шамсутдин анасыны алдына чыкъма болмады. Ушатмагъаны да шо: атасы къади-молла бар ерде васият этсе, бузма къыйын болур деп къоркъа, оьзю ушатмайгъан кюйде болса, бир затгъа да къарамай, бузма хыялы чы бар.
Арадан эки-уьч сагьат гетип, юртну къадиси де, эки молла да гелди. Абумуслим оланы таныды бугъай, уланына къарап, иржайма сюйгендей болду, сонг къадиге башы булан орам этип, «англадым, разимен» – деген затны билдирди.
Къади язма онгарылды, Абумуслим астаракъ айтма башлады. Тек язма чакъы зат да болмады деп айтмагъа ярай. Шавхаллыкъ да, бары да мал да уланына васият этилди.
Къади васиятны онгарып битгенде, Абумуслим ювургъаныны тюбюнден чыгъарып агъаргъан къолун астаракъ кагъыз гесекни уьстюне салып, «язма» – деген затны англатды да, уланына багъып:
– Мени сагъа бирдагъы айры васиятым бар, – деди.
Бары зат лап оьзю айтагъан кюйде болгъангъа сююнюп турагъан Шамсутдин:
– Не сюесен – шо болур, Атам, – деди.
– Шо Къазакъ бир йылдан къайтма герек Сибиринден. Мени инг биринчи душманым шодур. Шондан мени ачувумну алмасанг, ахыратда магъа къара юзлю болуп ёлукъгъун, – деди Абумуслим.
Къазакъны гьакъындан шавхал дагъы да затлар айтмагъа сюйсе де болмады, яман талчыгъып, бети бузулуп гетди… Минут да къалмай жан берди.
Лап муна шо минутда дагъы да экев жан макъамда.
Бириси капиркъумукълу Батыр деген гьавчу.
Эки жумалар алда Абумуслимни эсине буз тюшгенде, бир гюн эртен Батырны къалагъа чакъырып, гьавчу да дюрсен, тав-ташны да яхшы таныйсан деп, Макъар тавгъа буз алма йибергенлер, шавхалны йылкъысындан сайлап тутуп ат да бергенлер, къашкъаралагъангъа къайтма тарыкъсан деп, болжал да гёрсетгенлер. Хуржунун тыгъып толтуруп буз да алып, тавдан тюшюп гелегенде, арт бутлары бирден чёгюп, аты ярдан уча. Не гьал да буса да бир къая къысыкъда ону сюегин табып, Батыр буз булангъы хуржунну ала. Шавхалны буйругъу не зат экенни Батыр яхшы биле. Шо саялы хуржунну да гётерип, яман алгъасап тербене. Гьатта онгай гелген ерлерде чапма да чаба. Бара-бара терлей, къаркъараны исивюне буз ирип, суву агъылмагъа башлай.
Къан терине бата, анасыны лап увузун къуса, тек къарангы бола туруп къалагъа етише. Оьзю буса гечеден эртенге авруп чыгъа. Тер агъылагъан къаркъарагъа нечесе сагьатланы узагъында ябушуп тургъан буздан оьпкелерине яман сувукъ тийген экен, шо гюн-бугюн я аш ёкъ, я сув, иссилиги десенг – къызгъан къышлыкъ печ. Халимбекавулдан багъымчы гелтирип къаратгъанда, Макъар тавну башында бузну сакълап жинлени пачасы болгъан, бузну неге аласан деп, Батыргъа ол яман селпинип ургъан, шо юмуругъуну ели тийип, ат да къаядан учуп тюшген деп билдирген. Дарманы недир деп сорагъанда, эмчи буз алгъан ерге элтип сют тёкмеге герек, шо сют бузгъа къачан айланса, жинлени пачасы гечежек, Батыр да шондан сонг къолайгъа къайтажакъ деген.
Буз алынгъан ёрукъланы сорап билип, Батырны агъасы шонда барып сют тёгюп де гелген. Тек не пайда болсун дагъы! Батыр оьле тура. Къалагъан ярлы уью, етти яшы, аврувлу къатыны.
Экинчиси Татархан. Янгыз уьйде сойралып ятгъан. Умутсуз авруй. Башгъа, не болгъанын да билмей, не сюйсе болсун, гелини Анай Манчар Гьажиге эрге баргъанны эшитгенде юрегини бавлары уьзюлгендей болгъан эди, муна шондан берли сёне-бите гетди. Гьали чи бек авруй.
Алаша уьйню догъагъа бакъгъан эки терезеси бар, бириси тувра айгъызгъа къаршы. Татархан нечесе жумалар аврув арада шо айгъызгъа телмирип тура, неге десенг уланындан кагъыз гёзлей, гьатта, ою къызып гетип, бир-бирде ону оьзюн де гёзлей, Сибирде турагъаны эки йыл бола чы, балики, Аллагьны рагьмусу болуп, гелип йиберир деп умут эте.
Тек, не этерсен, я Къазакъ ёкъ, я кагъызы. Гелсе геле гиевю Акай, къызы Умугьат, авул-хоншу, дос-къардаш.
Эси тас болагъан даражасына чыкъгъанда Татархан васият этди: уланы эсен-аман къайтып, ажжалсыз гиши болмас, оьлгенде, оьзюню ягъына гёммек.
– Дагъы не мурадынг бар? – деп сорады Акай.
– Бу дюньяда чы гёрюп тойма къоймадылар, шо дюньяда сама тоюп къалайым, биргине-бир уланым ягъымда болсун, – деп, Татархан жавап берегенни орнуна алдынгъы оюн узатды.
– ИншааЛлагь, къолай болуп къалырсан, тек юрегингде бар затны айтып къой, жанынга енгиллик болур, – деди Акай.
– Шуну гелгенде Къазакъгъа берирсен, – деп, Татархан орам этип, башлыгъын гёрсетди.
– Онда не бар?
– Уланымны язып гелген йырлары.
Къалада яс. Абзар-уьй йылав тавушгъа оькюрюп тура. Гечелер сама шыплыкъ ёкъ, йылав тавуш эшитилмесе де, къул-къаравашны эртенге абзар сибирегени, къазан-аякъны, этни-ашны гьазирлейген авазлары геле.
Юрюлюп гелеген адатгъа гёре, шавхалгъа къыркъ гюн яс этме тарыкъ. Гьар гюн ерге ярыкъ тюшгендокъ, адам гелмеге башлай, гече орталар болгъунча халкъ гирип-чыгъып тура. Янгыз Капиркъумукъдан, айлана юртлардан гелип къалмай, бютюн шавхаллыкъдан жыйыла. Бийлер къолундагъы халкъны ясгъа гёземеликге йимик юрюте, биринден-бири озма къаст эте. Бий ярлы, абурсуз болгъан чакъы, шо гьаракаты гючлю бола.
Бойнакъ, Таргъу, уцми бийлер айрыча токътагъан, дос-къардашы, къулу-къаравашы булан гелип, къыркъ да гюнге къалада лабар салып олтургъан. Нёкерлери де булан гелген осетин, къабартын бийлер нечесе уьйню елеп токътагъан.
Яс юрюлегенли алтынчы жума. Халкъ талгъан, инжинген, тек этме амал ёкъ, адатны бузма кюй ёкъ.
Къул-къараваш айрокъда языкъ. Адатны сакълап, къуллар, мыйыкъларын юлютюп, сакъал къойгъан, къаравашлар, чачларын къыркъып, бирлери юлкъуп, беллерине байлагъан. Гече демей-гюн демей даим чабып айланып туралар.
Тангала шавхалны къыркъы чыгъа деген гюн бири эртен, бири ахшам Татархан да, Батыр да жан берди. Эртен оьлген Татарханны сюегин ахшам ишден къайтгъанда гёрме гелген Акай сувуп тапды.
Экинчи гюн, адам айып этмес йимик артын-алдын да этип, ону юрт зийретлеге гёмдюлер. Оьлегенде янгыз уьйде оьлсе де, ону гёммеге де, алгьамына-ясына да савлай Муселемавулну халкъы гелди.
Шо гюн Капиркъумукъ зийретлеге Батыр да гёмюлдю.
Оьзю этген илыкъ ишден сонг Татархангъа сёйлемей эди буса да, ону гёмме гелгенлени арасында Манчар Гьажи де бар эди. Зийретлерден ол залим ойлу къайтды. Татарханны оьлюмю ону яман бюдюретди. Татархан да, оьзю де тенглилер эди. Оьлюм – яшавну ахыры. Бугюн-тангала о оьзюне де гележек. Ярлы да оьле, бай да, осал да оьле, батыр да. Гёресен, мунда Татархан да оьлдю, онда шавхал чакъы шавхал да.
Шавхалны гьакъында ойлашгъанда юреги бирден-бир бузулду. Абумуслимге ярап, бир яхшылыкълар болур деп турагъанда, ол оьлюп, умутлар пуч гетди. Ол оьлсе де, шавхал болуп уланы чы бар. Тек огъар нечик ярарсан, не ёл табарсан!
Шо ою булан Манчар Гьажи яссын намазын къылгъандокъ ятып да къалды. Шавхал пешгеш этип берген атын да сатып, авул-хоншусу да кёмек этип, ол гюйген ожагъыны орнунда бир уьй тургъузуп гирген эди. Гьали ол муна шонда бойдакъ ятувда оюн узатды. Озокъда, оьзю де оьлежек. Тувгъан сонг, инсан оьлмесе къутулмай. Тек оьлмек де тюрлю-тюрлю бола. Аллагьны сыйлы къулуну оьлюмю башгъа, бир тарыкъсызланы оьлюмю башгъа. Оьзю Манчар Гьажи, шексиз, Аллагьны сыйлы къулларындан. Оьлгенде къабурунда от янажакъ… Шавхал…
Манчар Гьажи, бирден туруп, чалт гийинип къыргъа чыкъды, ари-бери къарамай, туврадан-тувра Капиркъумукъгъа чапды, тек юртгъа ювукълашгъанда эс табып йиберип, зийретлеге гирип, шавхалны къабурундан бир увуч топуракъ алып чыкъды…
Манчар Гьажи ошгъуп-солуп, къан терге батып къалагъа етишгенде, шавхалны къыркъын этеген жыйын лап къызгъын юрюлюп тура эди.
– Не къувун бар? Яхшылыкъмы-яманлыкъмы? – деп сорагъан къапучу Бадувгъа Манчар Гьажи:
– Гьар макътавлар Аллагьгъа, яхшылыкъ! Магъа бир де къарамай Шамсутдин шавхалны гёрмеге тарыкъ. Экигине-эки сёз айтмагъа изну тилеймен. Дагъы артыкъ тарыкъ тюгюл, – деди.
– Мунда бугюн гелген-гелгенни гирме ихтияры бар, – деп, Бадув, ону уьстге бакъдырды.
Бирден теберип эшиклени де ачып, Манчар Гьажи гирип баргъанда, ялан бий-хан булан чанка уллу зал уьйде бой болуп бетге-бет олтуруп, орталыкъдагъы тепсилерден асил-асил ашлар ашап тура эди. Манчар Гьажи, тёрдеги Шамсутдинни алдына барып, тизлеринден югюнюп, башын да лап жабаргъа уруп токътады.
– Тур! Айт не мурадынг бар? – деди Шамсутдин.
– Аврувунгну алайым, бийим. Ен талайсызны не мурады болсун. Мунагьана, – деп, Манчар Гьажи къысымын ачып, увучундагъы топуракъны гёрсетди.
– Бу недир? – деди Шамсутдин.
– Не болагъандыр, аявлу атангны къабурундан алынгъан топуракъ. Буссагьат Аллагьны сююмлю къулу мисгин Абумуслим шавхалны къабуруну уьстюнде арт-артындан уьч керен шам янды. Шу увуч топуракъны мен шо шам янгъан ерден алгъанман! Аллагьгъа шюкюр! Минг макътавлар болсун тенгириме! – деди Манчар Гьажи.
Уьйню ичи «Аставпирулла!», «Товба аставпирулла!», «Гьар макътавлар тенгирибизге!» авазлардан толуп къалды. Шавхал не этегенин билмей турагъанда, Алескендер бий, биринчилей эс табып, гелип Манчар Гьажини увучундагъы топуракъны оьпдю, сонг Шамсутдин, огъар къарап да къалгъан бий-хан булан чанка да шону этди. Гьар оьпген-оьпген Шамсутдинни къутлап къолун да ала эди: атасы Аллагьны сыйлы къулу, къыркъы битгенден тутуп женнет агьлю.
– Яхшылыкъ хабар алып гелгени саялы бугъар савулагъан сыйыр берип йиберигиз! – деп буюрду шавхал.
– Гьюрметли бийим, шам янгъан сонг, мисгин Абумуслим хан шавхалны къабуруну уьстюнде уллу зиярат ишлетме герек, – деди Алескендер бий.
– Герти! Герти! – деп къычырды къалгъанлар да.
– Тангала атамны къабуруну уьстюнде зиярат болсун! – деп сёзню гесип къойду Шамсутдин.