Тил яхшымы, тиш яхшымы?
Ботаюртгъа гёчгенли Къазакъ тойлагъа-йыбавлагъа юрюмеген-йырламагъан. Сарынгъа-йыргъа гезик де етишдими! Кюйге къарагъанда, халкъ гьалиге ону гьар абатын тергеп тура: герти адаммы яда зиян ери бармы? Халкъгъа йырдан йырчы алдын. Хынтырлатып къомузун да, авзуна гелгенни айтып турагъан даллайчылар азмы!
Бу тойгъа чакъырмаса да бармагъа тюшдю. Амалы бармы: Ажавну къызардашыны уланына къатын геле. Гелин алма да гиев гьисапда муну йибердилер. Барын-ёгъун да салывгъа салгъанда, гиевюню сокъур кепеги де ёкъну къызындан таба билипдир дагъы, Ажав гелтирип кисесине гиччи тююн сукъду. Къазакъ, тийип къарап, къайнанасына бек рази болду: гелин арбаны алдын байлагъанлагъа берме деп увакъ акъчалар салгъан.
Юртну ичинде авулдан-авулгъа барыла буса да, гелин арбаны алдын алты ерде байладылар, Къазакъ да, яшланы бою-союна къарап, бирлерине кепеклер, башгъаларына шайылар бере оьтдю. Тек гелинни уьйден чыгъарып, арбагъа миндиргинчеге болгъан авара булан тенглешдиргенде бу бир зат да тюгюл экен.
Этеген адатларын да этип, гелинни уьйден чыгъарма деп булар да юрюдю – эшик алда оралып бир аламат жап-жагьил къатын да токътады.
– Касбунг яхшы къатын? – деп, масхара этди Къазакъ.
– Ясакъчыман, – деди къатын.
Иржайма сама иржаймасмы! Сёйлейгенде де эрнилери гьаран-гьаран тербенди. Оьзю десенг накъышлангъан суратдан бир де башгъа тюгюл. «Авзун ачмасмы экен. Тишлерин оразлы гёрер эди. Инжилерден бир де башгъа тюгюлдюр…» – деп ойлашды Къазакъ.
Шо вакътиде къатын арив инче тавуш булан басып йырлап йибермесми:
Елде елпиллер уьлкю, Тузакъгъа тюшер тюлкю, Ятавулгъа къыз берип, Бола турабыз кюлкю. Къыз деме къызмы, гьейлер, Беш ойлашып, бир сёйлер, Гьакъыл къошар гьакъылгъа, Терсни гьакъ ёлгъа кюйлер. Инсан демеге айып, Сан-саны сари алтын, Намазы болмай, гиши Авзуна алмас атын.
Айтып сарынны да, оралып токътады. Эсер-месер болуп, Къазакъ, эки ягъына къарап, «мен не этме герекмен?» – деген затны англатды.
– Къайтарышын берме тарыкъсан, яхшы улан, ёгъесе гелинден пайда ёкъ, – деди бир эсли къатын
– Бек къайтарырбыз. Биз сёз къоягъанлардан тюгюлбюз, – деп иржайып, Къазакъ хынжалыны къынына чертип шулай йырлады:
Абзарда алтын терек Ялан мачий минмеге, Бизге де гелин геле Ялан дарай гиймеге. Гелинлер гелсин бизге, Бермесин берсин бизге, Бермеси тарыкъ тюгюл, Оьзю тарыкъдыр бизге. Ай гелин улан тапсын, Уьстюне зарбап япсын, Гелинни сюймейгенлер Имам бармагъын хапсын!
– Ай савлугъунг! ВоЛлагь, Аймесей, бу улан сенден озду. Эшикни алдындан таймасанг кюй ёкъ, – деди къатынланы уллусу.
Аймесей эшик алдагъы къатын экен, гьали де иржайма сама иржаймай, оьктем башы булан Къазакълагъа икрам этип, сайки, гелигиз гиригиз деп, бираз ари ихылды.
Къазакъ да, гелин алма гелген къатын да къызны арбагъа миндирегенде де Аймесей эшикни де, терезени де арасында тамгъа таянгъан еринде эди. Ону исбайы къаркъарасы, сюйкюмлю сыпаты къайтып гелегенде де Къазакъны гёз алдындан таймай эди. «Огь, къагьбадан тувгъан! Арив тиштайпа бар, амма юреги ашлы тайпалардан тюгюл бугъай. Къуругъа ошай…» – деп токъташды Къазакъ.
Той юрюлюп тургъан уьч де гюнню ичинде Къазакъгъа эки аягъын бир этип айланма тюшдю, амалы бармы: гиев. Ичмек чи къайдагъы затдыр, адамшавлу аш хапма сама чола болмай, доланып тургъан тайпа уьчюнчю гюн ахшам халкъ тозуралгъанда, къумукъ тойланы адатын этип, бираз йыбанма олтурду.
Бир-эки аякъны гётерген сонг башы къызгъан табун ер-ерден:
– Къазакъ, не бола дагъы, чертип къомузну да, бир йыр айтып йиберсенг!
– Ярай буса, бир йырла, Къазакъ!
– Тавуш чыкъса, тынглар эдик! – деп къычыра башлады.
– Бек ярай. Шулай яхшылыкъ гюнюбюзде де йырламай, къачан йырлайым, – деп, Къазакъ шат кюй согъуп, сарын айтма башлады:
Сюексиз тил, илгек сёз Тийишсиз сёйлемесин. Дос-душман артыгъыздан «Ери» – деп кюлемесин.
Кюлейгенлерин гёрмес, Гёрмеген гьалын билмес, Тенглилери ичинде Не тирилмес, не оьлмес.
Тенглисин тири гёрмес, Тенглилерин бий этмес, Ярлылыкъ къысгъан булан, Халкъ кюлейген кюй этмес.
Асиллер терсден тутмас. Гьакъыллы эсин ютмас, Ахырын, артын, чинг сонгун Ойламай сёзюн айтмас.
Ойлашып сёз айтгъан сонг – Къайда, сонгундан къайтмас, Ёкълугъун халкъдан гёрмес, Ёлукъгъангъа кант этмес, Айтып, – къалажакъ затгъа Гьакъылы бар ант этмес.
Сарынланы ушатгъан халкъ ер-ерден сес берди:
– Къоччагъымсан, Къазакъ!
– Ай савлугъунг, Къазакъ!
– МашаЛлагь, Къазакъ!
Сарын айтылагъанны эшитип, догъада терезе тюплеге адам жыйылгъан экен, къазакъ эс этмеди, бир тамаша лакъыр къулагъына чалынып гетмеген буса, гьали де этмежек эди.
– Чачгъан урлугъун чычкъанлар гемирип, харбуз-пастаны болмай къалгъангъа чыгъаргъан тизив йыры бар деп айта. Шону йырламасмы экен? – деди бирев.
Шону эшитгенде Къазакъны юрегине Асевге береген акъчаны къайгъысы тюшдю.
Къайгъыны иш енгегенни Къазакъ биле. Сибирде турагъанда нече керенлер къарны къайнап-ачытып гетгенде ишге къарышып басылтгъан. Шону мекенли себебин билмейген туснакъ гьакимлери кёп гезик огъар баракалла да берген. Гьали де ол той себепли бёлюнген ишине къаныгъывлу гиришди. Гезикли базар гюн Костекге барып, эки ер сатып да гелди. Къайтагъанда, яшларына кампетлер де алып, Агьматханлагъа гирип чыкъды.
– ВоЛлагь, Къазакъ, билмеймен не этегенни. Къысгъасы, гёзюмню ачмагъа къоймай Асев. Гьар гюн борчну бер деп йиберип геле. Уьй толгъан яшны хатири болмаса, баягъонокъ оьле эдим, оьзюме оьзюм уруп, – деп кант этди Агьматхан.
– Неге? Бизин чи гьали де бир жумадан да артыкъ болжалыбыз бар.
– Ёкъ дей чи дагъы. Баягъонокъ да болжал битген дей. Бермесенг, туснакъгъа салдыраман дей. Къайда салса да къайырмай эдим, яшлагъа не этейим. Анасы да оьлген яшланы энди атасыз да къояйымы.
– Покъ ашай эки де къолу булан. Сени амалсыз гёрюп этегени. Акъча тарыкъ деп де тюгюл, оьзю сени гьавайын ишлетмеге сюе. Дагъы да йиберип гелсе, шулай айт: «Мени пайымны Къазакъгъа тапшуруп къутулгъанман. Болжал битгендокъ, ол оьзюню пайын да къошуп бережек», – дегин. Англадынг чы? Этегенин шо Асев магъа этсин, – деп чыкъды Къазакъ.
Бугюн борчун алма деп Агьматхангъа йиберген, Тангала Асев Къазакъгъа гелип илинежек, элге биябур этежек. Гьали мурат – ашамай ач ятса да, Асевден къутулмакъ, борчун тёлеп, ер башлы сен де болгъун, сени къайда барынг да деп арек чыкъмакъ.
Гечеси-гюню булан башын гётермей дегенлей ишлеп, артындагъы базарда да эки ер сатды. Борчну акъчасы къолунда. Ону барма тюшеген ери чи башгъа эди, тек не амал, Асев арчылмаса, яшав ёкъ. Гелген ёлунда гьали барып берип къутулуп къалмагъа яхшы эди. «Гьеч бермен, шо Асевню юрегин ял этип. Къоркъуп, тез гелтирди деп айтма да уялмас. Дагъы да эки гюн болжал бар. Шо битгенде гелтирип ташларман алдына. Шону булан тоюнсун тоюмсуз…» – деп ойлашып, Къазакъ Ботаюртгъа тербенди. Къазакъ аслу гьалда ертурман, аралашдырып алтын-гюмюш ишни юрюте.
Къара халкъгъа алтын-гюмюш де къайдан гелсин! Ону эт-муну эт деп гелегенлени кёбюсю бай-бий тайпаланы къатынлары. Янгы байлар-савдюгерчилер де олардан артда къалмай. Къазакъны шу деп гесген багьасы да болмай, бергенин алып тура. Инсан – бек тамаша яралгъан зат. Огъар ярама къыйын. Аз гьакъ берсе, оьзюн сан этмей мысгъыллай деп, Къазакъны хатири къала, кёп берсе, ярлы гёрюп, языгъы чыгъып этген деп, къабуна, къарсалай, къалмагъал этмеге гьап-гьазир.
Он гюнлер алда шулай иш болду. Къазакъ ботаюртлу Муса бийни къатынына йиберип гелген алтынындан юзюк этип берди. Алтынны гелтирген яш юзюкню гелип алып да гетди. ВоЛлагь, къыйынынга шуну берейим деп оьзю де айтмады, бер деп Къазакъ да. Булай увакъ-тюкге бийлер чакъы бийлер гьакъ бере турамы деп къойду.
Артындагъы гюн эртен адамшавлу хозгъалып да битмеген, бирев гелип тамгъа къагъа. Чабып чыкъса, – юзюкню алып гетген яш бир залим иркни башбавлап тутуп эретургъан. Иркден де не аварасы болсун, Къазакъ юзюкню, балики, бийке ушатмагъандыр, къайтарып йибергендир деп бузулду. Тек ол авзун ачгъынча яш алдынлыкъ этип:
– Шуну сагъа бийкем йиберген, – деп, иркни гёрсетди.
– Нечик? – деди англамагъан Къазакъ.
Къазакъны соравун яш да англамады бугъай:
– Къайда гийирейим? – деп, абзаргъа гирмеге къарады.
Гьали ишни мекенин англагъан Къазакъны башы бирден къызып гетди. «Мени ач гёрюп, йиберип гелген! Магъа, сайки масала, садагъа берип гелген!» – деген ой мыйын атылта аз къалды. Харманып йиберип башбавундан тутуп иркни артгъа багъып тартды. Башбавдан бу тутгъанда бирден силкинип гетген яш гьаран балагьгъа йыгъылмай токътады. Ону гёзлеринде тамашалыкъны да, къоркъгъанлыкъны да белгиси гёрюндю. Къагъы болуп къарап къалды.
Эри неге геч къалды, не болгъан экен деп, ичи бушуп, Жанбике шо вакътиде къабакъ алгъа чыкъды. Ону гёрюп, бираз бошагъан Къазакъ:
– Ма, инивюм, алып гелген еринге элтип гийирме де гийир, – деп, къолундагъы башбавну яшгъа узатды.
– Мени ихтиярым ёкъ шуну къайтарып алып бармагъа. Бийкемни пурманы. Етишдирип гел деген, къайтарып алып гел деп айтмагъан. Сагъа пешкеш этип берген, юзюкню бек ушатып, – деди яш.
– Бере буса тийишлисин берсин, халкъны мысгъылламасын. Алып бар, инивюм.
– Бийкемни пурманындан чыкъсам, магъа не болагъанны сен билмейсен дагъы. Биле бусанг, булай къарышып къалмажакъ эдинг, – деп, яш йыламсырады.
Къалалардагъы рагьму тышлавлу вагьшилик Къазакъны гёз алдына гелип токътады. Бийни къапусу, озокъда, гьали алдындай тюгюл, сонг да заманлар алышынгъан, тек зулму таймагъан, къара халкъны гёзю ачылмагъан, къурсагъы тоймагъан.
– Яхшы, инивюм, сен алайса бар. Бийкенге айт, буйругъунгну этдим дегин. Муну мен оьзюм алып гелирмен, – деп, Къазакъ иркни гёрсетди.
Эрини артдагъы сёзлерин эшитген Жанбике ел учургъандай ёкъ болуп къалды. Ондан да онча аварасы болмай, Къазакъ догъа багъанагъа иркни де байлап, намаз къылып барайым деп, жувунма башлады.
Алгъасап къайын атасы да, артына тюшюп къатыны да гелгенде, ол намаз къылып тура эди. Гелив-геливюнде Болат, иркни абзарны къаппортасына элтип, тобугъу булан бутларындан-къолларындан да басып, тартып сойду. Этме деп тилеме-ялбарма сюйсе де, намазын бёлюп болмай, Къазакъны бавру ярылды. Намаз этип битген сонг буса сёйлемекни маънасы ёкъ эди, къайнатасына кёмекге барды. Болатгъа, башгъа, кёмек де тарыкъ тюгюл экен, ачувланып пышгъыра турса да, бек онглу айланып, иркни этин тузлап терисине чырмап, я гиевюне, я къызына бир сёз де айтмай чыгъып гетди.
Бири-бирине къарап эр-къатын да къалды. Бираздан Къазакъ къатынына:
– Неге этдинг шу затны? Сен артындан бармагъан бусанг, ол гелмес эди, билмес эди, – деди.
– Бир Аллагьучун менден геч. Сен бизин бийлени танымайсан. Оланы къолун гери ургъан гиши бармы дуллу-дюньяда! Оьле-оьлгюнче унутамы эди, сав къоямы эди, иркни къайтарып алып баргъан бусанг! Гьай, къатын гишимен, къоркъдум. Мен саялы къоркъмадым, сен саялы къоркъдум. Энди шо иркни йимик тартып сойсанг да ихтияр сеники, – деп, Жанбике йылап йиберди.
– Багь! Недир сен айтагъан! Сен кимсен, мен киммен, арабызда шо лакъыр болмагъа! Тын! Устарханны уятасан! – деп, Къазакъ къатыныны чачларындан сыйпады.
Пачаны гьукмусу булан бийликлер-ханлыкълар шолар булан бирче де къулчулукъ тайдырылса да, къуллар къалгъан. Бий-ханны алдын йимик къул-ъкаравашларын тутуп сатма, токъалама-оьлтюрме ихтияры ёкъ. Гючлюлеге шоланы этмеге айры ихтияр тарыкъмы дагъы? Индемей этип къойса, ким сёйлеп бола? Судгъа-дувангъа салырмы? Округну гьакимлерине арзгъа барырмы? Олар бары да бийлени къолунда, ашаву-ичивю, гийими-тагъымы да шолардан.
Пачаны гьукмусундан бийлеге болгъан, башгъа, кемлик ёкъ. Абзары-уью толуп девлет-малы, ат айланмас авлакълар ери-мюлкю, алдында къуллукъчулары – шо кюю кюй.
Пачаны гьукмусу чыкъгъан сонг бийлер уьстевюне дагъы да къутуруп къалды: аявсуз топуракъларын минг десятинлер хазнагъа сатды да, киселерин алтын акъчадан толтурду. Бир зат да болмагъанны, оьзлер, башгъа, бийлигинден тюшмегенни олар къара халкъгъа гьар даим гёрсетмеге къаст эте: къапуларда алдын йимик йыбавдан-йыбав оьтгериле, гюмюш торлу атларына да минип, артына нёкерлерин де салып, алдын йимик бири-бирине къонакълыкъгъа юрюй, ери гелсе, агъалыгъын этмеге къарай.
Муна бугюн де, къонакълар гелип, къапуда йыбав юрюле. Сарынгъа-йыргъа гезик етишгенде, бирлени тилевю, башгъаларыны таклифи булан Къазакъны артындан адам йибериле.
Къапугъа чакъыра гелгенни Къазакъ залим ушатмады. «Къайдан да эс тапды булар? Энди парахат яшав ёкъдур магъа. Барсанг да балагь, бармасанг да балагь. Бош къоймажагъын билемен. Таныйман мен шо урлукъну. Гьай аман…» – деп ойлашды.
Бийлер артындан гиши йиберип гелген сонг, баягъы, бармаса амалы болмады, къомузун да алып, гелген нёкер булан тербенди.
Ёлу авул очардан оьте эди. Салам да берип, уьч-дёрт абат ари чыгъып барагъанда артындан Абушну «хи…хи…хи…» – деп кюлегенин де, «Менден къалгъан къанчыкъны алгъан зат бара тура», – дегенин де бирче эшитди. Къазакъны юреги янып, гёзлери къарангы болуп гетди. Бурулуп айланып очаргъа етип барып:
– Ва Абуш! – деп къычырды.
– Вай! – деди Абуш.
– Буссагьат къайтарып ал деймен сагъа шо айтгъан сёзлерингни! Англаймысан?
– Алмасам, башгъа, къоймайгъан гиши бармы? Сен къоймаймысан? – деп, Абуш кюлемсиреди.
– Бар! Мен къоймайман!
– Къоймай эт магъа этегенингни! Мунаман! – деп, Абушну марсайгъаны да, авзуна къарап къолундагъы къомузу булан Къазакъны ургъаны да бир болду.
Къомузну пара-парасы чыкъды, гюч болгъан къыллары бир тамаша пашман ингырлады. Абуш, эки де къолу булан авзун да тутуп, уьч-дёрт абат ари барып, чалхасындан йыгъылды. Бармакъ араларындан таба ерге къан агъыла эди. Бираздан эс табып авзуна тийип къарагъанда, эки тиши сюрлюгюп къолуна гелди.
Шонда Абуш, бирден туруп, хынжалын да сувуруп чапды, тек, Къазакъны уьстюне етишме болмай, арагъа гиргенлени бирисини къулачына тюшюп къалды.
Бир зат да болмагъан йимик сабур-саламат кюйде:
– Яхшы эркеклер очарда халкъны алдында чабушмай, – деп, Къазакъ ёлуна тюшдю.
Бийлени уьстюне бёркюн де алып. салам да берип гирип, Къазакъ, юрюлеген адатгъа гёре, эшик артда эретуруп токътады.
Къазакъны къоллары бош экенни эс этип, Муса бий нёкерине къарады, онда да бир зат да ёкъну гёргенде:
– Бу нечик геливдюр? Йыравну къолтугъунда къомузу болмаймы? – деп сорады.
– Айыплыман, бийим. Шулай бир иш болду. Къомузсуз гелмеге тюшдю, – деди Къазакъ.
– Не болду?
– Ихтияр бер, бийим, халкъны алдында шону айтмай къояйым. Бек тилеймен.
– Багь! ВоЛлагь, берейим, – деп, Муса бий, астаракъ «Бир зат чы болгъангъа ошай», – деп, къырыйында олтургъанлагъа къарады.
Шо вакътиде Къазакъ булан болгъан нёкер, бийлени тергевюн оьзюне бакъдырма сююп:
– Бийим, изну берсенг, мен айтар эдим не болгъанны, – деп, ялынчлы телмирди.
– Айт, – деди Муса бий.
Нёкер де очарда болгъан къалмагъалны тёкмей-чачмай, Къазакъны гьисабы булан чы бираз дагъы да къопчутуп айтды. Оьзю этген затны бийлер нечик гёрер экен деп къоркъуп турагъан Къазакъ, Муса бий кюлеп йибергенде тамаша болуп къалды. Муса бийни арты булан къонакълар, олагъа къарап да къалгъан халкъ кюлеме башлады. Шо уьйню ичинде Къазакъдан къайры тиши ачылмагъан гиши къалмады.
– Бир тили саялы эки тиш яман тюгюл, – деди Муса бий.
Гьали Къазакъны мурады – шундан гетмек. Муса бийден ихтияр алмагъа тартына, оьзю эс табып, гетме къояр деп ойлай. Къоймады, кюлеп къангъан сонг Къазакъны олтуртуп арты-артындан уьч аякъны гётертди де, нёкерине орам этип къомуз гелтиртип, оьз къолу булан йыравгъа тапшурду.
– Унут очар къалмагъалны да, айт бизге бир-экини, – деди Муса бий.
Йырчыны юреги къысылып турагъандан ичген-тойгъан бийлени не аварасы болсун! Дюнья бузулуп бара буса да хапары ёкъ. Олагъа йыбав тарыкъ.
Оьзге гезиклерде чертгени булан айтып йибереген Къазакъ гьали уьч айлана бош согъуп, сонг башлады:
Эр къатынны эрке этсе – Гьатындан озуп гетер. Эр башсыз-бавсуз болса, Къатын татывсуз болса, Ол уьй бузулмай нетер?..
Еп-енгил эренлени Енгер къатынны авуру. Енгсиз къатынны ий этер Эркекни алгъан сабуру.
Эркеги енгил буса, Къатыны сёнгюр буса, Къара халкъны ичинде Нечик болур абуру?
Бири сама къоймаса, Тил душманны ёймаса, Ярты болур яшаву, Татывсузлукъ таймаса.
Гавур къатын кюстюрер Элингден, оьз юртунгдан, Замансыз чал къошдурур – Ол тюгюлдюр къартындан.
Къатынланы яхшысы Сыйлы болур алтындан. Яман къатындан чабып Ат озмагъан чалтындан…
– МашаЛлагь, йырав! ВоЛлагь, айтгъандан да артыкъ экенсен, – деди Муса бий.
Бийлени авзуна телмирип турагъан оьзге халкъ да гьар ким бир макътавлу сёз къошду.
– Айт чы, улан, жанынг не сюе? – деп сорады Къазакъгъа Муса бий.
– Бийим, магъа бир зат да тарыкъ тюгюл. Гетмеге изну берсегиз – тилевюм шо, – деди Къазакъ.
Изну болду. Ахшам чакъ бузулмагъа тура эди, гьали десенг яхшы ява. Орам палчыкъ, ойлаша туруп астаракъ юрюйген Къазакъны сама бир-бирде аякълары тайып гете.
Уьюне етишгенде, къабакъ алда къаралды гёрюндю. «Гьай аман», – деп, хынжалына къолун да салып, тувра уьстюне юрюдю. Ювукълашса, бавруна яшын да басып, янгурну тюбюнде Жанбике.
– Багь! Сенмисен? Мунда нетесен бу вакътиде? – деди Къазакъ.
– Менмен, сагъа телмиргенмен. Чыкъды чы эки гёзюм, сагъа къарай туруп, – деп, Жанбике гёк бёрюню йимик улуп йиберди.
– Нени буса да этемисен, гиччи яш тюгюлсен чи, – деп, Къазакъ къатынын уьйге алып гирди.
– Не этейим йыламай, бу къалмагъал недир?
– Эргиши тебинмей турамы? Энди нетесен мунча ахтарып?
– Тебинген башгъа, уруп тишлерин тёкген башгъа. Шонча гюч-къуват да къайдан гелген сагъа?
– Шо гючню магъа сен бергенсен, Жанбике, – деп Къазакъ иржайма къарады.
– Гечгени сама яхшы. Гечмеген буса, нетер эдик?
– Гечгени яхшы деген недир? Ким тилеген огъар геч деп? Мен тилемегенмен, я тилемен.
– Ким тилесин, атам тилетген, адамлар йиберип.
– Яман этген, – деп, Къазакъ къашларын тюйдю.