Tülkü-tülkü — tügü altın
Bir ayuw, bir tülkü, bir qaban, bir tawşan, bir çağan, bir börü, bir xoraz bolğan. Bular cıyılıp, birçe işlep, birçe aşap yaşarğa söyleşgenler. Ayuw bulanı nartı bola, qaban qartı bola, börü hawçusu bola, tawşan qoyçusu bola, çağan çawuşu bola, xoraz mollası bola. Yañız bir tülküge iş tapşurulmay qala. Bular har kim öz borçun kütüp, yaşap turalar.
Bir gün, aşama zat da tapmay, aç da bolup, tülkü bulağa ayta:
— Tülkü-tülkü — tügü altın, Tügü sayın — suw altın!✻ Qaban — bizin qartıbız, Ayuw — bizin nartıbız, Çağan bizin çawuşdur, Börü — bizin hawçubuz, Tawşan — bizin qoyçubuz, Xoraz bizin molladır. Molla bizge ne tarıq? Gelçigiz, şonu aşayıq!
Bular xoraznı aşap qoyalar. Bir gün bular aç bola. Tülkü dağı da:
— Tülkü-tülkü — tügü altın, Tügü sayın — suw altın! Qaban — bizin qartıbız, Ayuw — bizin nartıbız, Börü — bizin hawçubuz, Çağan da — çawuşubuz, Tawşan — bizin qoyçubuz. Qoyçu bizge ne tarıq? Geligiz, şonu aşayıq! Tawşannı da aşaylar.
Bir gün bular dağı da aç bola, tülkü de bayağılay başlay:
— Tülkü-tülkü — tügü altın, Tügü sayın — suw altın! Qaban — bizin qartıbız, Ayuw — bizin nartıbız, Börü — bizin hawçubuz, Çağan da — çawuşubuz. Çawuş bizge ne tarıq? Geligiz, şonu aşayıq! Tutup, şonda çağannı da aşaylar.
Dağı da aç bolalar, tülkü bu gezik de ayta:
— Tülkü-tülkü — tügü altın, Tügü sayın — suw altın! Börü — bizin hawçubuz, Qaban — bizin qartıbız, Ayuw — bizin nartıbız. Nart bizge neger tarıq? Geligiz, şonu aşayıq!
Qabanğa çaldırıp, ayuwnu da aşaylar. Ayuwnu eti de bitip, bular dağı da aç bolalar. Tülkü, börüge qarap:
— Tülkü-tülkü — tügü altın, Tügü sayın — suw altın! Börü — bizin hawçubuz, Qaban — bizin qartıbız. Qart bizge neger tarıq? Geligiz, şonu aşayıq! — dey.
Börü yabuşup, qabannı öltüre. Munu etin de aşaylar. Qabannı eti de bite. Hali tülkü, ne etsem börüden qutulurman özümnü aşatmay dep oylay.
Günlerden birinde tülkü özü yañız qıdıra çığa. Soqmaq bulan bara turup, bu bir quyruq taba. Tülkü quyruqğa tiymey, oylaşa: "Bir balahı bolmasa, yolda quyruq tabulmas, munda tuzaq bolmağa gerek". Tuwra börünü yağına barıp:
— Men bir tiziw quyruq görgenmen, sensiz aşamağa süymedim, gel, barıp şonu aşayıq, — dey.
Erten bular şo bayağı quyruqnu aşama baralar. Quyruq görünegen yerge yetişgende tülkü toqtap, börüge quyruqnu görsetip:
— Onahana şo quyruq, barıp aşa, — dey.
— Sen nege aşamaysan? — dey börü tülküge.
Tülkü: — Men bugün orazaman, — dey.
Börü, inanıp, oñaça aş dep, quyruqğa bağıp çaba, çapmağı bulan tuzaqğa tüşüp qala. Börü tuzaqğa tüşüp, talaşa turup, tülkü yetişe de, basıp quyruqnu aşama başlay. O zaman börü buğar:
— Sen çi orazaman dey ediñ, nege hali aşaysan dağı? — dey.
— Ay gördüm, oraza bitgen eken, — dep, cawap bere tülkü.
Börü:
— Men qaçan göremen aynı? — dep soray.
Tülkü:
— Tuzaqnı yessi gelgende görersen! — dey.
Tülkü aşap quyruqnu da, toyup gete, börü busa qala tuzaqda.
Bir zamandan tuzaqnı yessi gelip, börünü toqalay. Neçik de, şo töbelewde talaşa turup, börü sıpqırılıp qaça.
Tülkü eşite börü ölmey qutulğannı. Börü özün görse, tanımasın dep, tülkü külge bölenip, tüsün almaşdıra. Köp yerleni aylanma da qorqup, tülkü bir esgi tirmende yaşay bolğan. Bir gün börü, qıdıra turup, şo tirmenge çığıp qala. Tülkü munu görüp, qorquna, tek bildirmey, tirmençimen dep oltura.
Börü busa munu tanımay, soray:
— Tirmençi, munda ne etip turasan, ne aşap yaşaysan? — dep.
Tülkü:
— Wollah, neçik yaşayım, şu tirmenni aylandırıp, şo aylanğanda, taşnı tübüne tilimni salıp, şondan çıqğan unnu yalap yaşayman, — dep cawap bere. Börü buğar tiley:
— Men de yalayım dağı şo unnu, — dep.
— Yaxşı, yalay busañ, — dep, tülkü munu oñarıp, tirmentaşnı yağında da olturtup, tilin taşnı tübüne de salıp, özü çığıp, çorğa başdan tirmenge suw yibere. Tirmen aylanıp yiberip, börünü tilin yulqup ala. Tülkü busa tirmenden qaçıp gete. Bu dağı da börü özün izler dep oylaşa. Bara da bir xumluq yerge, awnap, dağı da tüsün alışdıra.
Bir gün qışnı qattı suwuq zamanında tülkü suw yağada bola. Birden munu üstüne bayağı börü çığıp qala. Börü munu bu gezik de tanımay, salam berip, soray:
— Neçik yaşaysan, ne aşap yaşaysan? — dep.
— Neçik yaşayım: har gün axşam bolğanda şu suwğa quyruğumnu suğaman. Erten bolğunça şolay qoyaman. Erten tartıp quyruğumnu suwdan alsam, şoğar ilinip, çabaqlar gele, şonu aşap yaşayman, — dey tülkü. Soñ bayağı börü tiley:
— Ne bola dağı meni de bu geçe şunda turma qoysañ — men de, quyruğumnu suğup, çabaqlar aşap, haz eter✻ edim! — dep.
— Qoyayım, bu geçe şu suwnu ixtiyarı sağadır, — dey tülkü.
Axşam bolğanda börü quyruğun suwğa suğup toqtay. Tülkü de buğar qarap tura. Zaman-zamanda tülkü börüge:
— Tartıp qara çı quyruğuñnu, awur bolamı eken? — dey.
Börü quyruğun terbetip:
— Wollah, biraz awur bolğanda yimik görüne, — dey.
— Qoy, yaxşı awur bolsun, toyma zat çığar yimik, — dey tülkü. Geçeorta bolğanda, tülkü dağı da soray:
— Awurmu, qara çı? — dep. Börü quyruğun tartıp qarap:
— Yaxşı awur bolğan, — dey.
— Qoy, dağı da şaylı awur bolsun, — dey tülkü.
Tañ bolma başlay, tülkü dağı da:
— Hali enni neçikdir, qara çı, şaylı awur bolğanmı? — dep soray. Börü quyruğun tartma qaray — bek awur, alıp da bolmay. Tülkü dağı da ayta:
— Yaxşı bek tartıp qara çı, köp zat gelgendir? — dep.
Börü tarta, tek quyruq tap tübüne yetginçe buzlağan, terbetip de bolmay.
Tülkünü muradı bitip, börü de ne etegenin bilmey, talaşa turağanda, bulanı üstüne suwğa gelegen qatınlar yetişe, adamlar bulanı aralay. Olar başlap tülkünü, soñ börünü öltüreler.