Awuzğa boş aq babiş
Anwar Aci
1.
Bir bolğan, bir bolmağan. Bir zaman bir qart bolğan. Qart dese de, nart bolğan, Qartnı nesi de bolğan, Qızıl pesi de bolğan.
Semiz segiz malı da, Solaq-solaq balı da, Bawda işi de bolğan, Abzar tolup üy canı,
Bir babişi de bolğan. Babişi baq-baq bolğan, Quyruğu qat-qat bolğan, Awuzğa boş zat bolğan.
Erten getse suwlağa, Axşam da qaytmay bolğan. Eşitgenni, görgenni Aytmasa, yatmay bolğan.
2.
Günleni bir gününde, Yaznı yarıq gününde, Canlağa uya etme Ağaç tarıq gününde, Ormanğa barma süyüp, Qızıl pesin de giyip, Ay baltasın da alıp Artğa itin de salıp, Oñarılğan soñ Atay, Abzardan bir aylanıp, Qapu awuzda toqtay.
Çoqmarday yüllesine Aslam tamakü quyup, Çaqırıp abzardağı Barı canların cıyıp:
— Wöregiz, saq boluğuz, Munda heç kim gelmesin. Abzarda men yoqluqnu İnnal-insan bilmesin, — Dey de, abzardan çığa. «Bilse ne bola eken?!» — dep, Aq babiş bek talçığa.
3.
Saw gün gete, qart gelmey. İt de qalmağan üyde. Tawuq, xoraz, babiş, qaz Turalar yessiz küyde.
Qorqa dese qorqamı, Epsiz qorqalar canlar: «Bulay qalsaq, — dey, — bizin Pasat eter duşmanlar…»
Cıyılışıp barı da, Oylaşalar — ne eteyik? — Geligiz, qart Ataynı Artından yibereyik.
— Geligiz, yiberiyik, Amma geçikdirmeyik. — Hı, saylayıq, kim barsın? — Kim oñaylı bu işge? Biraz oylaşğandan soñ, Baqğanlar aq babişge.
— Yürüme de, uçma da, Yüzme de bar hüneri. Tiyişli busa, söznü Tizme de bar hüneri —
Babiş barsın, — dep, işni Babişge buwarğanlar. «Yoluqğanğa tüz cawap Berme», — dep buwarğanlar.
— Yamanoq tınç çı tügül Bu siz tapşurağan iş. Busa da, tapşurğan soñ, Barırman, — dey aq babiş.
Canlar barı xars ura, Oğar alğış eteler. Soñ cıyınnı da tozup, Qonuşuna geteler.
4.
Tañ yañı şek bergendoq, Qıçıra qızıl xoraz. — Yolğa tüşme yaray, — dep, Aq babişge türte qaz.
Babiş alğasap tura, Silkine, tügün çaça, «Qaydasan, ağaçlıq», — dep, Yol boylap qanat aça.
Lawlay-lawlay gete o, Bir özenge yete o. Çomula, yüze turup, Özenden de öte o.
Yürüy turup bek tala, Uçuwun xotğa sala. Uça, yorğalay turup, Ormanğa girip qala.
Yap-yaşıl, yaşıl otnu Arası ala çeçek, Quşları quwnaq yırlay, Orman gözel wa gökçek.
Aç bolğan aq babişge Har ne de bar ormanda: Qıp-qızıl ciyelek de, Gümelek de bar onda.
Babiş gök gümelekni Görüp yutma iyele. Bu waqtide, alğasap, Çığıp bir kirpi gele.
— Biş, babiş, day-day babiş, Eti semiz may babiş, Bulay neçik çıqğansan, Yoluñ qaysılay, babiş?
Yoldaşlarını sözün Babiş taptay da, yança. Qır ormanda qır canğa Barı sırların aça:
— Başğa zat da etmeymen, Özüm şulay gezeymen. Ağaç almağa getgen Yesibizni izleymen.
Qoşulup it de getgen, O sama qaytıp gelmey. Abzar tolğan üy canlar Qorqup ne eterin bilmey…
Göbüp kirpi bazalay, Tar tamağın tazalay, — Üyügüz yıraqdamı, Yolu qayda? — dep soray.
— Yoq, qaydan bola yıraq, — Dep başlay babiş ahmaq, — Tup-tuwra bizin üyge Alıp bara şu soqmaq…
Kirpini göñü küley, O babişge bulay dey: — Tegenek ton giysem de, Yoluñ gesip gelsem de, Sırlarıñnı bilsem de, Namart bolma süymeymen Wa nasihat söyleymen:
Sen barağan bu tar yol, Açgöz canlar köp bar yol, Saq bol, sabur yürek bol, Wöre, awuzğa bek bol.
Sırıñ içiñde tursa — Rahat bolur küyügüz. Sırıñnı duşman bilse — Pasat bolur üyügüz,
Dep, kirpi yol görsete, Babişge sawbol ete. Tek bu sözler babişni, Bir qulağından girip, Birinden çığıp gete.
5.
Çayqala, lawlay turup, Aq babiş tüşe yolğa. Bara-bara babişge Bir gök qoyan yoluğa.
— Hey, babiş, baq-baq babiş, Süykümlü süt aq babiş, Bulay qayda barasan? Toqta, beri baq, babiş! — Dep sorağandoq, qoyan, Babiş barı da işni Buğar da ete ayan:
— Barağan yerim de yoq, Özüm şulay gezeymen. Ağaç almağa getgen Yesibizni izleymen.
Qoşulup it de getgen, Ol sama qaytıp gelmey. Abzar tolğan üy canlar Qorqup ne eterin bilmey…
Tıñlap munu sözüne, Gök qoyan öz-özüne: «Olay busa, bizin iş Bolmağan eken yaman, Pastanlanı gemirme Dür eken ariw zaman», — Dep, dağı da babişge: — Üyüñ qaydadır? — degen. Awuzğa boş aq babiş Onu da aytıp bergen.
— Yesiñni görmedim, — dep, Qoyan otlağa bata. Aq babiş de özünü Yolun alğa uzata.
6.
Yürüy-yürüy, aq babiş Bir qalınğa yetişe. Par urağan «pustrengi» Awazlanı eşite.
— Ağaçlıqda pustrengi! Bu ne bek ajayıp iş? Germey qoyman şonu, — dep İzleme başlay babiş.
Ari qaray — tabulmay, Beri qaray — tabulmay, Artda da, babiş tüpden Üstge çıqmasa bolmay.
O töbe başğa mine, Soñ qalınlıqğa qaray. Qarasa, o da bolğan Yuxlayğan Ayuwaqay.
— Gözel ağaçlıqlanı Görmekli ullu nartı, Ayuwaqay, bolmaymı Yuxuñnu aldı-artı. —
Dey de, onu uyata. Bolğan işni buğar da Tökmey-çaçmaylı ayta. Ayuw tıñlap sözüne, Astaraq öz-özüne: «Bek ariw tanış etdiñ Üyügüznü halına, Barıp çomma yarajaq Yesigizni balına», — Dey de, «yuxlama» yata. — Mundan da payda yoq, — dep, Babiş yolun uzata.
7.
Yürüy de yürüy, yazıq, Yoq buğar suw, ya azıq. Ebinden gelmes yimik Boynundağı «borç» bazıq.
«Way adarşay mağa»,- dep, Başın babiş de çayqay, — Alğasağan oñmas, — dep, Çığıp gele Börüaqay.
— Babiş, awuruñ alayım, Senden qurban bolayım. Yüregiñ çeç, dertiñ ayt, Tüz yollağa salayım!
Babiş börüge bağa, Gözünden gözyaş ağa. Yesisini haqından Başlay o soramağa:
— Qıp-qızıl pesi bulan, Çoqmar yüllesi bulan, Artında talğır iti, Baltası nesi bulan Bir qartnı izley edim. Börüaqay, görgen busañ, Aytmağıñ gözley edim?!
— Dört qoyğa dörtnü qoşsa, Bilesen, segiz bola. Sizin yaqda şo qoylar Ayroqda semiz bola.
Aytsana, ariw babiş, Qart sizin negiz bola? — Wah, börü, bilmey edim, Sende şulay oy barnı. Neçik bildiñ xari sen Bizde segiz qoy barnı?..
Börü pısa innemey, Babişge göñü küley. İçinden öz-özüne: «Yalğanğa gerti aldım», - dey.
Soñ o babişge bağa, — Tüzün aytsam, — dey, — sağa Sizin qoylar tüşümde Görüngen edi mağa.
Babiş ayta: «Qart-bizin Yesibiz, ullu bawçu. Abzarnı, üy canlanı Duşmanlardan saqlawçu.
Göresen, ol tas bolğan, İzlesem de tabulmay. Sen görgenge oşaysan, Aytmasañ bir de bolmay!»
« Babiş, menden payda yoq, Sen asta getseñ qolay. Käntıñnı Börüaqaydan Aride etseñ qolay.
Yesigizni tüsün de Görmegenmen, pesin de, Eşitmegenmen, hatta Bu ormanda sesin de.
Bar deysen talğır iti, Toğuz tuwralğır eti. Nagäh gelse butarlar. Tez bol, babiş, get, babiş, Olar meni tutarlar!
Babiş bata oylağa, Börü gete qoylağa…
8.
Çaba, çayqala babiş, Arıy wa tala babiş. Qalınlıqlağa girip, Adaşıp qala babiş.
«Qart Atay da tabulmay, Başım da boldu külkü», — Dep toqtağandoq babiş, Çığıp gele bir tülkü.
— Hey, babiş, oylu babiş, Aq quwday boylu babiş. Qaydan-qayda barasan, Bu ne qayğı, bu ne iş?!
— Barağan yerim de yoq, Özüm şulay gezeymen. Ağaç almağa getgen Yesibizni izleymen.
Qoşulup it de getgen, Ol sama qaytıp gelmey. Abzar tolğan üy canlar Qorqup ne eterin bilmey.
Epsiz buzuq bolajaq Bulay busa artıbız. Sen sama görmediñmi Qızıl pesli qartıbız?
— Gördüm, hona! — dey Tülkü, — Qayda? — dep, babiş qaray. — Muna, — dep qağıp tutup, Alıp gete Tülküaqay.
Elte de aq babişni, Balalarına paylay. «Köp yerin bilgenmen», — dep, Yolğa tüşe Tülküaqay.
9.
Birgine-bir aq babiş Awzun köp açğanlıqdan, İçindegi sırların Yaq-yaqğa çaçğanlıqdan, Üy canlanı qanları Çuburup ağar edi, Yesini abzar-üyü Böttöben bağar edi.
Tek qart, xantawluğu yoq, Epsiz saq gişi bolğan. Duşmanğa tuzaq qurmaq Har günlük işi bolğan.
Ormanğa da şo işni Etip bitgen soñ getgen. Muna, ol üyde yoqda Gelgen «qonaqlar» ne etgen:
Qoyannı yoldoq görüp, Talğır it qarşılağan… Börüaqaynı da qolun Temir qapğınlar alğan.
Ayuwaqay, bal izlep, Qaray turup yaq-yaqğa, Başdantik tüşüp getgen Bir ullu suw çapçaqğa.
Quyruğun, çalıp-çalıp, Uwaqdan abat alıp, Gelegen Tülküaqaynı Tuzaq qısğan wa yıqğan. Aşağan aq babişi Tanawlarından çıqğan.
Accalğa yimik, Qart da gelgen yetişip. Üy canlar da cıyılğan Bu quwunnu eşitip.
— Hey, Tülküaqay, Tülküaqay, — Dey tülküge qart Atay, — Bizge gelmeygen ediñ, Neçik çıqdıñ sen bulay?
Tülkü, poslu quyruğun But arasına suğup, Yibigen tawuq yimik Suwuq alıp, buyuğup,
Ayta: — Hey qart, hey canlar, Tülküaqay heç aldatmas, Dullu-dünya aytsa da, Bir de yalğan da aytmas.
Barmağa çıqğan edim Özen artdağı qolğa. Bilmey tüşüp qalğanman Sizge eltegen yolğa.
Bilesiz meni sizge Zaralım tiymeygenni. Tülküaqay üy canlanı Aşama süymeygenni, — Dep, ol küstüne biraz. — Bas körüknü, — dep, qazğa Göz qısa qızıl xoraz.
— Tülkü aytağan tüz busa, Biz onu yibereyik. Tügül busa, aytığız, Neçik caza bereyik? Dep, qart tülkünü işin Üy canlarına sala. Talpınıp alğa çığıp, Qızıl xoraz söz ala:
— Tülkü, börü, çağanlar Can alıp qaçağanlar. Babiş, qaz siriwleni Yaq-yaqğa çaçağanlar.
Üyde Atay barda da Qapulanı tüyeler. Ep busa, uyabıznı Suwutmağa süyeler.
Tülkünü har-bir sözü Hillaçını sözü edi. Qışda gürgürnü eltgen Şu tülkü tap özü edi.
Bizin qır duşmanlanı Qastın sındırma gerek. Bussahat şu tülkünü Sawlay sıdırma gerek.
Tutma gerek bulanı, Bolğan çaqı köp etip, Qaqma gerek toylarda Terilerin, tep etip.
Alğışlamağa gerek, Atay yimik saqlanı, Qapaslamağa gerek Babişdey sarsaqlanı…
Xoraznı bu sözleri Canlarda yaqlaw taba. Qızıl pesli, yülleli Ataynı maqtaw yaba.